گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
وەرگێڕان ژ ئینگلیزی: محەمەد ئیحسان ئامێدی
ئەرێ تو تۆڕێن جڤاکی گەلەک بکاردئینی؟ بۆ دووماهیک جار کەنگی بوو تە تویتەر، فەیسبووک یان ئینستگرام بکارئینای؟ شڤێدی؟ بەری تێشتێ؟ یان بەری ٥ خولەکان بوو؟ ئەگەر وەسا بیت، تو نە یێ ب تنێی، بێگومان مەبەستا من ژی ئەڤ چەندەیە چونکی سروشتێ مرۆڤان حەز ژ تێکەلیێ دکەن. مێشکێن مە بۆ سەرەدەریکرن ل گەل زانیاریێن جڤاکی ب شێوازەکێ سەیر گەشەکرییە. باراپتر یا دەمێ ئەم بکاردئینین، ئەم زێدەتر هەست ب باشیێ دکەین. بڤی رەنگی تۆڕێن جڤاکی مفای ژ ڤێ حەزێ وەردگرن. سینان ئارال Sinan Aral، پروفیسور ل پەیمانگەها ماساتشوستس یا تەکنەلوجی (ئێم ئای تی MIT) و شارەزا د بوارێ تەکنەلۆجیا زانیاری و بازاڕی دا دبێژیت: “مێشکێ مرۆڤی ب رەنگەکێ بەرچاڤ ژبەر سروشتێ مە یێ جڤاکی زێدەتر ژ هەمی هوکارێن دی گەشەکرییە. دەمێ تو تەکنەلۆجیایەکێ پێش دئێخی کو ل سەر ئاستێ ئاکنجییان کار بکەت، رۆژانە ب ترلیونان نیشانەیێن جڤاکی د دەمەکێ راستەقینە دا دگەهینیت.”
گەشەیا تۆڕێن جڤاکی یا پێشبینیکری بوو. هەر وەکی تو پانزینێ ب ئاگری دا دکەی. ژمارە ڤێ چەندێ بو مە د سەلمینن. ل سالا ٢٠٠٥ێ نزیکی رێژەیا ٧٪ ژ خەلکێ ئەمریکا تۆڕێن جڤاکی بکاردئینان. بەلێ ل سالا ٢٠١٧ێ، ب رێژەیا ٨٠٪ ژ پێگەهشتیێن ئەمریکا ب تنێ فەیسبووکی بکاردئینن. نزیکی ٣،٥ ملیار کەس ژ سەرجەمێ ٧،٧ ملیار کەسان ل سەر روویێ ئەردی بەشدار و چالاکن دناڤ تۆڕێن جڤاکی دا. هەروەسا لسەر ئاستێ جیهانی، د رۆژەکا ئاسایی دا، خەلک ٥٠٠ ملیون تویتا ل تویتەری بەلاڤ دکەن، و زێدەتری ١٠ ملیار بیروکەیان ل فەیسبووکی بەلاڤدکەن، و بۆ دەمێ زێدەتر ژ ملیار دەمژمێران بەرێ خۆ ددەنە ڤیدیویێن یوتوبی. ل گەل گەشەکرنا پلاتفورمێن تۆڕێن جڤاکی، خەلک ل وێ باوەرێ بوو کو جڤاکێ سەرهێلێ یێ بێ کێموکاسی و ساناهییە پەیوەندیێ ل گەل گرێدەی، بەلێ نوکە ئەو هزرە یا ب دووماهیک هاتی. ل گەل مفایێن دروستکرنا پەیوەندییەکا بێ ئاریشە و زێدەکرنا زانیاریان، هەروەسا تۆڕێن جڤاکی یێن بووینە جهێ بەلاڤبوونا زانیاریێن نەدروست و بیروکەیێن سیاسی ژ لایێ گروپێن بیانی ڤە. پروفیسور سینان ئارال پروفیسورێ رێڤەبرنێ ل پەیمانگەها (ئێم ئای تی) یارێڤەبرنێ دبێژیت: «تۆڕێن جڤاکی زیانێ دگەهینە هەلبژاردن و ئابوور و تەندروستیا مە.» ئارال د پەرتووکا خۆ یا ب ناڤێ ‹ئامیرێ هایپ› ڤی بابەتی هەلدکۆلیت، کو دڤێ هەیڤێ دا، وەشانخانەیا (کارنسی) کو بەشەکە ژ کومپانیا راندوم هاوس چاپا وێ بخۆڤەگرتییە. ئەڤ پەرتووکە بۆ مە دیار دکەت کا بۆچی تۆڕێن جڤاکی د سەرکەفتینە و د هەمان دەم دا ب ئاریشەنە ژی، ئەڤ پەرتووکە چەند رێکان پێشنیار دکەت داکو ئەڤ ئاریشە بهێنە چارەسەر کرن.
