گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
د. عارف حیتۆ
ل گوندەکێ ل دەوروبەرێن باژێرەکى، کچەکا شازدە ساڵى دهێتە نەچارکرن، کو شوو ب کەسەکێ هندى بابێ خوە یان ژێ مەزنتر بکەت. پشتى دهێنە ڤەگوهاستن بۆ باژێرى، هەڤژینێ وێ لاواز و بێتاقەت دبیت، ئەڤجا ئەو ژنا گەنج نەچار دبیت، وەکو پاقژکەرا نەخۆشخانەکێ کار بکەت، داکو پێدڤى یێن ژیانا رۆژانە یا ماڵا خوە دابین بکەت. ل سەر کارى د گەنجەکێ هەڤتەمەنێ خوە دتشقلیت، کو وى ژى ب نەچارى بویژنا برایێ خوە ب زارۆکێن وێڤە مارە کربوو، ئەڤجا هەردو هەڤ دحەبینن و د ناڤ سەردەمێ ئەڤینییەکا ڕاستەقینە دا دژین. لێ دەمێ ئاشکرا دبن و دبنە بەنیشتێ سەر دەڤێ خەلکى، برایێ وێ ژ گوندى دهێت و وێ بەرەف چارەنڤیسەکێ نەدیارڤە دبەت. ئەڤەیە کەرەستە یان خاما سەرەکییا بۆیەرێن رۆمانا “نفرەتێن مێیەکێ”(١).
ئەڤ چیرۆکا دوبارەبوویى و هەردەم د جڤاکێن دائێخستی دا دوبارە دبیت، چ نفرەتێن مێیەکێ بن ل تیتالێن جڤاکى و خێزانێ و دەستەڵاتا نێران دبارینیت یان مێیەکا نفرەتى بیت ژ هەڤبەندى یێن خێزانێ و ئایینى و کەلتۆرێ جڤاکەکێ نێرسالاریێ ڤەپەشى بیتە د ناڤ ژیوارەکێ تەحل و بێبەخت دا، دەربڕینێ ژ رەوشا پڕانییا مێیێن جڤاکى دکەت. بۆیەرێن چیرۆکێ د ناڤبەرا سێ پەهلەوان و هندەک کاراکتەرێن لاوەکى یێن تەڤاڤکار دا دقەومن. هەلبژارتنا ناڤێن وان کەلواشێ ناڤەرۆک و شێوازێن هەڤبەندییا وان بەلى دکەن. بەسێ ناڤێ مێیەکا نەدلخوازە هاتییە د ناڤ خێزانەکا حەز ژ هەبوونا کوڕان دکەت؛ «ناڤێ من بەسێ یە.. دایکا من قومرییێ ئەڤ ناڤە هەڵبژارتییە داکو دووماهیێ ب هەبوونا کچان بینیت…بپ٢٣»، ئانکو ژ دایکبوونا کچان بلا بەس بیت. هەڵبەت ڤى ناڤى و سەدەمێ هەڵبژارتنا وى، دێ باندۆرەکا کرێت و نەباش کەتە سەر دەروونێ وێ. شاهمووس ناڤێ کەسەکێ پیر و ب ناڤساڵڤە چووییە، ژ پەیڤەکا لێکدراو پێکهاتییە (شاه + مووس)، ئەگەر وەسا دانین، کو مووس ئاماژەیە بۆ مووسا پێغەمبەرى؛ ئەوێ د گەل خودێ ئاخفتى، پێڤەکرنا شاهى، بەلکو ببیتە خودایێ مووساى، کو نیشانا دەستەڵاتەکا رەهاییە. لێ ئەگەر مەرەم پێ مووسا تراشینێ بیت، هینگى شاهمووس دبیتە تیژترین مووس، کو جەڤەنگێ تیژى و توندییا خودانێ ناڤییە، کو ب هەڵپەرستى و کەیسکاریێ هاتییە وەسفکرن. جودى ناڤێ خۆشتڤیێ بەسێیە، ناڤێ وى چیایە یێ پاپۆرا نوحى ل سەر راوەستیایى و ژیانێ پێ دەستپێکرییەڤە، ئەڤجا دبیتە جەڤەنگێ رزگاربوون و دۆماندنا ژیانێ. ب ڤێ چەندێ ژى، چیرۆک ل سەر سێ سەردەمێن سنسلەیى دهێتە دابەشکرن و ئەنجامێ ڤان سەردەمان چارەنڤیسەکێ نەدیارە. سەردەمێ داکەفتنا مێیەکى د ناڤ خێزانەکا شۆپپارێز و پاشڤەمایی دا، سەردەمێ دەردەسەرییا دبن ستەما دەستەڵاتدارەکێ جڤاکیڤە، سەردەمێ بڕیاردان و رزگاربوونێ، لێ ئەڤ رزگاربوونە یا بەروەختە، چونکو نەشێت خوە ل بەر هێزا جڤاکى بگریت.
ڤەگێڕان:
پەهلەوانا سەرەکى، بۆیەرێن حیکایەتا خوە ب شێوەیێ شانۆنامەیێن مونولۆگى ڤەدگێڕیت و دلێ خوە یێ مشت ژ کۆڤان و کەسەران دەڕێژدکەتە سەر کاغەزێن رۆماننڤیسێ. رۆماننڤیس ب تەکنیکا ڤەگێڕانا کەسێ ئێکەم دەربڕینێ ژ کەتوارێ مێیەکا بێ دەستەڵات و نفرەتیى دکەت، لێ شێوازێ دەربڕینێ نە وەسفکرنا رەوشا مێیەکێیە د ناڤ جڤاکەکێ نێرسالار و هشکباوەر دا، بەلکو ڕەنگدانەڤەیا ئاکامێن کەتوارى ل سەر ناخێ مێیەکێ وەسف دکەت. ئەڤ شێوازێ داویێ ژى، پتر سەرەدەریێ د گەل خوڕکومانى و هەستپێکرنێن ناڤخۆیى یێن مرۆڤى دکەت، ژ پەسندانا دەردۆر و کاریگەرییا دەرڤەیى یا دبیتە سەدەمێ داکەفتن و خەمگینیێ. ل شوینا خویاکرنا روخسارێ داکەفتنێ و شرۆڤەکرنا ئەنجامێن نفرەتبوون یان بێدادیێ، خوە دادهێلیتە د ناڤ کووراتییا ناخ و دەروونێ کاراکتەرێ دا و سەرەدەریێ د گەل ناڤەرۆکێ و هەستێن فیرهایى یێن نەگۆتیى دکەت. دشێین ب شێوەیەکێ دى ببێژین، کو تەکنیکا ڤەگێڕانا ڤێ رۆمانێ نە وەسفکرنا رەوش و بۆیەرێن روودایینە، بەلکو دەڕێژکرنا هەست و هزرێن کەسۆکی یێن مێیەکێنە، کو مەستەرەیەکێ رێژەییە ژ بۆ پڕانییا مێ یێن جڤاکەکێ دەستنیشاکرى.
