گەلەک جاران ل ڤێرە و وێراهە، ئەم دبهیسین کو عیراق وەلاتەکێ داکەتییە و هەرێما کوردستانێ یا د وەرارێ دا، یان بەروڤاژی هەرێم یا بێ خودان و بێ پشتەڤانی و بێ پەرگارە و عیراق یا د رەوشا خوە ڤەژیاندنێ دا. و ئەڤ ئاخفتنێن کۆلانکی ل گەلەک جیدەمان و سەبارەت گەلەک وەلاتێن دی یێن رۆژهەلاتا ناڤین ژی ڤە دهێنە گۆتن. هەرچەندە ڤی بابەتی گەلەک سەرچەق ژێ دچن، لێ دێ هەول دەم لدویڤ پێناسە و خواندنێن زانایێن ڤی بواری و راپۆرت و داتایێن رێکخراوێن پەیوەندیدارێن ڤی بواری، بۆ خواندەڤانێن هێژا هندەک رۆناهییان بێخمە سەر کوژیکێن تارییێن ڤێ مژارێ.

دەولەتێن داکەتی یان وەکە ب کۆلانکی ئەم دبێژین دەولەتێن فاشل (Failed State) ژ پەیداکرنا پێدڤیێن بنگەهینێن وەلاتی، وەکی (ئێمناهی، پەروەردە، تەندروستی و ئارامیێ) بێچارەنە، و خەلک باوەریێ ب وان نائینن؛ د ڤان وەلاتێن داکەتی دا، شەڕ و تاوان و گەندەلی و هەژاری و نەخواندەواری و ژێرخانێن هلوەشیایی پێلان دهاڤێژن.

دەولەتا داکەتی، رێڤەبەرییەکە، کو ژ ئەرکداری و بەرپرسیارییێن پێویست ژ بۆ برێڤەبرنا وەلاتەکێ سەربخوە بێباهرە؛ بۆ نموونە ژ پاراستنا لەشکری، سەروەرییا یاسایێ، دادپەروەری، پەروەردە، یان ژی ئارامیا ئابووری. بەلایێن بەربەلاڤ د ڤان وەلاتێن داکەتی دا پێک دهێن ژ توند و تیژییێن ناڤخوەیی، تاوان، هەژاری، نەخواندەواری و ژێرخانێن ل بەر هلوەشینێ. تەنانەت هەگەر دەولەتەکا نۆرمال ژی رێز و باوەریا خەلکێ خوە ژ دەست بدەت، چێدبت لاواز و داکەتی ببت. ب تایبەتی پشتی بوویەرا ١١ێ ئیلۆنێ و دەستپێکا شەڕێ ل دژی تیرۆرێ، ئێدی هندەک کەس و لایەن ل رۆژئاڤای، دەولەتێن داکەتی وەک گەفەکێ ل دژی ئاشتییا جیهانێ دبینن.

ب بەرچاڤگرتنا جوداهیا تێگەهشتنێن تاکەکەسی، پێناسەیەک کو ژ ئالیێ هەمیان ڤە بهێتە پەژراندن ژ بۆ وەلات یان ژی دەولەتا داکەتی نینە. لێ ب گشتی دەمێ دەولەتەک ئێدی نەشێت ب ئاوایەکێ دروست قانوونێن خوە جێبەجێ بکەت یان ژی نەشێت پێدڤیێن بنگەهینێن هەڤوەلاتیێن خوە دابین بکەت، ئەو ب دەولەتەکا داکەتی دهێتە هژمارتن. فاکتۆرێن ئاسایی، کو دبنە ئەگەرێ داکەتیبوونا دەولەت یان وەلاتەکی، ئەڤەنە: شۆرشێن چەکداری، تاوانێن زێدە، سازیێن برێڤەبرنێ یێن نەکاریگەر، گەندەلی، لاوازییا دادوەری، و دەستوەردانا لەشکری د سیاسەتێ دا.

ئێک ژ پێناسەیێن بەرچاڤتر ژ بۆ تێگەهێ (داکەتنا دەولەتێ)، کو گەلەک هاتیە پەسەندکرن، (چارچۆڤەیا ڤالاهیێ)یە کو پرۆفیسۆر (چارلز کال: Charles Chuck Call)ی پێشکێش کریە. ئەڤ چارچۆڤە سێ ڤالاهییان دیار دکەت، کو د راستیێ دا، سێ مەیدانێن خزمەتگوزاریێ نە، کو دەولەتا داکەتی ژ دابینکرنا وان بێباهرە. ئەو هەر سێ ڤالاهی ژی ئەڤەنە:

١) قەبارەیێ برێڤەبرنێ: واتە دەولەت نەشێت کەلوپەل و خزمەتێن سەرەکییێن خەلکێ خوە دابین بکەت.

٢) دابینکرنا ئێمناهیێ: واتە دەولەت نەشێت خەلکێ خوە ل هەمبەر هێرشێن چەکداری بپارێزت.

٣) رەوایەتی: واتە پشکەکا مەزنا بژارەیێن سیاسی و جڤاکی، یاسایێن زال ل سەر هێز و داهات و دابەشکرنا سەروەت و سامانی قەبویل نەکەن.

د حساباتان دا ل دەمێ پیڤانا رێژەیا داکەتیبوونا وەلات یان دەولەتان، پتریا جاران هەم پیڤانێن چەنداتیێ و هەم ژی یێن چەوانیێ ل بەرچاڤ دهێنە وەرگرتن.

 

پیڤەرێن چەنداتیێ:

کۆڤارا دەنگوباسێن سیاسی و ئابووریا (فارن پالسی: Foreign Policy) هەر دو هەیڤان جارەکێ دەردکەڤت و هەر سال لیستا پیڤەرێن داکەتیبوونا وەلاتان بەلاڤ دکەت. د وێ لیستێ دا، کو بریتییە ژ ١٧٩ وەلاتان، و د هندەک لیستێن پلەبەندیێن هاوشێوەیێن وێ دا، ئاستێ لاوازییا هەر وەلاتەکی ل سەر بنگەهێ چار کۆمەلە پیڤەرێن سەرەکی، دهێنە دیارکرن، کو ئەو ژی پیڤەرێن (جڤاکی، ئابووری، سیاسی، و هەڤگرتنێ(انسجام))نە، و هەر ئێک ژ ڤان دەستەیان ژی دابەشی سێ لقان دبت، ب رەنگێ خوارێ.

