د. نەوزاد زێباری
مە دو دەقێن جودا، دو شاعرێن جودا، دو سەردەمێن جودا بەردەستكرینە.
سەردەمی رۆلێ خۆ ل سەر نڤیسەری ھەیە، چونكە ھەر سەردەمەك ھەلگرێ ئایدیۆلۆژیایا خۆیە، چ لایەنێ جڤاكی یان رۆشنبیری یان ئابۆری، كو دبیتە فەرھەنگەكا جیاواز، بێگومان دەستكەڤتێن راگەھاندنێ و میدیایا لەزگین، كاریگەریيەكا ئێكجار ل سەر وەرچەرخانەكا ھزری ھەیە، ژ بەر تێكەلبوونا شاڕستانیيەتان و بۆھژینا ئتنی، كو جودایە ل گەل سەردەمێ ئەدەبێ كلاسیكييێ كوردی، كو تا رادەیەكێ یێ سنوردار بوو و گرێدایی ب رەوشا سەردەمی ڤەبوو، بەلێ یا ڤالا نەبوو ژ شاعرێن بەھرەمەند و زانا و فەیلەسۆف، كو بووینە میناك و پێشەنگێن ئەدەبێ كوردی و شاكارێن نایاب بۆ مە ھێلاینە، ھەر ئێك بوویە قوتابخانەیەك خودان تایبەتمەندییا خۆ ھەبوویە، مینا (جزیری، خانی، فەقێ تەیران، نالی، كوردی) و گەلەكێن دیتر.
ئەم دێ شرۆڤەكرن و بەراوردیيەكێ د ناڤبەرا ھزرا مهلايێ جزیری و د. بەدرخان سندی دا كەین، ب نموونا دو پارچە ھۆزانان، یا خویایە چ ھۆزانڤان ژ ڤالاھیێ دروست نابن، ئەگەر زەمینەكێ ھزری و رەوشەنبیری نەبیت. مەبەستا مە ئەگەر تۆ گیانەكێ نوی ب بیروكەكێ یان ھزرەكا پێشین بدەیی و داھێنانێ تێدا بكەی نابیتە لاساییكرن، بەلێ دێ ئەدەبەكێ ب دیتنەكا نوی جودا ئاڤاكەی و فەرھەنگەكا جودا، كو ھەلگرێ رەوش و سەردەمەكێ دی بن، چ پەیوەندی ب دەقێ پێش خۆڤە نینە، ب تنێ بیرۆك و بۆچوون تێ نەبن، ئەو پارچا نوی داھێنانە، ئەرد و ئاسمانەكێ دییە؛ واتە جیھانەكا نوییە. ل سەر ڤی بابەتی رەخنا ئەدەبی یا كەڤن و نوی بەحس لێ كریە. چ ب شێوەیەكێ گشتی، وەك ئەدەبێ بەراورد یان ب شێوەیەكێ تایبەت، وەك ھەڤتێكستی (تناص) یان دەقگیری یان دەقئاوێزان بیت. بابەتێ مە یێ رەخنەیی ھەمی لایەنان بخۆڤە ناگریت، ب تنێ ئەم دێ بەحسێ (Irony) یان (Paradox)ێ یان ھەڤدژی و ناکۆکیێ كەین.
پارادۆكس – Paradox وەك پەیڤ «یا ژ دەستەواژەیەكا یۆنانی ھاتییە وەرگرتن Paradoxon، كو ژ دو بەشان پێك دھێت Para دژ Doxon ھزروبیر» (ئوسمان، 2008: 10) د دويماھیێ دا بوویە زاراڤەك د رەخنا ئەدەبی دا جھگیر بوویە، د ئەدەبێ عەرەبیێ دەستپێكێ یێ سۆفیگەری دا دبێژنێ (شطح)، كو تا رادەیەكێ نێزیكی وێ تێگەھییە و تایبەت ب دەقێن عیرفانی، دبێژنێ (شطحات) یان شەطەحاتێن سۆفیان و ھندەك ڕستێن ھەڤدژ د نەریتێن ئايینی دا دیار دبن. دكتۆر محهمهد ئيبراھیم دبێژیت: «بریتییە ژ ئاخڤتنەكێ، كو ژ لایێ رۆخساریڤە ل گەل شەرعی ناگونجیت، بەلێ ئەو دۆخێ، كو ئەو ئاخڤتن ژ ئەنجامێ وییە یا دروستە» (ئوسمان، 2008: 35). ئەڤ لادان و ھەڤدژییا شەرعی پتر ژ گۆتنێن (حەلاج)ی دا دھێنە دیتن، د رەخنا عەرەبییا نوی دا ھندەك زاراڤێن دی ھەنە، وەكو (المفارقة، التناقض) یان ناکۆکی و ھەڤدژی د ڕەوانبێژیێ دا ب تایبەتی زانستێ (البدیع) دا دھێنە دیتن. وەكو ھونەرێ (الطباق/ بەرامبەری) و(التضاد – ھەڤدژی).