پێکهاتەیێ هەر مرۆڤەکى (چ مێ یان نێر بیت)، ژ لەش و دەروونى پێک دهێت، دەروون ژى ژ هۆش و نەهۆشیێ پێک دهێت، کو مینا چیایێ د ناڤ دەریایێ دا، پڕانییا نەهۆشیێ د بن ئاڤێڤەیە و تنێ پشکەکا بچووک ژێ دیار دکەت، کو هۆشە(٢). ب ڤێ چەندێ ژى، جەستە ب هەماهەنگى د گەل وێ پشکا بچووکا دەروونى، پێکهاتن و هەڤبەندییەکا ئاڵوگۆر د گەل جڤاکێ دەردۆر دروست دکەن و ژیانێ ب چاڵاکى یان نەچاڵاکى ددۆمینن. پشکا هەرە مەزنا مایى ژ دەروونێ مرۆڤى، کۆما وان حەز و خوەرسک و پاڵوەر و هەستێن هەلگرتى یان قەدەغەکرى، دمیننە د ناڤ کووراتییا ناخێ مرۆڤی دا، جارنا ژ بەر وى پاسەوانێ دبێژنێ وژدان، نەشێت بۆ خوە ب خوە ژى دەرببڕیت. لێ پەرمویچکێن ڤێ نەهۆشییا داخدەر ب شێوەیەکێ خوەنەویستى کار دکەنە سەر هزر و رەفتار و دلینییا مرۆڤى، کو کەسایەتییا وى یا جڤاکى بەر ب هندەک سەمتێن دیارکریڤە دبەت.
نڤیسەرا ڤێ رۆمانێ خوە داهێلایە د ناڤ کووراتییا ناخێ پەهلەوانا سەرەکی دا و چوویە د ناڤ هندەک قۆلاچکێن دەرگرتى یێن تاریڤە، جار ب نەهۆشییا کۆما مێیان و جارنا ب تێهزرینەکا هەلسەنگێنەرا کەتوارەکێ دائێخستى، هەڤسۆزییەکا دەربڕینەر پێشکێشى پەهلەوانێ کرییە. ب درێژاهییا رۆمانێ، نڤیسەر سەرەدەریێ د گەل ناڤەرۆکا بابەت یان پەیامێ دکەت، نە د گەل روخسارا وێ. سەرەدەریێ د گەل گیان و دەروونێ کاراکتەرا خوە دکەت، نە د گەل جەستەیێ وێ. لێ چونکو روخسار و ناڤەرۆک، جەستە و دەروون مینا لایێن تەرازوویەکا هەڤسەنگن و قورسبوون یان سڤکبوونا هەر لایەکى، ئاکامێ دکەتە سەر لایێ دى. هەردو لایەنێن پێکهاتنا مرۆڤى ژى کاریگەرییەکا ئاڵوگۆر ل سەر هەڤ هەیە، ئاکامێ دکەن و پێ ئاکامدار دبن. د ڤى بازنەیێ ئاکامدارى و پێ ئاکامبوونێ دا، کاراکتەرا سەرەکییا رۆمانێ ب چەندین وەرگوهێزکێن پێکڤەگرێدایی دا دبۆریت و ل هەر دانانگەهەکێ، کەسایەتییا وێ بەر ب سەمتەکا ئاراستەکریڤە دچیت یان دبەت. ژ لایەکیڤە هۆش و نەهۆش و دەردۆر، ژ لایەکێ دیڤە هزر و دلینى و رەفتار، چ ب خوەویستى یان خوەنەویستى بیت، پشکداریێ د چێکرنا کەسایەتییا وەسفکری دا دکەن.
وەرگوهێزکێن کەسایەتییا کاراکتەرا مێ د رۆمانێ دا:
نڤیسەر د وەغەرا خوە یا د ناڤ ناخێ پەهلەوانێ دا ل پێنج دانانگەهێن تێکرەس و پەیاپەى ڕادوەستێت و سیمایێ کەسایەتییا مێیەکا نفرەتیى پێشچاڤ دکەت.
دانانگەها ئێکێ: بوون/ جێندەر د جڤاکەکێ کشتوکاڵی دا؛ هەرچەندە ئەڤ بابەتە گەلەنپەرییە و ب شێوەیەکێ هەچکوهەیى ل سەر هەموو مێ یێن جڤاکى (هەر جڤاکەکێ بیت) دهێتە سەپاندن و قەبوولکرن، لێ ئەگەر ئەم ڤێ مژارێ (جێندەر- جڤاکێ کشتوکاڵى) بکەینە هاوکێشەیەک و ب هوورى ل هەردو جەمسەرێن وێ بنێڕین، دێ بینین جار هەڤسەنگ دبیت، جار نەهەڤسەنگ و جارنا مینا سەدەم و ئەنجامان دهێتە دیتن. هەر د دەمێ ژ دایکبوونێ دا، نێر و مێ هەردو مرۆڤن و د پڕانییا پێکهاتەیێن لەش و گیانی دا وەکهەڤن، تنێ د دو بیاڤێن دەستنیشانکری دا ژێکجودانە؛ سێکس رۆڵ و جێندەر رۆڵ. سێکس رۆڵ هندەک جوداهى یێن بایولۆژى- خودایى- سروشتینە، کو ساخلەتێ هەموو جاندارایە ژ بۆ هەڤتەمامکرنێ و گۆنێ و زۆربوونێ، ئانکو ژ بۆ پاراستنا نفشێ جاندارى هاتینە ئافراندن. جێندەر رۆڵ ئەو جوداهینە؛ یێن هەر جڤاکەک ل گورەى عورف و عەدەت و تێگەهێن باوەرداریێ و پێدڤى یێن ژیانێ و سەرەدەرى یێن بەرهەمهێنانێ دادنیت و نێر و مێ پێ دهێنە جوداکرن. ب ڤێ چەندێ ژى، هەر ئێکى دێ ڕۆڵەکێ دیارکرى د خێزانێ دا هەبیت، هندەک ژێ بەرکارێ جوداهى یێن بایولۆژینە، گەلەک ژ ڕۆڵ و رەفتارێن دى بەرکارێ بەرژەوەندى یێن کەسێ نێرە، زێدەهى و کێمییا ڤان ڕۆڵێن د بەرژەوەندا نێری دا، ل سەر ئاستێ ئابۆرى و رەوشەنبیرییا خێزانێ و تێگەهێن جڤاکى یێن هەر دەڤەرەکێ رادوەستێت، نەدوورە بابەتێن جۆرێ بەرهەمهێنانێ و سەقاى و دوورى و نێزیکییا ژ دەشتێ ئاکامەک ل سەر هەبیت.
جڤاکێ کشتوکالى، جڤاکەکێ کولەکتیڤێ پێگڤەنووسیایى و ل سەر خوە دائێخستییە، هێزا زەڤڵەکان فاکتەرێ هەرە گرنگ و سەرەکییە د هەموو بیاڤێن ژیانا رۆژانە دا. ژ خێزانێن مەزن و ڤەدایى پێک دهێت(٣). خێزانێن جڤاکى ب هەڤڕا د ژین و د هەمى خوەشى و نەخوەشییان دا هەڤپشکن. دەمێ کارێ زەڵامى کێلان و چاندن و پەزدارى بیت، کارێ ژنێ دێ پەروەردەکرنا زارۆکان و سەخبێرکرنا ماڵێ بیت. ل گورەى جوداهى یێن بایولۆژى، کو ژن شیرێ خوە ددەتە زارۆکان و وێ خوارنێ بەرهەڤ دکەت، ئەوا مێر بەرهەم دئینیت، دبیتە هاوکێشەیەکا هەڤسەنگ، کو پڕانییا جڤاکێن کشتوکالى تێدا هەڤپشکن. لێ ئەگەر زەڵام کەیسا خوە ل لاوازى و ڕۆڵێ دەستنیشانکریێ ژنێ ببینیت و هندەک کارێن زێدەبار پێ بکەت، وەکو ئاڤدانێ و هونینا خانییان و ئینانا دارێن سۆتنێ… هتد، هینگى هاوکێشا (جێندەر- جڤاکێ کشتوکالى) نەهەڤسەنگە، چونکو ژن ژى هێزا زەڤلەکان بکاردئینیت و پتر مینا خزمەتکارەکى دهێتە پێشچاڤ ژ هەڤپشکەکا خێزانێ. خالا دى یا گرنگ ناڤێ ماڵباتێیە، کو کوڕ وى ناڤى هەلدگریت و هەموو ماڵ و مولک و بەرهەم مولکێ وینە، ب گیانێن نێر و مێ یێن خێزانێڤە، ئەڤجا حەز و دیتن و رەفتارێن هەموویان کونترۆڵ دکەت و دبیتە سەمیانێ ژیان و چارەنڤیسێ هەموو ئەندامێن خێزانێ. ل ڤێرە هاوکێشە بەر ب سەدەم و ئەنجامیڤە دچیت، سەمیانییا نێرى سەدەمە و ئەنجامێ وێ تەپەسەرکرنا ئەندامێن دییە. هەر د بیاڤێ سەدەم و ئەنجامان دا، گەلەک کەس وە هزر دکەن، کو ژن ب سروشتێ خوە لاواز و کێم شارەزاترە ژ زەڵامى. لێ ئەڤە نە ژ بەر دلینى و دلسۆزییا وێ یا مێیاتیێ و دایکینیێیە، بەلکو ئەنجامێ بەندکرنا وێیە د ماڵڤە و چوارچۆڤەکرنا بیاڤێ هزر و لڤینێن وێ یێن ب سەرهەلبوونێیە.