١) پیڤەرێن جڤاکی: فشارێن ئاکنجییان (دابینکرنا خۆراکی، دابینکرنا ئاڤا پاقژ، و… هتد) – پەنابەر یان کۆچبەرێن ناڤخوەیی – دەستوەردانا دەرڤەیی (هەژموون و کاریگەرییا لیستکڤانێن ئاشکەرا و ڤەشارتییێن بیانی).

٢) پیڤەرێن سیاسی: رەوایەتییا حکومەتێ (نوینەراتیکرنا خەلکێ و هەڤکاریکرنا وان ژ لایێ دەولەتێ ڤە) – خزمەتێن گشتییێن سەرەکی – مافێن مرۆڤان و سەروەرییا یاسایێ.

٣) پیڤەرێن ئابووری: داکەتنا ئابووری – گەشەکرنا ئابووری یا نەوەکهەڤ (نەوەکهەڤییا داهاتی و… هتد) – رەڤینا سامانێ مرۆڤی و رەڤینا کەسێن ژیرمەند.

٤) پیڤەرێن هەڤگرتنێ: دامودەزگەهێن ئێمناهیێ(شیانا بەرسڤدانا گەف و هێرشان) – دوبەرەکییا زانایان(پارچە پارچە بوونا دامودەزگەهێن حکومی) – نەرازیبوونا کۆمەلەیان (دوبەرەکی د ناڤبەرا کۆمەلێن جودا جودا یێن جڤاکی دا).

بۆ نموونە ل گۆر پیڤەرێن داکەتیبوونا وەلاتان، (یەمەن، سۆمال، سوریا، باشوورێ سوودانێ، و کۆمارا دیموکراتیکا کۆنگۆ) داکەتیترین دەولەتێن جیهانێنە. د ناڤ ١٧٩ وەلاتێن کو لێکۆلین لێ هاتیە کرن، ئەمریکا سیهـ و شەشەمین وەلاتێ ئارامێ جیهانێیە و وەلاتێن وەکی (بریتانیا، کۆمارا چیک، مالتا، و ژاپۆن) د سەر ئەمریکایێ را نە. ئەفغانستان هەشتەمین دەولەتا داکەتییا جیهانێیە، و ئیران سیهـ و نەهەمینە(واتە نێزیکی دەولەتێن رواندا، زامبیا، و سیرالیۆنێ).

 

پیڤەرێن چەوانیێ:

تیۆرییێن وەک (چارچۆڤەیا ڤالاهیێ) کو (چارلز کال/ Charles “Chuck” Call)ی پێشکێش کریە، یێن د ناڤ پرانییا پیڤەرێن چەوانییێن دەولەتێن داکەتی دا هەین. د مەتوودێن چەوانیێ دا داکەتیبوونا دەولەتێ وەک پرۆسێسەکێ دهێتە هژمارتن کو قۆناغێن جودا جودا یێن هەین، و دەولەتێن د بن گەفا مەترسیێ دا ل گۆر قۆناغێن داکەتیبوونا وان دهێنە پۆلینکرن. بۆ نموونە ڤەکۆلەرێ ئەلمانی (ئولریک ئشنکنەر/ Ulrich Schneckener) سێ ئەلەمێنتێن سەرەکییێن هەر دەولەتەکێ د ڤێ پیڤانێ دا بەرچاڤ کەت: ئێکدەستیا هێزێ، رەوایەتی، و سەروەریا یاسایێ. ل سەر بنگەهێ ڤان سێ ئەلەمێنتێن سەرەکی، دەولەت ل سەر چەند گرۆپان دهێنە دابەشکرن، وەک میناک: بهێز، لاواز، هلوەشیایی، تێکچوویی یان ژی داکەتی. د دەولەتێن بهێزێن جێگیر دا، هەمی ئەرکێن بنگەهین د جهێ خوە دانە. د دەولەتێن لاواز دا ژی، هێشتا هێز د دەستێ حکومەتێ دایە، لێ رەوایەتی و سەروەریا یاسایێ کێمە. د وەلاتێن هلوەشیایی دا، هێز ژ دەستێ دەولەتێ دەرکەفتییە، لێ هەردو فاکتەرێن دی (رەوایەتی و سەروەریا یاسایێ) پیچەکێ یێن ماین. و د دەولەتێن داکەتی دا، هیچ ئێک ژ ئەرکێن بنگەهینێن دەولەتێ ب ئاوایەکی باش و دروست نینن.

هندەکێن دی، ئێمناهییا وەلاتان ل سەر بنیاتێ سێ پیڤەرێن دی هەلدسەنگینن، کو ئەو ژی (ئێمناهییا جادێن وان، ئێمناهییا وەلاتی ب گشتی و ئێمناهیا ساخلەمییا وەلاتی، کو ئەڤا داویێ ل سەردەمێ کورۆنایێ گرنگییەکا زێدە هەبوو. دەمێ وەلات ل سەر بنیاتێ ڤان پیڤەران هاتینە هەلسەنگاندن، ل گۆر ئەنجامێن ب دەستڤەهاتی دیار بوو کو ئەو، پۆلین دبنە سەر پێنج گرۆپان، کو ئەو ژی ب رێز ئەڤەنە: وەلاتێن کو رێژا مەترسیێ تێدا (گەلەک کێمە، کێمە، ناڤنجی یە، زێدەیە، گەلەک زێدەیە). چەند رێژا مەترسیێ د وەلاتەکی دا زێدەتر بت، واتە ب گشتی ئامارا تاوانێن وەکی (کوشتن، رەڤاندنا مرۆڤان و دزی) و مەترسییێن وەکی (توند و تیژییێن سیاسی، هێرشێن تیرۆرستی، شۆرش و کۆدەتا و شەڕ) و نەئارامییێن جڤاکی وەکی (توند و تیژییێن هۆزایەتی و نەتەوایەتی) تێدا زێدەتر بن، جڤاکا نێڤدەولەتی مۆرا داکەتیترین و پاشڤەمایترین وەلات، ل وی وەلاتی ددەت. د ڤێرە دا ئەم دێ بەحسێ هەردو گرۆپێن داویێ(واتە یێن کو رێژا مەترسیێ تێدا زێدە و گەلەک زێدە) کەین.