بۆ ھەمان دیاردە د رەخنا رۆژئاڤایی دا ھندەك رەخنەگر دبێژنێ Irony ئایرۆنی، فەرھەنگا ئوكسفۆرد وەھا پێناسە دكەت: «رێكەكە ژ رێكێن دەربڕینێ، كو كەسەك ئەوان گۆتنان بكاردئینیت، ئەوێن واتایێ بەرەڤاژی دكەن و دژی مەبەستا ئاخڤتنكەری لێدھێت».
(میۆك) گرنگترین رەخنەگرە د ڤی بواری دا دبێژیت: «نڤیسین ل سەر ئایرۆنی یا مەترسیدارە، ھەروەك تۆ ھەولبدەی مژێ خرڤەكەی» (نجاة علی: 49). ھەمان رەخنەگر (ئایرۆنی، ل سەر پێنج بەشان دابەش دكەت: ئایرۆنییا كویڤی یا سادە، ئایرۆنییا رویدانان، ئایرۆنییا درامی، ئایرۆنییا خاپاندنا دەروونی، ناکۆکییا ئاریشان» (نجاة علی: 57 – 60). بۆ ئەڤێ ڤەكۆلینێ مە بەشێ دويێ ھەلبژارت، كو پتر ل گەل دگونجیت، ئەو ژی ئەڤێ ڕامانێ ددەت: ئایرۆنییا رویدانان كەنگی ئەنجامددەت؟ دەمێ ناکۆکییەك یان نا رێكییەك د ناڤبەرا رویدانان و پێشبینییا مە دروست ببیت، لەزاتيیەكا نەچاڤەرێكری ل سەر زاڵ دبیت، نەخشە و پێشبینیيێن مە تێكددەت.
لایەنێ پراكتیكی:
ھەر دو ھۆزان پێگیريیێ ب سەروایێ دكەن، نە ھەر پیتەك، بەلكو دەستەواژەیەك ل دویماھیكا ھەر دێرەكێ دووبارە دبیت. ھۆزانا جزیری قەسیدەیە، ھەر مالكەك ژ دو نیڤەدێرا پێكدھێت (صەدر و عەجز) پەیڤا مالكا شعرێ د نیڤەدێرا دويێ یە (عەجز) یا سەروادارە ب ھەمان ڕستا پرسێ، كو ڕامانا مەندەھۆشیێ ددەت، ل دویماھییا ھەر مالكەكێ دووبارە دبیت تا دويماھیكا ھۆزانێ، ئەو ژی (چ كت)، بەلێ ھۆزانا سندی ب شێوەیێ چارینێ یا ھاتییە داڕشتن، ھەر نیڤە دێرەك ھەمان سەروایە، ئەو ژی ڕستا پرسێ یە (چ بكەم، ئەز) تا دويماھیكا ھۆزانێ دووبارە دبیت.
ژ لایەنێ كێشێ و ڕیتمێڤە:
ھۆزانا جزیری ل سەر كێشا عەرووزییە (بحر الرمل) یان كێشا رەمەلا ھەشت پێنگاڤی یا مەخبوونا مەحزوف. ھۆزانا سندی ل سەر كێشا خۆمالی یە، 14 چاردە بڕگە ریتما وێ (4 + 4 + 3 + 3).
لایەنێ ناڤەرۆكێڤە:
ھۆزانا جزیری ھەر دێرەكێ (صەدر و عەجز) ڕامانا سەربەخۆ یا ھەی دويماھیك ب پرسەكا مەندەھۆشی دھێت. ھۆزانا سندی ھەر نیڤەدێرەكا چارینی – ھەمان مەبەست – ب پرسەكا مەندەھۆشی (حێبەتی) ب دويماھیك دھێت.