ژ بلى هندەک ئاکامێن قنێتى، پڕانییا ساخلەتێن کەساتییا نێر و مێیان وەرگرتینە، ژ جڤاکى دەردۆر و خێزانێ دهێنە وەرگرتن. هەر ژ زارۆکینیێ تێگەهێ جێندەرى د سەرێ وان دا دهێتە چاندن و هەر ئێک ل گورەى سەمتەکا دەستنیشانکرى دهێتە پەروەردەکرن، د ئەنجام دا دو کەساتى یێن هەڤدژ د رەفتارێ دا و هەڤتەمامکەر د گەوهەری دا پەیدا دبن. هەڤدژن چونکو لایەنەک زاڵدەستە و لایەنێ دى بندەست و نفرەتییە، هەڤتەمامکەرن؛ چونکو ژیان ب جووتبوونا نێر و مێیان دهێتە دۆماندن، هەروەسا دبیتە شەرەف و نامووسا بنەماڵێ ژى، کو لایەنەکێ گرنگ و هەستدارێ کەسایەتى و پایەدارییا جڤاکییە. کۆمەکا گۆتنێن مەزنان و پەندێن قەبوولکرى و ئاییردە یێن ئایینى ژ بۆ پەرەسەندنا نێرسالارییا نێرى و بندەستى و دویڤەلانکییا مێیێ هاتینە دانان، خەلک وەکو کەلتۆرێ رەسەن و هزرێن بەڵگەنەویست سەرەدەریێ د گەل دا دکەت.
دانانگەها دویێ: خوەگونجاندن و رازیبوون ب قەدەرێ؛ د ڤێ وەرگوهێزکا کەساتیێ دا، کاراکتەر دیتن و تێگەهێن جڤاکێ دەردۆر قەبوول دکەت و پێکۆڵا خوەگونجاندنێ د گەل رەوتا هەیى دکەت. مەرەما سەرەکى پێ ئەوە، کو خێزان و جڤاک ژێ رازى ببن، چونکو هەژیتییا جڤاکییا هەر مرۆڤەکى د چاڤێن خەلکێ دەردۆر دا دهێتە پیڤاندن و هەڵسەنگاندن. هەمى مرۆڤ حەز دکەن د ناڤ جڤاکێ خوە دا پەسەندکرى و پایەدار بن، ئەڤ هەژیتى و پایەدارییە ژى پێگیریکرنە ب رەفتارێن پەژراندى یێن کەلتۆرێ بوویە پشکەک ژ پێکهاتەیا کەسایەتییا هەر تاکەکێ د ژیواری دا دژیت. هەر کەسەکێ خوە بگونجینیت و ژ جغزا دێرین دەرنەکەڤیت، دێ ب خوەشى و تەناهى ژیت. د ئەنجام دا دێ تەسلیمى مەنزوومەیەکا جڤاکى یا پێکهاتن ل سەر کرى بیت و هەر دەرکەفتنەک ژ وێ جغزا پیرۆز، دێ ب سەرداچوون و یاخیبوونێ هێتە نیاسین.
هەر زارۆکەک چ نێر بیت یان مێ، د ژیێ چوارپێنج ساڵیێ دا دەست ب تێهزرین و پرسیارێن هەبوونێ دکەت، ئەڤ پرسیارە چ بەرسڤ بۆ هەبن یان نەبن، دبنە سەدەمێ لڤاندنا هزرکرنێ و زارۆکى دئێخنە د ئاڵۆزییەکا توند دا، کو تنێ ب کارکرنا ل ناڤماڵێ و گوهداریکرنا چیرۆک و سەرهاتى یێن ئایینى و فولکلۆرێ جڤاکى سڤک دبیت. د ڤێ قۆناغێ دا کچ و کوڕ ب ئاوایەکێ خوەنەویستى و ب نەهۆشیى دکەڤنە د ناڤ مومارەسەکرنا رۆڵێن جێندەری دا. د ژیێ شەش ساڵیێ و پێهەلتر دا بەرەف خوە هەڤبەرکرنێڤە دچن و هەر زارۆکەک خوە ل گەل هەڤژیێ خوە یێ ژ دەرڤەى ماڵ یان ل خواندنگەهێ هەڤبەر دکەت، دیتنا جوداهى یێن بەرچاڤ هەر زارۆکەکى بەرەف هەست و حەز و پاڵوەرێن وى/ وێ یێن کەسۆکیڤە دبەت. ب ڤێ چەندێ، رۆڵێن جێندەرى دبنە پشکەک ژ پێکهاتەیێ هەر کەسایەتییەکێ و ب قەدەرا مرۆڤیڤە دهێتە گرێدان؛ «ئەڤە قەدەرا تەیە، خودێ چ ل سەر ئەنیا مرۆڤى نڤیسییە ئەو دێ هێتە رێکا وى… بپ٥٧». لێ د سەر هندێ ڕا ژى، هەر هندەک پرسیار و هزرێن خوە هەڤبەرکرنێ مەژێ وى/ وێ دئارینن و دێخنە د ناڤ خوڕکومانى و هەڤڕکییەکا ناڤخوەیی دا. ئێک ژ بژاردە یێن بەرسینگگرتنا هەڤڕکیێ خوەگونجاندنە، کو هێسانترین و بێ زیانترین بژاردەیا دەروونى و لەشییە.