١) وەلاتێن کو تێدا رێژا مەترسیێ گەلەک زێدەیە: هەلبەت هێشتا چ ئامارەکا دیار بۆ سالا ٢٠٢٥ێ نینە، لێ ل گۆر کەتوارێ بەرچاڤ و ئامارێن سالێن بۆری، ئەڤ دەهـ وەلاتە ب رێز دکەڤنە د ڤی گرۆپی دا: (ئەفغانستان، کۆمارا ئەفریقایا ناوەندی، عیراق، لیبیا، سۆمال، سوودانا باشوور، سوودان، سووریا، ئوکراین و یەمەن). هەر وەکی دیار د بیست سالێن بۆری دا (ئەفغانستان، کۆمارا ئەفریقایا ناوەندی و عیراق) ب سێ ژ مەترسیترین و داکەتیترین وەلاتێن جیهانێ دهێنە هژمارتن؛ چونکی رەوشا ئێمناهیێ تێدا جێگیر نەبوویە و شەڕ و شۆرێن ناڤخۆیی و هەرێمی و نێڤدەولەتی تێدا مشەنە و رەوشا جڤاکی و دەروونی یا هەڤوەلاتییێن وان گەلەک ب خرابی کەتینە بن باندۆرا ڤان نەئارامییان، هەرچەندە لدویڤ بارودۆخێن سیاسی و لەشکری، هندەک سالان رەوشا وان باشترە و هندەک سالان بەرەڤ خرابییێ دزڤڕتەڤە. (دێ ل خوارێ بەحسا عیراقێ و هەرێما کوردستانێ ب تێر و تەسەلی کەین).

٢) وەلاتێن کو تێدا رێژا مەترسیێ زێدەیە: رێژا مەترسیێ د ڤان دەهـ وەلاتان دا تەمەت هەردەهـ وەلاتێن گرۆپێ بۆری نینە، لێ هەر ئەو ژی ب وەلاتێن مەترسیدار و داکەتی دهێنە هژمارتن. وەختەکی (ئۆکراین) ژی د ڤی گرۆپی دا بوو، لێ پشتی بهێزبوونا شەڕ و شۆرێن دو سالێن بۆری و هێرشین بەردەوامێن هێزێن رووسی، و جێگیربوونا سەرهلدایێن شۆرشڤان ل رۆژهەلاتێ ڤی وەلاتی، ئێمناهییا ئوکراینێ کەتە بەر گەفان، لەو ئەو ژ ڤی گرۆپی دەرکەت و کەتە د ناڤ گرۆپێ وەلاتێن گەلەک مەترسی دا و نۆکە رۆژ بۆ رۆژێ یا بەرەڤ داکەتنێ ڤە دچت. وەلاتێن کو دکەڤنە د خانا ڤی گرۆپی دا بریتینە ژ (بۆرکینافاسۆ، کونگۆ، ئەتیوپیا، هائیتی، هندوراس، لوبنان، مالی، میانمار، نیجێریا و پاکستان). هەروەکی دیار، ژ ئەنجامێ شۆرش و پەڤچوونێن گەلەک کاریگەرێن ناڤخوەیی، دەولەتان کونترۆل لسەر پشکەکا مەزن ژ وەلاتێ خوە نینە و ئەگەرێن پەڤچوونێن چەکدارییێن گرۆپێن نیمچەلەشکری(شبه نظامی) و هێرشکرن لسەر گەشتیاران زێدەیە و سیستەمێ ڤەگوهاستنێ وەک پێدڤی کارا نینە و گەشتیار نەشێن بگەهنە گەلەک دەڤەرێن وەلاتێن وان. هەروەسا گەندەلی د دامودەزگەهێن کارگێڕییێن ڤان وەلاتێن داکەتی دا گەلەک مشەیە و ژێرخانا ساخلەمییا وان یا ل کێمترین ئاست و تەنانەت ل هندەک ژ ڤان وەلاتان خزمەتگوزارییێن هەوارهاتنێ سنووردارن و ل دەمێ رویدانا بوویەرەکێ، ژ لایێ ڤێڕاگەهشتنێن دەستپێکییێن پزشکی ڤە ئەو دەست داهێلای و بێ شیان دمینن. ئەڤان هۆکاران یا وەکری، کو وەلاتێن ناڤبری بکەڤنە د لیستا ڤی گرۆپی دا.

 

داکەتن د چارچۆڤەیا ناڤنەتەوەیی دا

ل سەردەمێ تیرۆریزمێ، ئەنجامێن تێکچوون و داکەتینا دەولەتێن جۆراوجۆر زێدەتر ژ هەر دەمەکێ دی زیاندار بووینە. دەولەتێن داکەتی، بێی کۆنترۆلا ناڤخوەیینە و سنوورێن دروست نینن، لەو ئەو دبنە هەشارگەهـ بۆ رێکخراوێن تیرۆرستی، بۆ نموونە تیرۆرستێن ئەلقاعیدەیێ، کو هێرشێن ١١ێ ئیلۆنێ پێک ئیناین، ل ئەفغانستانێ هاتبوونە پەروەردەکرن.

پڕانییا جاران دەولەتێن داکەتی دبنە گەفێن ناڤنەتەوەیی. چەکێن سڤک د رێیا ئاسیایا ناڤین ڕا دگەهنە هەمی جهێن جیهانێ. دشێین بێژین، کو هەمی ئابوورێ ئەفغانستانێ ب هناردەکرنا کەرەستێن بێهۆشکەر ڤە گرێدایە. ئەڤرۆ وەلاتێن بالکانێ و کۆمارا کۆنگۆ، بنگەهێن قاچاخا ژن و زارۆکانن. خەلکێ سوودانێ ئاوارە دبن، و ئیدز و مەلاریا ژ وەلاتێن داکەتیێن ئەفریقا دهێنە هناردەکرن. داهاتێن فرۆتنا ئەلماسێن خوینەلۆ و قرێژی، کو ب ئاوایەکێ نەیاسایی ژ لیبێریایێ دهێنە دەرێخستن، ژ بۆ پشتگیرییا دەولەتێن گەندەل، و گەریلا و میلیشیات و سەرهلدانان ل وەلاتێن جیران دهێنە خەرجکرن.