هەروەکی ئارالی تێبینی کری، پەرتووکا وی زێدەتر باس ل بابەتێن ‹›سوشیال دێلێما The Social Dilemma یانکو پرسگرێکێن جڤاکی›› دکەت ئەو ژی فلمەکێ دکیومێنتاریێ بەرنیاسە ل نێتفلێکسی. هەر وەکی ئارال دبێژیت، «کارێن من د بەردەوامن ل جهێ ‹›سوشیال دێلێما›› ب دووماهیک دهێت، و زێدەتر دچیتە دناڤ بابەتی دا و پرسیار دکەت: «ئەم دشێین چ تشتی بۆ ڤی بابەتی بکەین؟» ئارالی گۆت: «ڤی سیستەمی کاریگەری ل سەر هەمی لایەنێن ژیانا مە دروست کرینە، پرسیارا سەرەکی ژی ئەوە ئەم چەوا مفایێ وێ بکاربینین ددەمەکی دا ترسا وێ کێم بکەین؟ نوکە دەمێ بریارێ یە. گەلەکا گرنگە ب زانین پێدڤییە ل داهاتووی چ بکەین. ئەڤجا من دڤێت هاریکاریا خەلکی و یاسادانەر و پلاتفورمان بکەم داکو ئەنجامێن ئەرێنی دروست بکەم و ژ ئەنجامێن نەرێنی دوور بکەڤم.
دەمێ گەنگەشە دبیتە ئەگەرێ تۆڕەبوونێ
ئامیرێ هایپ The Hype Machine پشتبەستنەکا مەزن ب ڤەکولینێن ئارالی گرێددەت بسەر تۆڕێن جڤاکی و د گەل دا بیروکەیێن زانستێ دەروونی، زانستێن کومپیوتەری، بازرگانی هەروەسا سیاسەتێ. بۆ نموونە، ڤەکولەرێن زانکۆیا کالیفورنیا ل لوس ئەنجلوس تێ ئینا دەر کو خەلک هەست ب زێدەبوونا هورمونێ دوپامین (هورمونەکێ کیمیایی یێ مێشکی یە کو گرێدایی هاندان وخۆشیێ یە) دکەت دەمێ پۆستێن وان د تۆڕێن جڤاکی دا زێدەتر لایکان ب دەستخۆڤە دئێخن. د هەمان دەم دا، ڤەکولینا ٢٠١٨ێ یا (ئێم ئای تی) ژ لایێ سروش ڤۆسوگی Soroush Vosoughi و دێب روی Deb Roy ڤە هاتییە کرن، هەروەسا ئارالی ئاشکەرا کر، کو بابەتێن دەنگوباسێن نەراست ل تویتەری هەر ژ سالا ٢٠٠٦ێ تا ٢٠١٧ێ ب رێژەیا ٧٠٪ زێدەتر ژ بابەتێن دەنگوباسێن راست ب بوو جهێ ئاخڤتنێ. ئەڤ جیاوازی دروست دبیت ژبەرکو گەلەک جاران دەنگوباسێن نەدروست بەهیاکێ نووژەنیێ هەیە و دبنە ئەگەرێ ئازراندنا کارڤەدانا هەست و سوزەکا بهێزتر ل دەڤ خەلکی، وەک بێزاری و نیشکەتشتان یانکو سورپریزان. ئاریشا سەرەکی ئەڤ پلاتفورمێن تۆڕێن جڤاکی پشت ب مژوولکرنا بکارهینەران گرێددەت، و ئەڤە ژی گەلەک جاران د بیروکەیێن سوزداری و هەستیاری دا پەیدا دبیت، هەتا ئەگەر راستییان ژی بکەنە قوربانی. هەر وەکی ئارال وەسفا ڤێ دیاردێ دکەت، کو تیشکێ ددانیتە سەر کا نموونەیا بازرگانییا تۆڕێن جڤاکی چەند کاریگەریێ ل سەر ئەنجامان دروست دکەت.