دێ ھەردو ھۆزانێن ئەڤان ھۆزانڤانان شرۆڤەكەین ژ لایەنێ ڕامانێڤە ب ھویركاری، بێگومان بەری نھۆ مە بەحسێ بەراوردیەكێ ب تایبەتی ژ لایەنێ مەبەستێڤە كر، نوكە دێ بەحسێ ھندەك مالكێن ھۆزانێ ژ لایێ ھەردو شاعران كەین:
1 – جزیری:
كەس ب دادا مە نەپڕست گلەھ و داد چ كت؟
تە نەبت دادڕەسەك بیھوودە فەریاد چ كت؟
جزیری د ئەڤێ مالكە ھۆزانێ دا بەحسێ كارێ بێ ئەنجام دكەت و دبێژیت: دەمێ كەس نەبیت گوھدارییا تە بكەت و ل كێشا تە نەپرسیت، ما گلە و گازندە بۆ چنە!؟
– سندی:
كوتر دۆست كوترا چارچرا بكوژن .. چ بكەم ئەز
واتا ئەوێ حەز ژ كوترا بكەت و خودان بكەت بھێت ببیتە كوتركوژ، ما ئەز دێ چكەم، چ پێنەڤێت ئەڤ ھۆزانە یا باركرییە ب گەلەك مەبەست و ڕامانا و ڤەشارتییە ب شێوەیێ دركە و مەجاز، د ھەر دو نموونان دا ڕستا مەرجی و بەرسڤ تێدا ھەنە.
ئایرۆنی د ھۆزانا جزیری دا:
ڕستا مەرجی تێدا ھەیە، دەمێ دبێژیت (كەس ب دادا مە نەپڕست)، د بنەڕەت دا ئەگەر كەس ب دادا مە نەپڕست ئامرازێ مەرجی ئەگەر ھاتە لابرن، كو كورتبڕییا شیعرییە – ئەو ژی ھونەرەكێ رەوانبێژی یە – وی دەمی دادی ئەنجام نادەت.
ئایرۆنی د ھۆزانا سندی دا:
(كوتردوست كوترا چارچرا بكوژن) ئەگەر ھاتە لادان، ھەمان مەبەست ڕستا مەرجی نە لوژیكە، بەرسڤ بێگومان دێ نەرێنی بیت و ھۆزانڤان یێ مەندەھۆشە.
2 – جزیری:
مومكنەك دێ ھەبتن داكو طەلەب حاصل بت
صەید و نێچیر كو نەبت توولەیێ صەییاد چ كت؟
ل ڤێرێ ئایرۆنی یا د نیڤا دێرا دویێ دا (صەید و نێچیر كو نەبت) ڕستا مەرجی یە، بێ ئومێدی تێدا یا ھەی بەرسڤ (تولەیێ صەییاد چ كت؟)، تولە جۆرەكە ل صەیا تایبەتن ب نێچیرێ د بەزۆكن و زوی د گەھنە نێچیرێ، دبێژیت: ئەگەر ھەردو – نێچیر و نێچیرڤان نەبن وی دەمی تولە چ بكەت.
سندی:
گەر نێچیرڤان ژ نێچیرێ بڕەڤت .. چ بكەم ئەز
ئایرۆنی یا د ڕستا مەرجیدا (گەر نێچیرڤان ژ نێچیرێ بڕەڤت) نێچیرڤان د چنە نێچیرێ دا بدەستخۆڤە بینیت و نێچیر ژ بەر وی دڕەڤیت (لوژیكە)، بەلێ ئەگەر بەروڤاژی بیت، دێ ئایرۆنی – ناکۆکی ئەنجام ددەت، ھۆزانڤان ب نەچاری مەندەھوش دبیت.
3 – جزیری:
كان ب گەوھەر چ بكت گەوھەر ئەگەر پاك نەبت
تو بەصیرەت تە نەبت سیرەتێ ئەجداد چ كت؟
كانزایا بەرێن ب بھا ئەگەر د پاڵاوكری نەبن، ما ئەو كانزا دێ چ كت و چ مفا تێدا بیت، ما ئەگەر كەسەك یێ نەشارەزا و بكێرنەھاتی بیت، ما ناڤودەنگییا باب و باپیران دێ چ بھا بۆ ھەبیت، ل ڤێرێ ناکۆکی د ناڤبەرا كارێ نەدروست و ئەنجامی باس دكەت، نە ب تنێ ناڤ و نیشانە نە بسەر دئێخیت.
سندی:
گەر شۆرە عەورێن شوباتێ نەبارن ..
چ بكەم ئەز
گەمیڤانێن دەریا نە مەلەڤان بن ..
چ بكەم ئەز
… تا دویماھییا چارینێ
بۆ سندی ھەمان مەندەھۆشی و سەرسۆرمان بەرامبەر ڤێ ناکۆکیێ چێدبیت، بەلێ ب تنێ باسێ كارێ نە بەر ئەقل و لۆژیكی دكەت و ئەنجام و بەرسڤان ھەر دیسان دھێلیت پرسیار.
– عەورێن شوباتێ – بێگومان – باران ل دویڤ دھێن، بەلێ ل ڤێرێ بەروڤاژی یە.
– گەمیڤان كارێ وی ھەمی د ناڤ دەریایێ دایە دڤێت مەلەڤان بیت.