ژ بەر ڤێ بسپۆر و شارەزایێن ئێمناهییا ناڤنەتەوەیی هەر دەم هوشداریێ ددەن، کو د رەوشێن دژوار دا، هێزێن مەزنێن جیهانێ و نەتەوێن ئێکگرتی دڤێت ب رژدی خوە ژ ناساندنا فەرمی یان پشتگیرییا دەولەتێن داکەتی دویر بگرن، هەتا کو ئەو ب دلێ خوە چەکێن خوە دەینن و ئارامیا ناڤخوەیی ڤەژینن. جڤاکا ناڤنەتەوەیی ژی ب پێشڤەبرنا دیمۆکراسی و مافێن مرۆڤان ل وەلاتێن داکەتی، و دابینکرنا ئێمناهییا دۆمدرێژ ل وان وەلاتان، دشێن هاریکارییا وان بکەن دا دەولەتەکا نۆرمال ل شوینا دەولەتا وان یا داکەتی ڤەژینن.

 

چەوانییا چێبوونا دەولەتێن داکەتی

دەولەتا داکەتی یان وەلاتێ نەسەرکەفتی زاراوەکە د زانستێن سیاسی دا. ئەڤ زاراوە بۆ ئاماژەکرن ب دەولەتێن کو د جێبەجێکرنا دو ئەرکێن سەرەکییێن (دەولەت-نەتەوە)یێن جیهانا مۆدێرن دا، نەسەرکەفتی ماینە، دهێتە ب کار ئینان؛ ئەرکێ ئێکێ، وێ دەولەتێ نەشیایە خوە ل سەر سەروەریا ئەرد و جوگرافییا وەلاتێ ل ژێر رکێفا خوە بکەتە خودان؛ و ئەرکێ دووێ، وێ نەشیایە سنوورێن خوە بپارێزت. شیانێن دەولەتێن داکەتی بۆ پاراستنا سەروەرییا وەلاتی، لاوازە و ئەو نەشێن ئەرکێن کارگێڕی و سازمانکرییێن پێویست بۆ کۆنترۆلکرنا خەلکێ و چاڤکانیێن خوە بجهـ بینن و ب تنێ دشێن خزمەتێن گشتی د ئاستەکێ هەری کێم دا پێشکێش بکەن. د راستیێ دا دەولەتەکا داکەتی، سەروەریا خوە یا یاسایی دپارێزت، لێ د (هێزا سیاسی، بجهئینانا یاسایێ و جڤاکا شارستانی) دا تووشی هلوەشیانێ بوویە. ژ تایبەتمەندیێن هەڤبەشێن دەولەتێن داکەتی ئەوە، کو شیانێن وەرگرتنا باجێ، ب رێڤەبرنا ئاکنجییێن وەلاتی، کونترۆلکرنا قەلەمرەوێ دەستهەلاتێ، داگرتنا ئۆفیسێن سیاسی و شارستانی، یان پاراستنا ژێرخانێن خوە نینە. دەمێ ئەڤ تشتە چێدبت، گەندەلی و تاوانێن بەرفرەهـ، مایتێکرنا یاریکەرێن دەولەتی و نەدەولەتی، دەرکەتنا پەنابەران و جهگوهارتنا نەژدل یا ئاکنجییان زێدەتر دبت و داکەتنا توندا ئابووری و دەستوەردانا لەشکری ژ ناڤ و ژ دەرڤەیی دەولەتێ گەلەک زێدەتر دبت.

وەلاتێن نوی روی ب رویی پرسگرێکێن وەک (شەڕێن نەتەوی، جوداخوازی، پاکتاوکرنا نەژادی و نەشیانا سەپاندنا سەروەریێ ل سەرانسەری وەلاتی) بووینە. سەرەرایی ڤان پرسگرێکان، چارەنەبوونا پرسگرێکێن سنووری دگەل جیرانان، شەڕ دگەل جیرانان ژ بەر دەڤەرێن سنووری، و کاریگەری و مایتێکرنا وەلاتێن مەزن، هندەک پرسگرێکێن دی یێن دەرڤەیینە د وارێ دەولەتسازیێ د وەلاتێن نوی سەرخوەبوویێن جیهانا سێیێ دا. لێ د گەلەک وەلاتێن نوی سەرخوەبوویی دا، رەوشا سیاسی، ئابووری و جڤاکی ژ دەمێ ژێردەستیێ خرابترە. یا راست، هەرچەندە سەرخوەبوون روومەت و بهای ددەتە خەلکێن کو بووینە قوربانییێن زۆرداریێ، لێ وەک پێدڤی دەولەتێن نەتەوەییێن کاریگەر ژ بۆ وان ئاڤا نەکرینە. د ئەنجام دا هەژمارەکا مەزنا وەلاتێن سەربخوە، خوە د رەوشەکا خرابتر ژ دەمێ ژێردەستیێ دا دبینن، و گەلەک ژ وان خوەزییان بۆ رۆژێن ژێردەستیێ رادهێلن. 

شەڕ بەرێ بنیاتێ داکەتنا دەولەتانە

مە ل ژۆر گرنگترینێن وان هۆکاران هژمارتن، کو دبنە ئەگەرێ داکەتنا دەولەتێ، لێ ل دەمێ شرۆڤەکرنا بابەتێن بەرچاڤ، دڤێت ژ بوویەرێن دەستپێکا داکەتنێ(واتە بوویەرێن دیارێن، کو دبنە ئەگەرێ دەستپێکرنا قەیرانێ) بێئاگەهـ نەمینین، بۆ نموونە، ل (رواندا) نەئارامییێن نەتەوەیی و ئابووری د ناڤبەرا مللەتێ مەزنێ (هوتو) و کێمینەیا (توتسی) دا دیرۆکەکا دویر و درێژ هەبوو، لێ شەڕ د ناڤبەرا ڤان هەر دو مللەتان دا ل سالێن دەستپێکا دەهسالا ١٩٩٠ێ بهێز کەفت. دەمێ ل ٦ی نیسانا١٩٩٤ێ مووشەک بەرەڤ فرۆکا سەرۆککۆمارێ رواندایێ (ژوڤینال هابیاریمانا/ Juvénal Habyarimana)ی هاتییە ئاراستەکرن و فرۆکا وی کەتی و ئەو تێدا هاتییە کوشتن، ئێدی پێلەکا کۆمکوژییا نەتەوەیی دەستپێکر، کو ب بهایێ گیانێ زێدەتر ژ ٨٠٠،٠٠٠ کەسان ب داوی هات.