ئارال دبێژیت: « ئەڤ سیستەمە ب هوشیاری هاتییە دیزاینکرن دا بگەهیتە ئارمانجێن دەستنیشانکری. نموونەیێن بازرگانی کو ل پشت پیشەسازی میدیایا جڤاکی، پێشینەیێ ددەن و سەرنجا خەلکی رادکێشن بۆ ب دەستڤەئینانا داهاتەکی. دا ئەو پەیوەندی یا بەردەوام بیت، ئەڤ پلاتفۆرمە ناڤەرۆکا دۆپامین-هاندەر پێشکەش دکەن و ب مەبست هەستان دئازرینن. لەوڕا ئەز دبێژمێ ‹›ئامیرێ هایپ ئانکو ئامیرێ هەستیاری››. پەرتووکا ئارالی The Hype Machine ل دووڤ هەردو مژارێن کاریگەریێن سیاسی و بازرگانی د تۆڕێن جڤاکی دا دچیت. ژ لایێ سیاسیڤە ئەڤ پلاتفورمە گەلەک جاران بۆ بەلاڤکرنا بانگەشەکرنا زایاریێن نەدروست دهێنە بکارئینان. ل دەمێ هەلبژاردنێن سەرۆکاتییا ئەمریکا ل سالا ٢٠١٦ێ، کارمەندێن روسیا زانیاریێن نەدروست ب سەر زێدەتری ١٢٦ ملیون بکارئینەرێن فەیسبوکی و ٢٠ ملیون بکارئینەرێن ئینستاگرامی بەلاڤکرن و ١٠ ملیون تویت دروستکرن. نێزیکی ٤٤٪ ژ کەسێن پێگەهشتی یێن ئەمریکا د دووماهیک هەفتیا بانگەشێ دا سەرەدانا ژێدەرێن نەدروست یێن دەنگوباسان کرن. ئارال جەختێ دکەت کو پێدڤییە، ئەم زێدەتر د هوشیار بین. ددەمەکی دا تا نوکە یا دیار نینە کا ئەرێ بزاڤێن روسیا ب شێوەیەکێ ئێکلاکەر، کاریگەری ل سەر ئەنجامێن هەلبژاردنان هەبوو یان نە، بەلێ بێگومان کاریگەرییا وان یا پێشچاڤ بوو.
ئەڤا جهێ سەرنجێ، ئارال ئاماژێ ب هندێ دکەت، کو ریکلامێن دیجیتالی ژ لایێ ئەمریکییانڤە گەلەک د کاریگەر نینن. ڤەکولین وەسا دیاردکەن، کو سەرکەفتنا بانگەشا ریکلامێن سەرهێلێ (ئونلاین) گەلەک جاران ب ١٠٠ قاتی زێدەگاڤی تێدا هەنە. سەرەرای ڤان کێماسییان، هەبوونا دیجیتالەکا کاریگەر دشێت رۆلێ خۆ ببینیت دەمێ بانگەشە ب هوشیاری هاتبیتە ئارمانجکرن ب تایبەت بۆ سەرنجراکێشانا بکارئینەرێن نوو. ئارال وەکهەڤییا دناڤبەرا ستراتیجیێن بازاڕکرنا سەرکەفتی و کاریگەریا بانگەشا زانیاریێن نەدروست دەستنیشان دکەت. ئاماژە ب وێ چەندێ ژی دکەت، کو ئەو دو بەربەلاڤترین پرسیارێن ژ من دهێنە کرن ئەڤەنە: ئەرێ بزاڤێن روسیا د دەستێوەردان د دیموکراسیەتێ دا سەکەرفتی بوون، و چەوا زڤڕینا وەبەرهێنانا بازاڕکرنێ بپیڤم؟ بەرسڤا هەردو پرسیاران ب شێوەیەکێ سەرنجراکێش وەکێ ئێکە. هەروەسا ژ لایێ بسپوران ڤە پەسنا ئامیرێ هایپ هاتییە کرن. فوستەر پروڤوست، پروفیسور ل زانکۆیا نیویورک بەشی بازرگانی، تێکەلکرنەکا هەرەباش یا زانست، بازرگانی، یاسا و سیاسەتێ دروست دکەت. دانکان واتس پروفیسورێ زانکۆیا پێنسێلڤانیا دبێژیت: خواندنەکا پێدڤییە بو هەر کەسەکێ بڤێت تێبگەهیت کا چەوا ئەم گەهشتینە ڤێرێ و چەوا بەر ب پێشڤە بچین.
