گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
پ. د. ھیڤی سەبری جەمیل
مۆمیاكرن: ئەوە كو دەمێ كەلەخێ مری دهێتە پاراستن ژ پویچبوونێ ب هندەك كەرستێن كيميایی بەری بهێتە راپێچان یان كفنكرن .
كەڤنترین پەیڤ هاتيیە بكارئینان بو زانستێ پاراستنا لەشی، پەیڤا مسرى یا كەڤن (وت) ئانكو (وتی)، دەركەتنا ڤێ پەیڤێ دزڤڕیتە سەردەمێ پەیدابوونا نڤێسینا مسريیا كەڤن و ژ دو هێمایان پێك دهات (و) و(ت) مەرەم ژێ ئەو بوو پاراستنا كەلەخێ مری ئانكو راپێچانا لەشی ب پێچێن كتانی.
دەربارەی پەیڤا مۆمي Mummification ئەڤ پەیڤە ژ پەیڤا مۆم یا فارسی یا کەڤن هاتیيە، رامانا ئەوێ شەمایە. پەیڤا مۆم بكاردهینان بۆ شەمالكێ، چونكی ئەوان شەما بكاردهینا بۆ چێكرنا شەمالكان. دیارە مسريیان شەما یا بكارهینای ژ بۆ پاراستنا كەلەخێ مری ل گەل قێری و خوێ یێ و بهاراتان و تشتێ بهێنخۆش.
پەیڤا (التحنیط) ئەو ژ پەیڤەكا عەرەبی یا وەرگرتی(حنوط)، كو ئەڤە ئەو كەرەستە بوو ئەوی ب رێكا وی تایبەتمەندی یا بهێنخۆش دهاتە پاراستن د كردارا مۆمياكرنێ دا، ژ پەیڤا (حموط) ژ (الحانوطی) هاتیيە، كو ئەڤە ئەو كەسە بوو یێ كو رادبوو ل سەر دوهنكرنا تابووت و كەلەخێ مری.
مسريیان هزرا مۆمياكرنێ كريیە ژ بەر باوەرئینانا وان ب ژیانا پشتی مرنێ، كو ئەوان هزر دكر كەلەخێ مری ژ دو پێكهاتەیان پێك دهێت، عنصرێ مادی (كا) و یێ روحی (با). ل دویڤ هزرا ئەوان دەمێ مروڤ دمریت ئەڤ عنصرێ روحی جودا دبیت ژ یێ مادی، ب تنێ مانا وی عنصرێ روحی دمینیت راوه‌ستایی ل سەر پاراستنا لەشی ژ خراببوونێ و ژناڤچوونێ ، ژ بەر ڤێ چەندێ هونەرێ مۆمياكرنێ دەركەت.
هەر ژ دەستپێكا سەردەمێ بەری بنەمالا مسريیان هزرا پاراستنا كەلەخێن مرى یێن خو كريیە ب رێكا ڤەشارتنا وان د هندەك گۆڕان دا ل بیابانێ كو چاڤێ رۆژێ ل گەل خیزێ بیابانێ، دێ ب رەنگەكێ سروشتی كەلەخی هشك كەت. لێ ژ سەردەمەكی بو دەمەكێ دی جیاوازی كەتە هونەرێ مۆمياكرنێ.
ل سەردەمێ دەولەتا ناڤین (2060-1780ب.ز) (خوێ و نترون) بكارئینا بو كارێن مۆمياكرنێ، ل سەردەمێ بنەمالا هەژدێ (1580-1308ب.ز) ( بهارات و رووه‌كێن بهێنخۆش، هەروەسا شەما، قیر، پیفاز، ئاڤا قەسپا و گەلەك كەرستێن دی هاتنە بكارئینان.