ل ئادارا ١٩٩١ێ هێزەکا بچویکا گرێدایی (بەرەیێ ئێکگرتیێ شۆرشگێری/ RUF) یێ سیرالیۆنی ب پشتەڤانییا سەرۆککۆمارێ لیبێرییایێ ژ (لیبێریا)یێ چوو د ناڤ وەلاتێ (سیرالیۆن)ێ دا ب وێ ئنیەتێ کو سەرۆککۆمارێ سیرالیۆنێ (مۆمۆ)ی ژ دەستهەلاتێ لادەن و حکوومەتەکا دیموکراسییا فرەحزبی ل سیرالیۆنێ دامەزرینن و ژ لایێ ئابووری و وەبەرهێنانێ ڤە وەلاتێ خوە پێش بێخن. سەرەتا ‌وان هێرشی گوندەکی ل رۆژهلاتێ سیرالیۆنێ کر و پاشی ئەو شیان ب هاریکارییا کۆمەلەکا لیبێریایی ب ناڤێ (بەرەیێ وەلاتپەرستێن مللی یێن لیبێریایێ) ب سەرکەفتییانه وێ هێرشێ کونترۆل بکەن. وان ل نیسانا ١٩٩٢ێ (مۆمۆ)یێ سەرۆککۆمار ژ کاری لادان و (ئەحمەد تیجان کابا) کرنە سەرۆککۆمار. ل سالا ١٩٩٥ێ کابای کۆمپانییەکا لەشکری یا تایبەت ب ناڤێ (Executive Outcome) ژ ئەفریقایا باشوور برە د ناڤ وەلاتێ خوە دا داکو ب هاریکارییا وێ بشیت ئەلماسی ژ کانگایێن وەلاتێ خوە بەرهەم بینت. لێ شۆرشگێر ژ وی ژی نەرازی بوون و ئەفسەرێن پلە نزمێن شۆرشگێران دیتن، کو حکوومەتا گەندەلا (تیجان کابا)ی پشتەڤانیەکا باش ل وان ناکەت، لەو وان ل گولانا ١٩٩٧ێ بۆ لادانا (کابا)ی (جڤاتا شۆرشگێرێن هێزێن چەکدار/ Armed Forces Revolutionary Council) پێک ئینا. د ڤی دەمی دا (بەرەیێ ئێکگرتیێ شۆرشگێری) ژی ب سەرکردایەتییا (فۆدای سانکۆ)ی مفا ژ رەوشی وەرگرت و گەهشتنە رێزا وێ جڤاتێ و هەر زوی ئەو شیان پێکڤە (فریتاون)ا پایتەخت کونترۆل بکەن و کابای لادەن و ل شوینا وی (جانی پل کروما) بوو سەرۆککۆمارێ سیرالیۆنێ. لێ سەردەمێ وی ژی پێلەکا دژوارا (نەئارامییێن سیاسی و لەشکری و ئابووری، تەحەروشکرن ب نامویسا خەلکی، تالانکرنا مال و ملکێ خەلکی و کوشت و کوشتار)ێ ب سەر هەمی وەلاتێ وی دا هات و ب مایتێکرنا وەلاتێن دەوروبەر، وەکی نیجێریا ئەڤ شکەستن و سەرکەفتنە چەند جارکی دوبارە دبووڤە و ل داویێ ب ناڤبژیڤانییا نەتەوێن ئێکگرتی (بەرەیێ ئێکگرتیێ شۆرشگێری) دانوستاندنێن ئاشتیانە پەسەند کرن، لێ هەر زوی شەڕێن خویناوی دەستپێکرنەڤە و شەڕێ ناڤخوەیی بەفرەهتر و دژوارتر لێهات و هەتا سالا ٢٠٠٢ێ بەردەوام بوو. ئەڤ شەڕە بوو ئەگەرێ کوشتنا پتر ژ (٧٠٠٠٠) حەفتێ هزار کەسان. هەروەسا دەهان هزار کەس بریندار و پەککەفتی بوون و سەدان هزار کەس ژی ئاوارە بوون، و شوینا ئەو وەلاتێ خوە پێشڤە ببەن، ئەو برە رێزا وەلاتێن داکەتییێن جیهانێ.

د ناڤبەرا سالێن (١٩٨٩ هەتا ٢٠٠٠)ێ پتر ژ سیهـ شەڕێن چەکدارییێن بەرفرەهـ ل وەلاتێن (کامبۆج، ئێلسلڤادۆر، گوواتەمالا، پیرۆ، جەزاییر، ئانگۆلا، بوروندی، چاد، کۆنگۆ، ئەتیۆپیا، گینەبیسائۆ، لیبێریا، مۆزامبیک، رواندا، سیرالیۆن، سۆمال، ئەفریقایا باشوور، سوودان، ئیندۆنۆسیا، میانمار، فیلیپین، سریلانکا، تاجیکستان، عیراق، لوبنان، تورکیا، یەمەن، ئازەربایجان، بۆسنا و هەرسک، رووسیا و یوگوسلاڤیا) چێبوون و هژمارا کوشتییان د هەر سالەکێ دا ل هەر ئێک ژ ڤان وەلاتان پتر بوو ژ هزار کەسان، لەو رۆژ بۆ رۆژێ ئەو پتر بەر ب داکەتنێ ڤە دچوون. داکەتنا دەولەتێن ناڤئینای و زێدەهییا بەردڕیایا هژمارا کوشتییان ل ڤان وەلاتان، کو بۆ نموونە د چار شەڕان ب تنێ دا ل (سوودانێ، ئەتیۆپیا، مۆزامبیکێ و رواندایێ) نێزیکی ئێک ملیۆن کەسان ژیانا خوە ژ دەست دان، ژنوی سەرنجا جڤاتا ناڤنەتەوەیی راکێشا و دەست ب هەول و بزاڤان کر، کو بۆ وان ل چارەسەرییان بگەڕیێت!