دەمێ مرۆڤ تۆشى هەڤڕکییەکا ناڤخوەییا توند و بەردەوام دبیت، یەک ژ سێ چوار بژاردەیان ئالۆزییا وى/ وێ سڤکتر لێ دکەن؛(٤) دێ بەرسینگێ هەڤڕکیێ گریت و بیتە جەمسەرێ دژ یان دێ خوە ڤەکێشیت و رەڤیت یان دێ تەسلیمى هێزا زاڵدەست بیت یان ژى دێ خوە ل گەل رەوشا هەیى گونجینیت. دبیت بیاڤێ د ناڤبەرا خوەگونجاندن و تەسلیمبوونێ دا نەگەلەک یێ بەرفرەھ بیت، چونکو ل داویێ هەردو ب تەسلیمبوون ل بەر رەوشا هەیى دهێنە نیاسین. تەسلیمبوون باوەرى هێنانە ب هێزا زاڵدەست و مرۆڤ هەمى شیانێن خوە یێن هزر و رەفتار و دلینیێ دمەزێخیت، کو ببیتە پشکەک ژ پێگیرى و پاراستنا تێگەهێن زاڵدەست. لێ خوەگونجاندن پێکۆڵەکە ژ بۆ ئەنجامدان و رێزگرتنا ل تێگەهێن کەتوارەکێ سەپاندى، کو د چاڤێن جڤاکی دا بهێتە قەبوولکرن. ئەو ب خوە مینا تەسلیمبوونێ، پێگیریێ ب هەموو رێکار و راسپاردەیێن کەلتۆرێ رەسەن دکەت، لێ نە مەرجە باوەرییەکا موکم پێ هەبیت یان ببیتە پارێزەرێ وان. ل دەستپێکێ ژ بۆ پاراستن و تەناهییا خوە یا کەسۆکى هاتییە د ناڤ سیستەمی دا، پاشى ژ بۆ رازیکرن و خوەشرینکرنا د چاڤێن خەلکی دا، کو هەژى و پەسەندکرى بهێتە دیتن، ئانکو پتر ب روخسارێ رەفتارانڤە دهێتە گرێدان ژ ناڤەرۆک و تێگەهشتنا تێگەهان.
ئەو ب خوە، ل هەمى دەمان و د هەمى قۆناغێن تەمەنی دا، پێدڤییبا ژ هەموویان فەرتر و پێشتر کونترۆڵکرنا ئاڵۆزیێ و هەستکرنا ب ئارامیێیە، پاشى پێدڤییا قەبوولکرن و هەژیتیێ دهێت. لێ چونکو جڤاکێ کوردى جڤاکەکێ کولەکتیڤە و هەمى تاک ژ بۆ کۆمێ دژین و ئازادییا کەسۆکى د ناڤ کۆمێ و عورفێن جڤاکی دا دبوهژیت، ئەڤجا تاکێ کورد ئاڵۆزییا خوە کپ دکەت یان پاش دئێخیت و هەژیتیێ دئینتە بەرى ئارامییا دەروونى. ئەڤجا هەڤڕکییا ناڤخۆیى- دەرڤەیى بەر ب شێوازەکێ دەروونیێ ناڤخۆیى- ناڤخۆییڤە دچیت. هەرچەندە د ناڤ خەلکێ دەردۆر دا ب کەسەکا هەچکوهەیى یان نۆرماڵ دهێتە دیتن، لێ ئەو هەڤڕکییا نەچارەسەرکرى د ناخێ وێ دا، ڤۆڵکانەکا ل بەر پەقینێیە و د ناڤ خوە دا دکەلیت؛ «پارچەک ژ من پێکۆڵێ دکەت خوە راگرت، پارچا دى دەستداهێلان، بتنێ مامە د ناڤ خەماندا… بپ٤٤».
ئەڤ رەفتارێن خوەگونجاندنا مرۆڤ ب خوە ل سەر خوە دسەپینیت و پاشى دبیتە هەلگر و خودانێ وێ رەفتارێ، نەدوورە مرۆڤى ب شێوەیەکێ ئوتۆماتیکى و خوەنەویستى بەر ب دوروویاتیێ یان نەشازییا جڤاکیڤە ببەت(٥). دوروویاتى ئەوە، کو مرۆڤ د ناڤ دو تێگەهێن هەڤدژ دا بژیت و هەوڵدەت هەردووان ب دەستڤە بینیت، بۆ نموونە ل دژى دەستەڵاتا بابسالاریێ بیت، خودانا کەسایەتییا خوە بیت و شەهنازیێ ب شیانێن خوە ببەت، لێ د هەمان دەم دا پێگیریێ ب هەموو رێکار و راسپاردە یێن وێ دەستەڵاتێ بکەت، ل ڤێرە ئەو وەسا هزر دکەت، کو د هەردو رەوشان دا یا دروستە، چونکو هەر رەوشەکێ کۆمەکا ساخلەت و ئەرگیومێنت و بەهانە یێن رەوا و قەبوولکرى و بەرچاڤ هەنە. لێ نەشازییا جڤاکى ئەوە، کو مرۆڤ رەفتارەکێ ل بەرچاڤێن خەلکى و ژ بۆ خەلکى بکەت، لێ د ناخێ خوە دا نە باوەرى پێ هەیە و نە ل سەر خوە ئەنجامددەت، وەکو وى کەسێ ب بەردەوامى بەڕەڤانیێ ژ مافێن ئافرەتێ دکەت و ئەو د ماڵا خوە دا وەسا نەبیت.
دانانگەها سیێ: خوەڤەکێشان ژ کەتوارێ هەیى؛ د ڤێ دانانگەهێ دا خوە ژ کەتوارێ تەحل و نەدادپەروەر ڤەدکێشیت و درەڤیت، لێ بەرەف چ جھ یان چ کەتوارێن دى نارەڤیت، بەلکو بەرەف ناخ و کووراتییا هەست و هزرێن خوە درەڤیت. رەڤین یان خوەڤەکێشان ئاڵاڤەکێ بەرگرییا مەژییە ژ بۆ هەڤسەنگکرنا ئاڵۆزیێ و ب دەستڤەئینانا تەنابوونەکا دەروونى. پرۆسەیا خوەڤەکێشانێ ڤەڕێژا نەجهگیرییا خوەگونجانێیە، کو هەستێن کوور و رەفتارێن ئەنجامدایى نەشێن هەڤسەنگ ببن، هەردەم هەستکرنەکا ب ئێشانێ ژ رەفتارێن ل هەمبەرى جڤاکى بۆ پەیدا دبیت یان رەفتارەکا نە قەبوولکرى ژ هەستێن وێ یێن کوور دەردکەڤیت. ئەڤجا باشترین چارە یا هەڤسەنگکرنا ڤێ هەڤڕکیێ خوەڤەکێشانە (نە قورنەتگیرى!)، چونکو قورنەتگیرى حالەتەکێ دەروونیێ تەسلیمبوون و بێزاربوونێیە ژ دۆماندنا ژیانێ، ساخلەتەکێ خەمۆکییەکا توندە و پێدڤى ب دەستێوەردانێن نۆژداریێ هەیە. لێ خوەڤەکێشان هەڵوەستەیەکێ ژیانێیە و پلاندانانە ژ بۆ قۆناغەکا د دویف ڕا. نڤیسەر ل سەر زارێ کاراکتەرێ ددەتە خویاکرن، کو؛ «مرۆڤ ب تنێ ب ژیانێ ناژین، جاران هیڤییەک، خەونەک، ئۆمێدەک یان ژى ئاشۆپەکا جوان ژیانێ ب مرۆڤى دبەخشیت… بپ٨٧». ئەڤجا ب ڤان ئەلەمێنتێن ژیانبەخش؛ «هیڤى، ئۆمێد، خەون، ئاشۆپەکا جوان» گەرەوا خوەڤەکێشانێ پێ تژى دبیت و هەڤسەنگییا کەسایەتییا خوە یا پەستدار پێ دپارێزیت. دشیاندایە، کو هیڤى و ئۆمێد د هەمى قۆناغ و وەرگوهێزکێن کەسایەتیێ دا هەبن (بەرى بگەهتە ئاستێ نەخۆشییا خەمۆکیێ). لێ خەون و ئاشۆپ میکانیزمەکا بەرگرییا مەژێ مرۆڤییە ژ بۆ پاراستن و سڤککرنا هەڤڕکیێ- ئاڵۆزیێ. دەمێ مرۆڤ د بن پەستەکا دژوارڤە بیت و نەشێت ب شێوەیەکێ میکانیکى بەرهنگاریێ بکەت، دێ پەنا بەتە بەر خەونڕۆژکان، کو هەر تشتەکێ بڤێت بێژیت و بکەت. ئەڤە جودایە ژ پرۆسەیا خەونێ، چونکو خەون د بیاڤێ پشکا مەژێ نەهۆش دا د قەومیت، لێ خەونڕۆژک د بیاڤێ پشکا هۆشداریێ دا دهێتە ئەنجامدان. ئەڤ خەونڕۆژکە ئەگەر ب شێوەیەکێ رادەبەدەر نەهێنە بکارئینان، ئارامییەکا دەروونى ب مرۆڤى دبەخشیت و تێنەکێ ددەتە مرۆڤى، کو هیڤییا دۆماندنا ژیانێ ژ دەست نەدەت. د حالەتێن نەپەستداریێ دا ژى، ئەگەر مرۆڤى کۆمەکا هیڤى و ئۆمێدێن ب جهنەهاتى هەبن، دشێت دەرێ ئاشۆپا خوە ڤەکەت و بچیتە د ناڤ وان جهدەمێن جوانێن ب دەستڤە نەهاتی دا، ئەڤ ئاشۆپکرنە جیهانەکا دى یا رزگارکەرە، هەستێن کپکرى یێن حەزا ژیانێ ل بەر مرۆڤى ڤەدکەت؛ «ئەڤ جیهانە ئێکەمین وێستگەھ بوو کو من رزگارکەت، ئێکەم دەرگەھ بوو ل هەمبەرى من بهێتە ڤەکرن و ئاسۆیێن هەستکرنێ ب حەزا ژیانێ ل بەر من ڤەکەت… بپ٧٢». ئەگەر خەونرۆژک ڤەڕێژا بۆیەرەکێ دیارکرى و وەرگرتنا هەڵوەستەیەکێ دەستنیشانکرى بن، کو د پڕانییا جاران دا، د بن باندۆرا میکانیزما بەرگرییا مەژیدایە، ئاشۆپکرن پرۆسەیەکە هزرکرنێ و پرسیارکرنێ و لێگەڕیانا ل سەدەم و ئەنجامان ب خۆڤەدگریت، پاشى بەر ب هزرکرنا ژ دەرڤەى سندۆقێڤە دچیت و هندەک ئاسۆیێن کەسێ نەدیتى دهلێڤڕیت. د پڕانییا جاران دا، ئاشۆپ دەرگەهێن ئافراندنێ و داهێنانێن نوو ل بەر مرۆڤى ڤەدکەت.
هەتاکو ئەم د پرۆسەیا ئاشۆپێ و ئاشۆپکرنا ساخلەم بگەهین، فەرە ژ بیردانکێ و بیرەهییان جوداکەین. بیردانک یان بیرەهى (Memory)؛ بیرئینان و ڤەگێڕانەکا هوورە ژ بۆ هندەک بۆیەرێن رابردووى ب هەمان سنسلە و شێوازێ بەرێ. لێ ئاشۆپ (Imagination) نژاندن و دووبارە چێکرنا ناڤەرۆکا سەربۆرەکا بۆرى ب شێوازەکێ نوو یێ نە وەکو هەمان سنسلەیا قەومینا بۆیەرى د بیردانکێ دا. ئاشۆپ گەلەک جۆرن، مینا؛ ئاشۆپا کاریگەر، ئاڤاکەر، ئاشۆپکریى، هەڤسۆزیێ، ستراتیژى، دلینیێ، دوبارە ئاڤاکرنا بیردانکێ و خەون(٦). هەر جۆرەکێ ئاشۆپێ یان کۆمەکا ڤان جۆران، مرۆڤى بەر ب چێبوونا کەسایەتییا ئاشۆپکەرڤە دبەن. کەسایەتییا ئاشۆپکەر ئەو جۆرە کەسایەتییە یا بابەتان ژ لایەنێن هەمەجۆر و جوداڤە دبینیت، کو هەڤسەنگییەکێ د ناڤبەرا پێزانینان و ئافراندنێ دا پەیدات دکەت، ئانکو زانینا وان هزرێن فەرە دویفچوونێ بۆ بکەت و ئەو هزرێن فەرە سەر ژ نوى داڕێژیتەڤە یان دەست ژێ بەردەت. ڤى جۆرێ کەسایەتیێ کۆمەکا ساخلەتێن باڵبەر هەنە، مینا هەبوونا؛ هزرێن ئافرەندەیى، چاڵاکى و تەرکیزکرن، ژیرمەندى، هزر و رەفتارێن عەفەوى، ڕێزگرتنا هزرا بەرانبەر، یاخیبوون، هەڤسۆزى، باوەرى ب خوەبوون و شەهنازى ب خوە کرن، دلینییا دەربڕاندى، خەونۆکى و حەز ژ ڤەدەریێ و تنێیاتیێ دکەت(٧). هەژى گۆتنە، کو د هەمان دەم دا ساخلەتێن ڤەدەریێ و جڤاکیبوونێ نیشا ددەت، هەکو ب تنێ حەز ژ ڤەدەریێ و تنێیاتیێ دکەت، داکو ل گەل ئاشۆپەکا ب پیت و هزرێن نووژەن بژیت، ئو ل وى دەمێ کەسەک سەرەدانا وى دکەت، دبیتە کەسەکێ مەشرەبخۆش و سوحبەتچى و گوهدارەکێ کارا ژ بۆ هەر بابەتەکێ بۆ بهێتە دەڕێژکرن. ئەڤ جۆرێ کەسایەتیێ ئەرێنى و ئافرندەنە، لێ ئەگەر ب شێوەیەکێ رادەبەدەر بچیتە د ناڤ خەون و خەیالێن خوە دا، هینگى دێ ژ کەتوارى ڤەبیت و دێ بەر ب پێشێلبوونێن دەروونیڤە چیت.
دانانگەها چارێ: کارکرن و بڕیاردان؛ پشتى کاراکتەرا رۆمانێ خوە د گەل بها و تێگەهێن جڤاکى گونجاندى و پاشى بەر ب پەناگەها ئاشۆپێڤە چووى، پێدڤى یێن ژیانێ و پیربوون و بێتاقەتییا هەڤژینى، وێ نەچار دکەت، کارەکى ژ بۆ دۆماندنا ژیانا ل باژێرى بکەت. ل ڤێرە رۆڵەکێ جێندەرێ پەسەندکرى ژ ڤێ خێزانا گوندى دکەڤیت یان بەرەڤاژ دبیت، مێر د ماڵڤە دمینیت و ژن دچیتە سەر کارى، مێر سەخبێرییا زارۆکان دکەت و ژن پارێ بژێوییا ژیانا خێزانێ دابین دکەت، مێر ب زارۆکان و ماڵێڤە گرێدایە و ژن د لڤین و هاتنوچوونێن خوە دا ئازادە، ژن دبیتە سەمیانا ماڵێ و هەر بڕیارەکا بدەت، مێر پێگیریێ پێ دکەت. ئەڤجا کا چەوا زەڵامێ ئازاد جارنا دکەڤیتە د ناڤ ئەڤینییەکا ژ دەرڤەى قەفەسکا خێزانێ دا، ئەڤ ژنا سەمیان ژى تۆشى ئەڤینییا گەنجەکێ هەڤتەمەنێ خوە دبیت و جوانترین رۆژێن ژیانا خوە ب هەڤڕا دبۆرینن. ل ڤێرە بۆ جارا ئێکێیە دبیتە خودان کەسایەتییەکا هەڤسەنگ و بڕیاردەر و ژ خوەباوەر؛ «وێرەکترین بڕیار بوو من د ژیانا خوە هەموویێدا داى،…. نۆکە یا بوویمە خودیا بڕیارێن خوە… بپ١٤٨».