رێكێن مۆمياكرنێ
(هیرودۆت)ی ئاماژە ب سێ رێكا دایە ل دویڤ جوداهیا د ناڤبەرا تەخێن چڤاكی و دەولەمەنديیا ئەوان، ئەوژی ئەڤەنە:
رێكا ئێكێ: ئەو بهاترین رێكە بۆ مرۆڤێن مەزن و بنەمالا شاهان و میرا و سەركردان و مرۆڤێن زەنگین بوو. كارێ مۆمياكرنێ ب ئەڤێ رێكێ بۆ دەمەكێ درێژ (72) رۆژان و پتر ڤەدكێشا، ل دویڤ ئەڤێ رێكێ پشتی مرنێ، دا كەلەخی ده‌نە دەستێ كاهنان پشتی هاتبانە شویشتن و تافیلكرن. كاهنێ تایبەتمەندێ مۆمياكرنێ زكێ مری ببەرەكێ تیژ د كەلاشت و هناڤێن ئەوی دهینانە دەرێ ب تنێ دل نەبیت پشتی هینگێ كولوخێ ئەوی ژ مێشكی پاكژ دكر ب رێكا هندەك بوڕى یێن خاروڤیچ و پاشی لەش دهاتە پاقژكرن و شیشتن ب چاڤدێری ڤە ب (مەیا قەسپا) و بهارات ل لەشی درەشاندن، پشتی هینكێ سەر و لەش دهاتە داگرتن بهویركێن دارا ئو پاشی حەوزەك ژ تێكەلكریێ (خوێ و نترونێ)، پشتی مانا كەلەخی د ناڤ بانیۆیا خوێ دا بو ماوێ 70 رۆژان، جارەكا دی دهاتە هشكرن و رادمالین و دوهن دكرن ب هندك ملحەمێن بهێنخۆش و جهێن ڤەكری مینا چاڤ و گوهان و جهێن دی دهاتنە گرتن ب شەمایێ و سكوتینێ جارەكا دی دا كەلەخ هێتە تافيلكرن ب مەی و تشتێن تیژ و بهێنخۆش و دا هێتە كفنكرن ب كتانی، خودانێن مری دا مریيێ خو كەنە د ناڤ تابوتەكێدا و دا بەنە بیابانا رۆژئاڤا ڤەشێرن.
رێكا دويێ: بۆ دەمەكێ كێمتر ڤەدكێشان و پتر خوێ بكاردهینا، دا گوشتێ مری زوی ب حەلینیت و ب تنێ چەرم و هەستی دمان. ب ئەڤێ رێكێ ئەو تشتێن د زكێ مروڤی دا، هەروەسا گوشت دحەلاندن ب رێكا زەیتا برنجی، ئو بانیۆیەك ژ تێكەلكریێ خوێ و نترونێ ئامادە دكر و لەش بو ماوێ 70 رۆژان دهێلا د ناڤ دا، پشتی ب دويماهیك هاتنا ڤی ماوەی، لەش دئينانە دەرێ و هشك دكرن و رادمالین و دوهن دكرن ب هندەك زەیت و ملحەمێن بهێنخۆش.
رێكا سێیێ: یا تایبەت بوو ب چینا هەژاران ڤە، ئەوژی ب كارهینانا خوێيەكا زۆر و هشكرن ل بەر رۆژێ بوو، پشتی بوورینا ڤی دەمێ دەست نیشان كری، دا دەنە ڤ كەسوكارێن وی.
هۆسا دیارە مسريیان گەلەك رێز ل مریێن خۆ دگرت، ب تایبەتی ئەگەر ئافرەت با، نەخاسمە ئەگەر یا جوان با و ب گەنجاتی مربا. هیرودۆتس دبێژیت: ((مریێن جان و گەنج ژ ئافرەتا پشتی چار رۆژان ژ مرنا وانا رادەستی كاهنێن مۆمياكرنێ دكرن ژبۆ پاراستنا ئەوان ژ هەر گۆتگۆتكەكێ)).
هەروەسا ژبەر گرنگیا ڤان گیانەوەران ژ لایێ ئایينی ڤە د ژیانا مسريیێن كەڤندا، رابوینە ب مۆمياكرنا هندەك ژ ئەوان گیانەوەرێن كو پیرۆزیا خو ل دەڤ وان هەبوو، وەكی ئەو گیانەوەرێن جەستەیێن وان دهاتنە پاراستن ب رێكا ئەنجامدانا كردارا پاراستنا جەستەی دا ژ ئەوان گیانەوەران مینا (پشیكێ– تیمساح – بالندێ ئەیبس و پلنگ …هتد).