 

هندەک نموونەیێن دی یێن دژوار

مە ل ژۆر ناڤێ هندەک ژ نموونەیێن هەری خرابێن دەولەتێن داکەتیێن جیهانێ ئینان. بۆ نموونە، سۆمال ژ دەمێ شەڕێ ناڤخوەیییێ وێرانکەرێ ١٩٩١ێ و هێرڤە، خوەدی دەولەتەکا باش و ساخلەم نینە و ژ بۆ بنپێکرنا مافێن مرۆڤان، شەڕێ ئالیێن سیاسی، و نەبوونا ئێمناهیێ، ناڤێ وێ ب خرابی یێ چووی. ژ بلی دەربەدەربوونا زێدەتری ملیۆنەک کەسان ژ خەلکێ وێ، هەروەسا سەرهلدانا تیرۆریستێن (ئەلشەباب) ژی، کو ئیسلامیستێن جیهادییێن گرێدایی ب ئەلقاعیدەیێ نە، ئەڤ وەلاتە یێ ئێخستییە د ڤێ رەوشا خراب و نالەبار دا.

• باشوورێ سوودانێ ژی ژبەر ئاوارەیییێ، ناکۆکیێن ناڤبەرا ئالییێن سیاسی، بنپێکرنا مافێن مرۆڤان، پرسگرێکا رەوایەتییا دەولەتێ، نەبوونا خزمەتگوزارییێن گشتی، و گەفێن دەرڤەیی دنالی. ژ سالا ٢٠١١ێ و هێرڤە پشتی کو ڤی وەلاتی سەرخوەبوونا خوە وەرگرتی، بەردەوام ئەو یا د شەڕی دا. پشتی دەستپێکرنا شەڕێ خویناوییێ ٢٠١٣ێ، پێکهاتنەکا ئاشتیێ ل سالا ٢٠١٥ێ هاتە ئیمزاکرن، لێ چ حکوومەتەکا راگوزەر(انتقالی) یا ئێکگرتی نەهاتە ئاڤاکرن. پتر ژ ١٨% خەلکێ وەلاتی ئاوارە بوون، و ب سەد هەزاران کەس یێن ل ژێر مەترسییا خەلایێ دا.
• یەمەن ژ سالا ٢٠١٥ێ و هێرڤە تەڤلی شەڕێ ناڤخوەیییێ هۆڤانە و فرەلایەن بوو، کو دەرفەت دا تیرۆرستێن داعشێ و ئەلقاعیدەیێ، کو ب باشی مفای ژ ڤی وەلاتی وەربگرن. د هەمان دەمی دا، دەستوەردانێن وەلاتێن جودا جودایێن هەرێمێ بوونە سەدەما ئالۆزی و کارەساتان ل سەرانسەری وەلاتی. نێزیکێ ١١% یان زێدەتری ٢.٨ ملیۆن کەس، د ناڤ وەلاتی بخوە دا ئاوارە بوون، و ٥٩% خەلکێ وەلاتی کەتنە بەر گەفا کێم خۆراکی و خەلایێ.
• ئەفغانستان ژ دەمێ راوەستاندنا ئۆپەراسیۆنێن شەڕی ل سالا ٢٠١٤ێ، ژ ئەنجامێ نەئێمناهی و نەبوونا خزمەتگوزارییێن گشتی و دەستوەردانێن دەرڤە، زێدەتر زیان ڤێکەفتن. هەرچەندە ب سەرڤە سەرڤە ل سالا ٢٠٠١ێ تالیبان ژ ئەفغانستانێ هاتە دەرێخستن، لێ وان سەرهلدانا خوە ل دژی حکوومەتا ئەفغانستانێ و ل دژی رێڤەبەرییا ئەفغانستانێ ب سەرۆکاتییا ئەمریکایێ ڤە توندتر لێکر، ب ئاوایەکی کو دەرکەتنا ب تەڤایی یا ئەمریکایێ چەند سالێن دی پاش کەت.
• سووریا ژی ژ ئەنجامێ شەڕێ ناڤخوەیییێ فرەئالی تێک چوویە، و ب ئاشکەرا بوو قوربانا شەڕەکێ هۆڤانە د ناڤبەرا حکوومەتا سوورییێ ب سەرۆکاتییا دیکتاتۆر بەشار ئەسەدی و داعشێ و هێزێن جۆراوجۆرێن ناڤخوەیی و دەرڤە دا، کو هەم شەڕێ حکوومەتا سووریێ و هەم شەڕێ هەڤدو دکرن. دگەل دەستوەردانا راستەراستا ئەمریکا و رووسیایێ، ژ سالا ٢٠١١ێ و هێرڤە زێدەتری ٩ ملیۆن سووری، د ناڤ وەلاتی و ل دەرڤەیی وەلاتی ئاوارە بوون.

 

رەوشا داکەتنا دەولەتێ ل رۆژهلاتا ناڤین

هەگەر فەرمانرەوایی ببتە جهێ کۆمبوونا هێزێ، و بەرێ هەر گرۆپەکا خودان هێز ل باهر و بەرژەوەندا وێ بت، ئێدی پێکڤەژیانا خەلکی نامینت پرسگرێکا سەرەکی. لێ هەگەر هێز وەک ئامرازەک ل پێناڤ پێکڤەژیانا مللەتی بهێتە بکارئینان، وی دەمی پرسگرێک دێ ئەڤە بت کا دڤێت چ بهێتەکرن داکو رەوش ژ رەوشا هەیی باشتر لێ بێت. هەر دەولەتەکا لاواز کو گرنگیێ نەدەتە پێکڤەژیانا خەلکی و داخواز و پێدڤییێن وان، بنواشێن پەسەندبوون و شیانمەندییا خوە دئێختە بەر گەفا هەڕفینێ. ب ڤی ئاوایی پەیوەندییەک راستەوخۆ د ناڤبەرا (بێ شیانییا ئابووری و سیاسی یا دەولەتەکێ) و (لاوازییا بنواشێن پەسەندبوویینا وێ دەولەتێ) دا هەیە. ل هەمبەر ڤێ، تا چ رادە قەبارە و شیانێن بجهئینانا دەولەتەکێ زێدە ببت، بنواشێن شیانمەندییا وی سیستەمێ سیاسی ژی دێ بهێزتر بن.