ئەز ل وێ باوەرێمە، کو پڕانییا خواندەڤانان ئەڤ ئەڤینییە پەژراندییە، چونکو ئەڤینییەکا راستەقینەیە و سەربۆرەکا دوبارەکرییا هەموو جڤاکێن دائێخستییە. نڤیسەرا رۆمانێ ژى ب شارەزایانە ئاراستەیێ ڤێ ئەڤینیێ بەر ب پەژراندنێڤە برییە، ژ لایەکیڤە هەمى هەوڵ و پێکۆڵێن ل گەل هاتینەکرن ژ بۆ ئەنجامدانا کریارەکا دەمبۆراندنێ دهاتنە رەتکرن (هەر ژ ڕێڤەبەرى و بەرپرسێن وێ بگرە تا دگەهیتە هۆگرێن وێ یێن کارى)، هەموویان هەوڵددان بێخنە د ناڤ شاشییەکا سنجی دا، لێ سەرەڕاى زڕبەهرییا وێ یا سێکسیى و هەوجەییا وێ یا دارایى، ل بەر چ داخوازى و داکۆکییان لاواز نابیت و ناکەڤتە د ناڤ بیرا شاشیێ دا. ژ لایەکێ دیڤە ژى، ئەو گەنجێ هەڤتەمەنێ وێ، هەڤدەردە ژى. کا چەوا ئەو ل ژیێ شازدە ساڵیێ، وەکو متایەکێ بازارپێکرنێ ل کەسەکێ کەیسکار و هەڵپەرست و تەمەت بابێ وێ دهێتە مارەکرن، ئەوێ گەنج ژى دهێتە نەچارکرن، کو بویژنا برایێ خوە ب زارۆکێن وێڤە مارەکەت، ئانکو کریارا هەڤژینیێ بێى حەزا وان ل سەر هەردووان هاتییە سەپاندن، هەردو ژ هەڤژینێن خوە بچووکترن، هەردو کارەکێ ب زەحمەت دکەن ژ بۆ دابینکرنا بژێوا خێزانەکا نە ب دلێ وان کەفتییە د ستوویێ وان دا، هەردووان چ سەربۆرێن ئەڤینیێ نەبووینە یان نەگەهشتینە هزرێ تێدا بکەن، ئەڤە ئێکەمین سەربۆرا هەردووانە. لەوا ب هەمى هێز و شیانێن خوە تێوەربوون و بوونە کەڤالەکێ جوان د ناڤ سەختى و تەحلاتییا د ناڤ فەزایێ رۆمانێ دا.
دبیت ژى، نڤیسەرا رۆمانێ هەڤسارێ کاراکتەرێن خوە بۆ دەمەکى بەردا بیت و بیاڤەکێ ئازادیێ بۆ رەخساند بیت، کو ب تەنا خوە و ژ دەرڤەى چاڤدێرییا نڤیسەرى سەرەدەریێ د گەل هەستێن خوە یێن پەستکرى و خەمێن دەڕێژکرى بکەن؟! لێ ئەز ل وێ باوەریێ نینم، کو نڤیسەرێ کاراکتەرێن خوە بەردابنە کوڵانێن قەومینا بۆیەران، داکو پاشى ڤێکدەتەڤە، چونکو ئەو ژى مێیەکا ڤى جڤاکێ رۆمانێیە و دڤێت پەیامەکێ ئاراستەى خواندەڤانى و هەمى مێیان بکەت (نە پەژراندنا ئەڤینەکا حەرامکرى بیت!)، بەلکو دڤێت ببێژیت؛ هشیارى شاشیێ بن، چونکو شاشى شاشیێ ل دویف خوە دکێشیت؛ کێم بەهاکرنا کەسا مێ د خێزانێ دا شاشییەکە و دبیتە ئەگەرێ شاشییەکا مەزنتر، کو بێى حەزا وێ بدەنە شوو. ئەڤیندارییا ژ دەرڤەى چوارچۆڤێ خێزانێ، خۆ ئەگەر راست و دلخۆشکەر بیت ژى، شاشییەکە دبیتە ئەگەرێ شاشییەکا مەزنتر، کو تێکچوون و هەڵوەشیانا خێزانەکێ یان پترە، ئو قوربانى یێن سەرەکى یێن دوماهییا هەموو شاشییان ژى، هەر ژن و زارۆکن. لەوا رۆڵێ وژدانا مرۆڤى (Super Ego) ل سەر کاراکتەرێن خوە گێڕایە، کو دبیتە زێرەڤانێ خوەرسک و پاڵوەرێن ئەوى (Id)، داکو ئەز (Ego) بشێت رەفتارێن باش و خراب، پەسەندکرى و رەتکرى ژێکڤاڤێریت و وەکو کەسەکێ هەژى و قەبوولکرى د ناڤ جڤاکی دا بژیت(٨). هەروەسا د هندەک لەقتەیێن ژیانا کاراکتەرێ دا نڤیسەر ئاماژە ب فەراتییا پاراستنا پێکهاتنێن جڤاکى دکەت؛ «ژیانا سەخت یا کریمە مرۆڤەکا ئەزئەزى و بێ هەست… بپ١٦٢»، ئانکو کاراکتەر هەست ب گونەهباریێ دکەت و دڤێت ڤێ شاشییا خوە ب ژیانا سەخت بەهانە بکەت. بەهانەکرن ژى، ئاڵاڤەکێ میکانیزمێن بەرگرییا مژییە ژ بۆ هەڤسەنگکرنا ئالۆزیێ و رزگاربوونێ. جارنا ژى، ئاماژەیەکا کەتوارى ددەتە تێگەهەکێ جڤاکیێ پەسەندکرى، کو دبیت تناز بیت یان مەرەمەکا رەتکرنێ پێ هەبیت؛ «ژن د ناڤ جڤاکێ گرتیدا حەز ژ کویلاتیێ دکەن… چەند ئازادى و سەرخوەبوونا وێ ژى هەبت، دیتنا وێ دبن دەستەڵاتا زەڵامیدا دێ پتر یا پاراستى بت… بپ١٩٨». دەڕێژکرنا ڤێ دیتنا مشە جاران زەڵام بۆ خوە دبێژن، چ پەژراندن بیت یان رەتکرن، دەربڕینێ ژ دیتنەکا ژیوارکییا هەیى دکەت.