ئەو ئامێرین دهاتنە بكارهینان د پرۆسا مۆمياكرنێ دا:
مسرى یێن كەڤن كۆمەكا ئامیران بكارهیناینە د كارێ مۆمياكرنێ دا بو پتریا ڤان ئامیران ژ برۆنزی دهاتنە دروستكرن بو دەرێخستنا مێشكێ كەسێ مری یان دەرێخستنا دل و سیهـ و هناڤان، گرنگترین ئەو ئامیرێن دهاتن بكارهینان د كريارا مۆمياكرنێ دا ئەڤەنە: (فرچەیێ پاراستنا جەستەیا ئەوێ دهاتە چێكرن ژ بەلگێن دارقەسپا، مەقەس، میچينكێ هەلكێشانێ، دو دەرنەفیس، دەرزيیا برۆنزی ب دەزیێ كتانی، پێنڤيسێ قوتانێ یێ برۆنزی، گوستیلكێت برۆنزی، كەفچكێ برۆنزی).
هندەك ژ ئەوان كەرەستەیێن دهاتنە بكارهینان د پرۆسا مۆمياكرنێ دا:
- ئاڤ: دهاتە بكارهینان بو پاقژكرنا كەلەخێ مری.
- نیترون: دهاتە بكارهینان بو هشككرن و نەهیلانا ئاڤێ د كەلەخێ كەسێ مری دا، ژ بەركو رێژەيه‌ك مەزن یا خوێ تێدایە.
- قیر: زڤتا سروشتی یە، كەرەستەكێ سەرەكی بوو د كارێ مۆمياكرنی دا، ژ بەر كو كەلەخ ژ ناڤچونێ دپاراست.
- خەنا: رەنگەكێ تایبەت هەیە ئەو ژی رەنگێ سۆرە و دهاتە بكارهینان بو پاراستنا دەست و پێيان و پرچێ ژناڤچونێ ژبەر هندێ گەلەك مۆميا رەنگێ وان سۆرە.
- شەما هنگڤینی: دهاتە بكارهینان بو گرتنا چاڤ و دەڤ و دفنێن كەسێ مری، هەروەسا بو پێكڤە گرێدانا برینان.
- روەك: هندەك جورێن رووەكان د كردارێ مۆمياكرنێدا بكاردهینان وەكو فێقی و گولان، هەروەسا بیڤاز ژی دهاتنە بكارهینان بو نەهێلانا خراببوونا كەلەخێ مۆمياكری. هەروەسا ژ رووەكێن دی زەیتا رووەكان دهاتە بكارهینان بو لەشێ مری هەمی زەیت دكرن، هەروەسا كتان ژی دهاتە بكارهینان بو داگرتنا كەلەخێ مری پشتی دەرهینانا ئەندامێ لەشێ مری.
- خوێ: دهێتە هژمارتن ژ كەرەستێن سەرەكی د كردارێ مۆمياكرنی دا، دهاتە بكارئینان بو هشككرنا كەلەخی.
- راتینچ: زەیتا سروشتی یە ژ داران دهێتە دەرئینان و بكاردهینان بو پاقژكرن یان بهێن خوشكرنێ.
ژێدەر:
- محمد سالح زێباری ورێبەر مایی وهیڤی صبری جمیل : مێژوویا مسرێ یا كەڤن، (دهوك،2022).
- احمد صالح، التحنیگ فلسفە الخلود، (القاهرە،2000).
- هیرودوت، هیرودوت یتحدپ عن مصر، ترجمە: محمد صقر خفاجە،(د.م،1966) ،ج2.
- جوزیف كلاس، مسیرە الطب فی الحضارات القدیمە، (دمشق،2008).
- روجیه لیشتنبرج وفرانسوا دونان، المؤمياوات المصریە من الموت الی الخلود، ترجمە: ماهر حویجاتی، (القاهرە،1997)،ج1.
- هیڤی صبری جمیل البرواری، العادات والتقالید فی مصر القدیمە،(دمشق،2023).
- نیقولا جریمال، تاریخ مصر القدیمە، ترجمە:ماهر جویجاتی،(القاهرە،1992).
- هاریس جیه ێ‌ر، «الطب» فی موسوعە تراث مصر ، ترجمە: صالح بدر،(القاهرە،2004).
- أ.ج سبنسر، الموتی وعالمهم فی مصر القدیمە، ترجمە: احمد صلیحە، (القاهرە،1987).
- د. دیری، «التحنیط» فی موسوعە مدخل الی علم الاثار، ترجمە: احمد محمود موسی، (القاهرە،1988)، ج4.
- ألفرید لوكاس، المواد والصناعات عند المصریین القدما‌و، ترجمە، زكی اسكندر ومحمد زكریا غنیم،(القاهرە،1991).