شیانێن بجهئینانا دەولەتەکێ مژارەکا تەڤلیهەڤە. بدەستخستنا ئێمناهیێ، بلندکرنا گەشەپێدانا ئابووری، یاسادانان، سیاسەتدانان و پێشکێشکرنا خزمەتگوزارییێن جڤاکی و …هتد، شیانێن دەولەتەکێ نیشان ددەن. هەگەر ئەڤ پێڕابوونە د چاڤێن بژارە و خەلکێ ئاسایی دا وەک پێڕابوونێن (رەوا) یان (ئاراستەکری) بهێنە ناسکرن، ئەو دەولەت دێ ب جێگیری بەردەوامیێ دەتە کارێ خوە،  لێ هەگەر وەسا نەبت، دێ بەر ب لاوازی و شکەستنێ ڤە چت. ب گۆتنەکا ساناهیتر، شیانێن سیستەمەکێ سیاسی تا رادەکێ زێدە، دیارکەرێ مان یان هلوەشینا وێ دەولەتێ یە. دەولەتەکا لاواز، د پێکئینانا ئەرکێن جڤاکی و ئابوورییێن خوە دا بێ شیانە. ڤێ بێ شیانییێ ئاستێن جودا جودا یێن هەین، کو ژ دەولەتەکا لاواز و شکەستی دەستپێدکەت، و هندی بێشیانییا وێ زێدە ببت، ئەو دەولەت پتر دبتە دەولەتەکا مفلس و هلوەشیایی. ل گۆر ئیندێکسا داکەتن و شکەستنا دەولەتان، کو ب ناڤێ (Fragile States Index) هەر سال ژ لایێ (وەقفا ئاشتیێ: Fund for Peace)ڤە دهێتە وەشاندن، وەلاتێن رۆژهەلاتا ناڤین د دەهسالا بۆری دا د رەوشەکا خراب و بالکێش و هندەک ژ وان بەرەڤ قۆناغا داکەتنێ نە.

هەرچەندە د سەدسالا بیستێ دا پترین دەولەتێن داکەتی د کیشوەرێ ئەفریقا دا بوون، لێ ل گۆر خشتەیێ ژمارە (١) و ئیندێکسا ژمارە (١)، د سەدسالا بیست و ئێکێ دا، دەولەتێن لاوازێن رۆژهەلاتا ناڤین بوونە دەولەتێن داکەتی، و ژ ئەفغانستان و پاکستانێ بگرە و هەتا دگەهتە ئیران، عیراق، سووریا، یەمەن و لوبنانێ کەتنە د ناڤ دۆرپێچا دەولەتێن داکەتی دا. بۆ نموونە ل گۆر ڤی خشتەی وەلاتێ سووریا ل سالا (٢٠١٣)ێ (٢١)ەمین وەلاتێ داکەتیێ جیهانێ بوو و ل سالا (٢٠١٤)ێ بوو (١٥)ەمین وەلاتێ داکەتی و هۆسا سال بۆ سالێ داکەت هەتاکو ل سالا (٢٠٢٢)ێ بوو (٣)ەمین وەلاتێ داکەتیێ جیهانێ، لێ وەلاتەکێ وەکی عیراقێ ژ سالا (٢٠١٧) و هەتا نۆکە هێدی هێدی یا خوە ژ رەوشا داکەتیبوونێ رزگار دکەت. هەلبەت ئسرائیل، عەرەبستانا سعوودی، ئیمارات، قەتەر و تورکیا رێیەکا بەروڤاژی دەولەتێن داکەتی دچن و دەولەت ل ڤان وەلاتان خوەدی چاڤدێرییەکا جودایە. ئەڤە تا رادەیەکێ نیشان ددەت، کو مرۆڤ دشێت د ناڤ دەولەتێن داکەتی دا بمینت و کێمتر بکەڤتە ژێر کاریگەرییا وان.

 راپۆرتێن دەهسالا بۆری یا (وەقفا ئاشتیێ: Fund for Peace) سەبارەت رەوشا دەولەتێن داکەتی ل سەر ئاستێ جیهانێ وەسا نیشان ددەت، کو پڕانییا ڤان دەولەتان یێن ل هندەک پشکێن ئەفریقا، رۆژهەلاتا ناڤین، ئاسیایا ناڤین و ئەمریکا لاتین. دو ئەگەر یێن هەین ژ بۆ هەبوونا دەولەتێن داکەتی ل ڤان هەرێمان؛ ئەگەرێ ئێکێ ئەوە، کو ئەڤ هەرێمە ل سەردەمێ شەڕێ سار د ناڤ ئێک ژ بلۆکێن رۆژهەلات یان رۆژئاڤا دا بوون و هەڤڕکییا هەردو زلهێزێن رۆژئاڤای و رۆژهەلاتی رەوشەک وەسا چێکربوو، کو وان هەردووان نەدهێلا دەولەتێن دۆست و لایەنگرێن وان لاواز ببن و هلبوەشن. لێ ب داویهاتنا هەڤڕکییا هەردو بلۆکان، ئەڤ دەولەتێن سست و لاواز ب تەنا سەرێ خوە مان و دیسان شەڕ و پەڤچوونێن توند و تیژێن کۆمێن ژێرنەتەوەیی ل ڤان هەرێمان دەستپێکر. ئەگەرێ دی ئەوە، کو ئەڤ وەلاتە ژ بەر لاوازییا ناڤخوەیی ل سەردەمێ جیهانیبوونێ شیانێن پێویست ژ بۆ هەڤڕکیێ نەبوون و سست و لاوازییا وان دژوارتر بوو.

 

رەوشا داکەتنا دەولەتێ ل عیراقێ و هەرێما کوردستانێ

د بۆچوونا هندەک ڤەکۆلەران دا، نۆکە عیراق هند داکەتی نینە، کو چووبتە ئاستێ داکەتنا (سۆمال، لیبیا و یەمەن)ێ، بەلکو ئەو یا ل دەرازینکا داکەتنێ و گرۆڤ ژی راپۆرتا (وەقفا ئاشتیێ: Fund for Peace)یە. ڤێ راپۆرتێ وەسا دیار کریە، کو ل سالا ٢٠٢٤ێ د ناڤ (١٧٩) وەلاتان دا ب ئمتیازا (٨٨،٦) پلەیا داکەتنا عیراقێ یا بوویە (٣١)، ئەڤە د دەمەکی دایە، کو بۆ نموونە ل سالا ٢٠١٩ێ ئمتیازا عیراقێ (٩٩،١) و د ناڤ (١٧٩) وەلاتان دا ل پلەیا (١٣) بوو (بۆ زانین هندی ئمتیاز پتر و پلە کێمتر بت، ئەو وەلات داکەتیترە)؛ واتە نۆکە عیراق داکەتی نینە، لێ ژ بەر ڤان هۆکاران ئەو بۆ داکەتنێ یا د هۆشدارییا بلند دا(High Warning):