دانانگەها پێنجێ: تەسلیمبوون؛ د دانانگەها خوەگونجاندنێ دا مە ئاماژە ب تەسلیمبوونا کەسا مێ کربوو، کو دبیتە داردەستى قەدەرا خوە و پێکهاتنەکێ د گەل بها و تێگەهێن جڤاکى دکەت و تەسلیمى دەستەڵاتا جڤاکى دبیت. ئەڤە تەسلیمبوونەکا روخسارى- دەرڤەییە ژ بۆ رازیکرنا جڤاکى هاتییە کرن، داکو تەناهییەکا دەروونى بۆ بهێتە رەخساندن. ئانکو تەسلیمى روخسار و ئاییردەیێ بابەتێن دەرڤەیى دبیت، چونکو د ناخێ خوە دا هێشتا هەر خوەسەرە و خوەدییا باوەرى و هزر و هەستێن خوەیە، تنێ هەڵوەستەیەکێ لاوازێ پێچاییە ب قاییلبوونەکا پێشوپاشکى، داکو مینا هەمى هەڤڕەگەزێن خوە لێ بهێت و ب هەژیتى و تەنایى د ناڤ دا بژیت. لێ تەسلیمبوونا ل ڤێ دانانگەهێ تەسلیمبوونەکا ناڤەرۆکى- ناڤخوەییە، کو هەمى تیتاڵ و تێگەهێن جڤاکى دپەرچقینیت و سەرێ خوە ددانتە بەر کێرا جڤاکى، ل ڤێرە هەڵوەستەیەکێ قەبخوازییێ وێرەکە ل هەمبەرى دەستەڵاتا جڤاکى دەردبڕیت و چ پویتە ب کارڤەدانێ ناکەت. د مونولۆگەکا ئاراستەکری دا دبێژتە جودى؛ «یا پەشێمانى چ تشتان نینم، پەشێمانى ئێک کێلیک نینم من دگەل تە بۆراندى… بپ١٩٤». ئەڤ داکۆکیکرنا ل سەر نەپەشێمانیێ د رێکا چوونەکا بێ زڤڕین دا، گەهشتنا قۆناغەکا کەسایەتیێیە، کو ئێدى نەما هەوجەى خوەگونجاندنێ یان خوەقاییلکرنێ ببیت، لەوا ب باوەرییەکا موکما پێچایى ب هێڤییەکا غەیبى، خاترا خوە ژ ژیانێ دخوازیت و دبێژیت؛ «ئەڤ جیهانە بکێر مە نەهات، بەلکو ل جیهانا دى دەرفەت هەبت بگەهینە هەمبێزا هەڤ… بپ٢١٩». د ڤێ رەوشا ب دلئێش و مشتى هەڤسۆزى، دیسا نڤیسەر دهێتە د ناڤ بۆیەری دا پارادوکسەکا ئایینى- جڤاکى مینا بومبەیەکێ ب ناڤچاڤێن دەستەڵاتدارییا جڤاکیڤە دپەقینیت؛ «برایێ من.. کەسەکێ ئیماندارە، نڤێژا وى و سەرێ وى ئێکە، نهۆ چارەنڤیسێ من دێ رادەستى وى کەن… بپ١٨٠». ما ئەگەر برایێ وێ ئیماندار بیت، فەرە یێ مشتى دلسۆزى و لێبۆردەیى بیت، نە کەسەکێ ب ترس و سەهم بیت!…
د ناڤەرۆکا خوە دا ئایین پەناگەهەکا گیانى و غەیبییە ژ بۆ ئارامى و هەڤسۆزى و دلۆڤانیێ، پەرمویچکێن ڤێ ناڤەرۆکێ گەهشتینە دەستەڵاتا جڤاکى ژى، ئایین و جڤاک د پێکهاتنەکا بەرژەوەندئامێزدا تێگەهان ل هەڤ دگوهۆرن و ل شوینا ئێک ددانن. هەردو ناڤەرۆکێ ژ بیرا خوە دبەن و خوە ب هندەک روخسار و ئاییردەیێن ڤاڵیکیڤە گرێددەن. هەردو شۆنگرێن خودێنە و پاوانکەرێن سیبەرا وینە ل سەر عەردى، لەوا ب بستەهى سەرەدەریێ د گەل چارەنڤیسێ فەنابوون و ژیاندنا بنوئادەمان دکەن. ئەگەر هەردو ژێکڤە نەبن، کو جڤاک بکەڤتە دبن شاپەڕێن یاسایێ دا و ئایین ژى بچیتە د ناڤ گیانێ مرۆڤان دا، هەمى مرۆڤ ب نەمازەیى مێ، دێ ژ باب و برایێن ئیماندار ترسن.
ئەڤ هەر پێنج دانانگەهێن کەسایەتییا کاراکتەرا سەرەکییا رۆمانا نفرەتێن مێیەکێ، ب شێوەیەکێ سنسلەیى د گەل قۆناغێن کەسایەتییا کەسێن هزرکەر و هەڵسەنگێنەر و داهێنەر دگونجن. هەمى کەس بێى حەز و بڕیارا خوە ژ دایک دبن و هندەکێن دى نەتەوە و ئایین و جڤاک و جهێ ژیانێ بۆ دەستنیشان دکەن، ئەڤە دبیتە قۆناغا هەبوونێ وەکو تاکەک د ناڤ جڤاکەکیدا. د دەمێ زارۆکینیێ دا، زارۆک ل سەر هندەک بیرۆکە و تێگەهێن هەیى دهێنە پەروەردەکرن و دکەڤنە د ناڤ مەنززومەیەکا هەڤگونجایى و پەسەندکری دا، ئەڤە دبیتە قۆناغا فێربوونێ و پەڕەسەندنا کەسایەتییا کەسێ تاک. ژ ئەگەرێ وەرگرتنا کۆمەکا پێزانینێن هەمەجۆر و ل سەرێک کۆمبوونا کۆمەکا هەڵوەستە و سەربۆرێن ب سەرى هاتین، هزرێ د سەدەم ئەنجامان دا دکەت و دەرێ ئاشۆپا خوە ژ بۆ پێکڤەگرێدان و نژاندنا هندەک هزرێن نوو ڤەدکەت. ئەگەر هەمى تێهزرین و ئاشۆپا وى ل سەر موکمکرن و گەشەسەندنا هزرێن هەیى بیت، دێ ب شێوەیەکێ کاریگەر چیتە د ناڤ سیستەمێ جڤاکی دا و دێ بیتە شۆپپارێزەکێ شارەزا، لێ ئەگەر هزرێ د ئاڤاکرنا هندەک هزر و سەربۆرێن کەسێ نەدیتی دا بکەت یان سەربۆرێن هەیى ب شێوەیەکێ نووتر و جوداتر ڤەژینتەڤە، دێ تۆشى یاخیبوونەکا بەروەخت بیت و ب نەچاریڤە دێ خوە ژ ناڤ جڤاکێ خوە ڤەکێشیت. ئەڤە دبیتە قۆناغا سڕبوونێ یان یاخیبوونێ. پشتى هزرێن خوە یێن جیاواز و نوونژاندى دهەڵسەنگینیت و بژاردە و شۆنگران ژێک ڤادڤێریت، بڕیارێ ل سەر سەمت و رێبازەکا نوو ددەت و ڤەدگەڕیتەڤە د ناڤ خەلکی دا، کو هندەک رەفتار و تێگەهێن وى بگوهۆڕیت یان ب شێوە و تەرزەکێ سەردەمیانە نووژەن بکەت. ئەڤە دبیتە قۆناغا گوهۆڕین و نووکرنێ. ل وى دەمێ داهێنان و ئافراندن بەربەڵاڤ دبیت و دبیتە بابەتەکێ هەچکوهەیى، سەردەمێ جڤاکى ژى دهێتە گوهۆڕین و هەمى خەلک ب سروشتى سەرەدەریێ ل گەل دکەن، هندەک کەسێن دى یێن هزرکەر و هەڵسەنگێنەر پێکۆڵا گوهۆڕینێ و داهێنانا هندەک هەڤبەندى یێن نووتر دکەن. ئەڤە ژى دبیتە قۆناغا تەسلیمبوونێ، چ تەسلیمبوونا ب نووکرنا هەروهەر بیت یان تەسلیمبوونا ب فەنابوونا جەستەى بیت.
وەسا دیارە نڤیسەرا رۆمانێ ڤیایە ڤان هەر پێنج وەرگوهێزکێن کەسایەتییا کاراکتەرا خوە ب کەسەکا ئافرەندەڤە گرێدەت. مەرەم پێ ئەوە؛ کو ببێژیت لاوازییا کەسا مێ د جڤاکێن دائێخستی دا نە سروشتێ جەستە و کەسایەتییا مێیانە، بەلکو ئەنجامێ نەبوونا ئازادى و دەرفەتانە. سەرەڕاى وان هەمى دەردەسەرى یێن د ژینەنیگارا کەسەکا مێ دا دبۆرن، وێ شیانێن خوەڕاگرتن و بەرهنگاریێ هەنە و دشێت داهێنانێ بکەت. باشترین بەڵگە ژى ئەڤ رۆمانا ئەم بەحس ژێ دکەین ب خامەیێ کەسەکا مێ هاتییە نڤیسین.