پەرتووکا ئارالی پێشنیارەکا بەرچاڤ بۆ باشترکرنا داهاتوویێ تۆڕێن جڤاکی پێشکێش دکەت. ئەو پێشنیارا بکارئینانا ئامیرێ ئوتوماتیکی (پروگرامەکە کو بێی هاریکارییا مرۆڤان کار دکەت) کو هاریکاریا بکارئینەران دکەت دەنگوباسێن نەدروست بکەنە تێدا، و راوەستاندنا وی داهاتێ ژ لایێ زانیارێن خەلەت ب دەست دکەڤن سنوردار بکەن. هەروەسا وی داخواز ژ کومپانییان کر پشتەڤانییا ڤەکولینێ بکەن دەربارەی چەوا ژ لایێ چالاکیێن سەرهێلێ ڤە کار ل سەر هەلبژاردنان هاتییە کرن. ئارال د وێ باوەرێ دایە رێنمایێن پاراستنا زانیاریێن کەسی ل ئەمریکا دشێن د هاریکار بن ب تایبەت ئەگەر ژ لایێ یاسایا گشتی یا پاراستنا زانیاریانڤە سرۆش وەرگرتبیت، ئەو ژی یاسایەکە ل ئەرۆپا و کالیفورنیا ژ بۆ پاراستنا زانیارییان دهێتە بکارئینان. هەرچەندە، ئارال ژ پشتگیریکرنا پلاتفورمێن سەرەکی یێن دابەشبووی وەک فەیسبووکی راوستییایە، ل شوینا ڤێ چەندێ، ئەو پێشنیارا چاکسازیا ئابوورییا تۆڕێن جڤاکی دکەت وەکی باشترکرنا شیانێن ڤەگوهاستنا زانیارییان و رێکێ بدەت پلاتفورمێن جوداجودا پێکڤە ب شێوەیەکێ ساناهیتر کار بکەن. ئەڤ پیڤانە رێکێ ب بکارئینەران ددەن ببنە خودان ناسناما دیجیتالی یا خۆ و ب ئازادی دناڤ پلاتفورمان دا بگەڕیێن. ئارال هوشیاریێ ددەت کو بێی ئەڤێ گوهۆڕینێ، دبیت پلاتفورمێن نوی هەمان خەلەتیێن بوری دوبارە بکەن کو کاریگەرییا وان هەمان کاریگەرییا تۆڕان ل سەرە. ئارال دبێژیت: «ئەز ل وێ باوەرێ نینم ئێک بەرسڤ دێ هەمی تشتان چارەسەر کەت، و داکۆکیکرن ل گوهۆڕینێن ب رامان پێدڤی ب هەولێن رێکخستی د چار بواران دا هەیە: پارە، تەکنەلوجیا، رێنما و یاسا. ئەڤ گهورینە پێکڤە دشێن داهاتوویێ پیشەسازییا تۆڕێن جڤاکی بگوهۆڕن.» ئارال دان ب وێ چەندێ ددانیت کو گوهۆڕینا تۆڕێن جڤاکی یێن گەلەک مەزن هەڤڕکییەکا ب زەحمەتە، بەلێ دشیاندایە بهێتە گوهۆڕین. ئەو تیشکێ ددانیتە سەر زێدەبوونا بەرخۆدانا گشتی ل سەر پلاتفورمێن وەکی فەیسبووک کو هاشتاگێن وەکی #فەیسبووکی ژێببە و راوەستاندنا کەربێ ژ بو قازانجی. ئارال رۆهن دکەت: ئەگەر تو ببیە ئەگەرێ تۆڕەبوونێ بۆ چەندەکێ، دبیت پشتی دەمەکی خەلک ژ هەمی نەرێنییان بێزار بن و ب تمامی بچن.
ل دووماهیێ، دیتنا ئارالی بو تۆڕێن جڤاکی پشتبەستنێ ل سەر هزرکرنا پراکتیکی گرێددەت. چ تەکنەلوجییان داهاتوویەکێ جێگیر نینە و دبێژیت ئەو بەرپرسیارەتییا مە یە، ئەم ڤان کەرەستەیان بو مەرەمێن ئەرێنی بکاربینین. ئارمانجا من ئەوە رێکا دروست بێژمە هەوە. دەمێ رووب رووبوونا ڤان هەڤڕکییان، ئارال سیاسەتدانەر، بازرگان و تاکە کەسان هان ددەت، کو مفای ژ ڤێ دەلیڤێ ببینن. مەترسی د مەزنن، بەلێ هەر وەکی دبێژن بڕیار یا د دەستێن مە دا. ئەرێ جڤاک دێ پێنگاڤەکێ هاڤێژیت یان نە هێشتا یا دیار نینە، بەلێ کارێن ئارالی پلانەکا بهێز و رازیکەر ددانتە بەرسینگێ مە کا چ تشت یێ باشە ئەم بکەین.
ژێدەر:
https://news.mit.edu/2020/ype-machine-book-aral-0924