• گرۆپێن نیمچە لەشکری و گرێدایی هندەک رێکخراوێن ئاسایشێن نەحکومی د عیراقێ دا خودان دەستهەلاتن.
• وەلاتێن بیانی، ب تایبەتی (ئیران، تورکیا و ئەمریکا) دەستوەردانێ د سیاسەت و ئێمناهییا عیراقێ دا دکەن.
• گەندەلییەکا کارگێڕی و دارایی یا بەرفرەهـ یا ل عیراقێ هەی.
• سەروەرییا یاسایێ ل عیراقێ گەلەک یا لاوازە.
• ژ لایێ خزمەتگوزارییێن سەرەکی ڤە مینا (کارەب، ئاڤ و ساخلەمی) یا د ئاستەکێ خراب دا.
• خەلکێ سڤیلێ عیراقێ ب بەرفرەهی و ب بەردەوامی ل دژی بێکاری، گەندەلی و نەکاریگەرییا حکوومەتا خوە خۆنیشاندانان دکەن و نەرازیبوونا خوە دیار دکەن.
• حکوومەت نەشێت ل گەلەک دەڤەرێن وەلاتی گیان و مالێ هەڤوەلاتییێن خوە بپارێزت.

لێ ژ بەر ڤان هۆکارێن خوارێ ژی ئەو هێژ یا لسەر پێن خوە و ب تمامی نەکەتییە:

• هێشتا عیراق خودان پەرلەمان، لەشکر، زانکۆ و دیبلوماسییەتەکا چالاکە.
• هێشتا وەک دەولەتەکا فەرمی یا نێڤدەولەتی دهێتە نیاسین.
• ل هندەک دەڤەران، حکوومەت یا خودان سەروەرییە و رەوشا ئێمناهیێ ل وان دەڤەران تا رادەکێ یا جێگیرە.

 

رەوشا هەرێما کوردستانا عیراقێ تایبەتیترە؛ چونکی ئەو دەولەت نینە، بەلکو ئەو هەرێمەکا نیمچە سەربخوەیا فیدرالە. لێ هەرچەوا بت، راستە کو ژ لایێ ئاڤەدانی و بازرگانی و ئارامیێ ڤە رەوشا وێ بەراورد دگەل عیراقێ و هندەک وەلاتێن د شەڕی دا یا باشترە، لێ ئەڤ (باشبوون)ە یا هەردەمی و بنگەهین نینە. خالێن ب هێزێن هەرێمێ بریتینە ژ:

• ئێمناهییا وێ باشتر و جێگیرییا وێ پترە ژ یا عیراقێ.
• پشتی سەرهلدانا ١٩٩١ێ و تا نۆکە ژ لایێ دامەزراوەیی ڤە کوردستان ژ عیراقێ بهێزترە.
• پەیوەندییێن وێ یێن دەرەکی یێن سەربخوە دگەل جیهانا ژدەرڤە د بوارێن (دیبلۆماسی، ئینانا سەرمایەگوزارییا ژدەرڤە د ناڤ هەرێمێ دا و هەبوونا مەدیایێن نێڤدەولەتی) دا بهێزە.
• ژ بلی کو د هەمی بواران دا بەشدارە د حکوومەتا ناڤەندی دا، هەروەسا د هوندرێ خوە بخوە دا ژی خوەدی حکوومەت و پەرلەمان و سازییێن کارگێڕی یە.
• خودانا هێزەکا لەشکری یا ب هێز و جودا ژ هێزا لەشکرییا عیراقێ یە ب ناڤێ (پێشمەرگە).

لێ ژ بەر ڤان هۆکارێن خوارێ گەلەک جاران ئەو بەرئاتافی نیشانێن داکەتنێ دبت و ئەو ژی وەکی عیراقێ یا ل دەرازینکا داکەتنێ: 

• چونکی وێ پشتا خوە ب تنێ یا ب داهاتێ گازێ و بودجەیا، کو ژ عیراقێ ڤە دهێت یا گرێدای.
• گەندەلی و نەبوونا شەفافییەتێ و هەبوونا کوتلەبازیێ یا لێ هەی.
• شوینا ئێکبوون و هەڤگرتنێ، ب تایبەتی لسەر پرسێن نیشتمانی و چارەنڤیسساز، هێزا وێ یا سیاسی و لەشکری یا لسەر دوبەرەیێن (پارتی) و (ئێکەتی) دا دابەش بووی.
• شوینا ئوپوزسیۆنا هەرێمێ شارستانی و سەربخوە بت، ئەو پتر یا حزبی و سیاسی یە و پتریا جاران لایەنگر و داهۆلقوتا حکومەتا ناوەندی یە ل دژی حکوومەتا خوە یا هەرێمێ.
• هێزا وێ یا گەنجان ژ بەر نەبوونا دەلیڤێن کاری و ژ بەر بێهیڤیبوون ژ پاشەرۆژا خوە، ژ وەلاتی دەردکەڤنە ژدەرڤەی وەلاتی.
• تا رادەیەکی ژی، ژ بەر دەستتەنگی و چ پێچێنەبوونا خوە، پویتەی ب نەرازیبوون و خۆنیشاندانێن جەماوەرییێن مللەتێ خوە نادەت و بێ ئەنجام وان کپ دکەت.

 

ژێدەر:  

 ١) روبرت لانگلی، دولتِ درمانده چیست؟، مجلە نبشت، سایت (https://nebesht.com/archive/what-is-a-failed-state).

٢) سید محمود کمال آرا، دولت‌های درمانده چطور شکل می‌گیرند و چگونه عمل می‌کنند؟ – سایت (https://www.irna.ir/news/84453273/)

٣) شهاب دلیلی، تلاقی درماندگی دولت ـ سرخوردگی ملت، فصلنامه علمی مطالعات خاورمیانه سال 29، شماره 4، پیاپی (110)، زمستان 1401

٤) امیر بهرام عرب احمدی، جامعه و فرهنگ سیرالئون، نشر سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، (تهران: 1390)

٥) مارتین گریفیتس، دولت درمانده، دانشنامه روابط بین الملل و سیاست جهان، ترجمه ی علیرضا طیب، نشر نی، چاپ دوم، (تهران: 13٩٠)

٦) دولت درمانده، ویکی پدیا دانشنامه آزاد، سایت (https://fa.wikipedia.org/wiki/).

7)https://lastsecond.ir/blog/9527-most-safest-and-dangerous-country