ئەنجام:
* هەمى ساخلەتێن رەسەنێن چیرۆکا هونەرى ل سەر ڤێ رۆمانێ دگونجن، دەستپێک، گرێ، چارەسەرى، کێلیکا بەلیکرنێ، کو تەسلیمبوونا دوماهیێیە. هەروەسا بابەتێ وێ پێکڤەگرێدایى و سنسلەییە، کو دۆزا ئافرەتێیە. لێ کۆمەکا ئارمانجێن هەمەجۆر تێدا هەنە، کو کراسێ رۆمانێ دکەتە بەر.
* هەلبژارتنا ناڤێن کاراکتەرێن کارا، مەرەمدارن و خواندەڤان دشێت، وەکو جەڤەنگێ خواندنا کەساتییا هەر کاراکتەرەکى بکاربینیت. بەسێ؛ بلا بەس بیت! ئاماژەیە ژ بۆ هەبوونا مێیەکا نەدلخواز. شاهمووس؛ جەڤەنگێ دەستەڵاتدارى و تیژییا بڕینێ و برینداریێیە. جودى؛ جەڤەنگێ رزگاربوونێیە. هەر سێ ناڤ دەربڕینێ ژ کەسایەتى و هەڵوەستەیێن خوە یێن د رۆمانێ دا دکەن.
* تەکنیکا ڤەگێڕانێ، کەسێ ئێکەمە ب شێوەیێ مونولۆگى خوڕکومانى و هەستپێکرنێن نافخۆیى یێن مێیەکێ دەڕێژ دکەت، خوە دادهێلتە د ناڤ کووراتییا ناخ و دەروونێ کاراکتەرێ دا و سەرەدەریێ ل گەل ئاکاما دەرڤەییا بۆیەران دکەت، نە وەسفکرنا وان.
* وەکو هەموو ژنێن بەڕەڤانیێ ژ دۆزا ژنێ دکەن، زەڵام وەک هەڤڕک نیشادایە و چوویە د چەپەرێ سیچەلۆکرنا زەڵامی دا. لێ د هەمان دەم دا ژى، تەکەز ل سەر خورتکرنا لایەنێ ئەرێنى ل دەف ژنێ کرییە، کو شیانێن خوەڕاگریێ و هەڵسەنگاندنێ و گوهۆڕینێ هەنە.
* وەرگوهێزکێن کەسایەتییا کاراکتەرا سەرەکى د گەل رێڕەوا قۆناغێن کەسایەتییا هزرکەر و داهێنەر دگونجن (خوەگونجاندن، خوەڤەکێشان و هەڵسەنگاندن، ڤەگەڕیان ب شێوەیەکێ جودا).
* مگرتییا بەرەڤاژکرنا رۆڵێن جێندەرى یێن ژنێ و مێرى، داکۆکیکرنا ل سەر شیانێن ژنێیە ئەگەر دەرفەت هەبیت. هەروەسا ب شێوەیەکێ نەراستەوخۆ خویا دکەت، کو نیڤەکا سەمیانییا زەڵامى بەهرا ژنێیە، ئانکو ژن هەڤپشکا ژیانێیە، نە خزمەتکار و ئامانێ هەلگرتنا زارۆکانە.
* ئەڤینییا راستەقینە و دلمراز هەستەکا باوەر ب خوەبوونێ و رێزگرتنا خوەییتیێ ل دەف مرۆڤى پەیدا دکەت، خوە ئەگەر ئەڤینەکا نەرەوا و ژ دەرڤەى چوارچۆڤێ رەزامەندییا جڤاکى ژى بیت.
* هندى کەسا مێ یا زیرەک و ژیرمەند بیت، هەر د خێزانەکا ڤى جڤاکی دا دژیت و مەزن دبیت، فەرە رێزێ ل کەلتۆرێ جڤاکى بگریت و پارێزگاریێ ل سەر خێزانا خوە بکەت.
* دەمێ خێزانەک ژ گوندەکى دهێتە ڤەگوهاستن بۆ باژێرى، نەچارە سەرەدەریێ د گەل هندەک عورف و عەدەتێن دێ یێن ژیانێ بکەت، شێوازێ پێکڤە گرێدانا خێزانان ل باژێرى کێمترە و هەر خێزانەکا هەڤڕویشى ئاستەنگێن ژیانێ دبیت، ئەو ب تەنا خوە سەرەدەریێ ل گەل دکەت و ژێ دەرباز ببیت.
* ئازراندنا هندەک دیاردە یێن وەکو خازۆکیێ، زارۆکێن سەر جاددەیان، تۆڵڤەکرنێ یان چێتراندنا کوڕان ل سەر کچان و سەخەربرنا وان زەڵامێن ئەڤینیێ ژ بۆ هەڤژینێن خوە دەردبڕن…هتد، ب مەرەما هندێ، کو د ناڤ جڤاکی دا نەمینن و بنبڕ ببن.
* مرنا ژپێخەمەت دۆزەکا باوەرپێکرى، مینا ژیانەکا دییە بۆ مرۆڤى. هەکو برایێ بەسێ وێ بەرەف مرنێڤە دبەت، ب شەهیانا وێ و جودى دهێتە وەسفکرن.
دەهمەن:
- فەهیمە ئیبراهیم (٢٠٢٢). نفرەتێن مێیەکێ. رۆمان. چ١، چاپخانا گازى- دهۆک.
- ژ بۆ پتر پێزانینێن ل سەر هۆش و نەهۆشێ مەژیێ مرۆڤى، سەحکە: عارف حیتۆ (٢٠١٨). تێگەهێن جڤاکى و لۆژیکا هزرکرنێ: خواندنەک بۆ بەرهەمێن جڤاکبینى یا عەلى وەردى. چ١، چاپخانا شەهاب، هەولێر؛ بپ٥٤-٦١.
- خێزانێن ڤەدایى: ئەو خێزانن یێن خێزانێن بچووکێن کوڕان ب زارۆکێن وانڤە ژى ب خۆڤە دگرن، ئەڤجا دێ بینین کو کوڕ و نەڤى و مام و مەت و داپیر و باپیر پێکڤە د یەک ماڵڤە دژین.
- ژ بۆ پتر پێزانینان ل سەر شێوازێن سەرەدەریکرنا ل گەل هەڤڕکیێ، سەحکە: عارف حیتۆ (٢٠٢٠). هزرێن گەڕیدە: چەند خواندن دەربارەى هزر و رەفتارێن کەسێ کورد. چ١، چاپخانا پارێزگەها دهۆکێ، دهۆک؛ بپ١٤٥-١٥١.
- ژ بۆ پتر پێزانینان ل سەر دوڕوویاتى و نەشازییا جڤاکى، سەحکە: علي الوردي (١٩٦٩). لمحات من تاريخ العراق الحديث. المجلد الاول (الملحق الاول والثاني)، ط١، بغداد؛ ص٢٨٦-٣٠٦.
- راسیل یاسین (٢٠٢١). الشخصیة الخیالیة في علم النفس. مقالة من موقع: (www.mawdoo3.com).
- ژ بۆ پتر پێزانینان سەحکە: الشخصیة الخیالیة. ماڵپەڕێ (ar.wekipedia.com).
8 . ژ بۆ پتر پێزانینان ل سەر ڤان هەرسێ پێکهاتەیێن مەژێ مرۆڤى و رۆڵێ هەر ئێکى، سەحکە: هزرێن گەڕیدە؛ بپ٢٠٨.