– ئەگەر نە مەلەڤان بیت نابیت و نە پەسەندە، ئەو دبێژیت ما ئەز چ بكەم!
ئەڤ پرسیارێن بێ بەرسڤ، ھۆزانڤان بخۆ چاڤەرێی بەرسڤێ نینە، بەلێ ناکۆکی و بێ سەروبەرییا رەوشێ د دەتە مە.
* ئەو مالكێن مە ھێلاین، ھەمان مەرەم و ڕامان یا ھەی.
ژ بەر قەبارا ڤەكۆلینا و مەرجێن گوڤارێ، ب تنێ مە ھندەك مالك ھەلبژارتن، وەك نموونە و پیڤەر بۆ پەیاما ھەردو ھۆزانڤانان. ھەردو ھۆزان دێر ب دێر مە شرۆڤەكرن، لێ مەرجێن قەبارا ڤەكۆلینێ دەرفەتێ نادەت درێژە پێ بدەین، بێگومان خواندەڤانێ رەوشەنبیر دشێت سەحكەتە ھەردو ھۆزانان، ئەڤان ھزر و دياردان دەڤ ھەردو ھۆزانڤانان دێ بینیت، بەلێ مە دڤێت ھندەك ژێدەرێن ھزری ل دەڤ ھەردوكان دەستنیشان بكەین، دیاردێن جڤاكی، فولكلۆر، لوژیك، پرس.
مهلايێ جزیری: كەس ب دادا مە نەپڕست:
كەس ب دادا مە نەپڕست گلەھ وداد چ كت؟
تە نەبت دادڕەسەك بیھوودە فەریاد چ كت؟
ب شرينێ نە گەھت دەست ئەگەر ڕۆستەم بت
دێ ب بازوو و ملان شوبھەتی فەرھاد چ كت؟
فاعلەك لازمە دا فعل و ئەتەر پەیدا ببت
گەر تو حەدداد نەبن كوورەیێ حەدداد چ كت؟
مومكنەك دێ ھەبتن داكو طەلەب حاصل بت
صەید و نێچیر كو نەبت توولەیێ صەییاد چ كت؟
ھەر گل و سەنگ دبتن زێر ب تەدبیرێ حەكیم
قابلییەت كو نەبت حكمەتێ ئوستاد چ كت؟
كان ب گەوھەر چ بكت گەوھەر ئەگەر پاك نەبت
تو بەصیرەت تە نەبت سیرەتێ ئەجداد چ كت؟
زێر و زیوەر دكرن جەلبێ قولووبان حاشا
حوسلن و سوڕ ذات نەبت قامەتێ مەییاد چ كت؟
عاشقێ مەست ب عشقێ نیە حاجەت ب مەیێ
واردێ وارد و ئەحوال ب ئەوراد چ كت؟
نە غەرەض ڤێككەتنا یەك و ل یەك مورشد بت
سالك و طبالبێ ئرشادێ ب بەغداد چ كت؟
جەھدە و سەعی و طەلەب بێ ئەثەرەك صافی نەھن
تو نەبی پەردەنشین چاكەر و قەوواد چ كت؟
چ ئەثەر دێ ل بەرێ خارە بكت قەطرەیێ ئاب
قەلەمێ ما ب دوسێ قەطرەیێ زوھھا دێ چ كت؟
دێ ژ حەق جاذبەیەك دل بگرت وەرنە مەلا
ژ ئەزەل گەر تو ھدایەت نەبت ئرشاد چ كت؟
بهدرخان سندی: چ بكم ئەز
گەر نێچیرڤان ژ نێچیرێ برەڤت .. چ بكەم ئەز
زارو ل بەر سینگێ دایێ نەنڤت .. چ بكم ئەز
گەر پەر ل بەر بابەلیسكێ نەلڤت .. چ بكم ئەز
ئو كەس ب دەردێ ڤی دلی نەكەڤت .. چ بكم ئەز
* * *
باخچەڤان ژ باخێ گولان سل بت .. چ بكم ئەز
دەستێ نوژداری پر زوخ و كول ببت .. چ بكم ئەز
كەڤیا بەفرێ وەك ئاگری ھل ببت .. چ بكم ئەز
ئو كەس ب دەردێ ڤی دلی نەكەڤت .. چ بكم ئەز
* * *
گەر شورە عەورێن شوباتێ نەبارن .. چ بكم ئەز
گەمیڤانێن دەریا نە مەلەڤان بن .. چ بكم ئەز
پەل د پەلەدانا ئاگری نەگرن .. چ بكم ئەز
ئو كەس ب دەردێ ڤی دلی نەكەڤت .. چ بكم ئەز
* * *
كوتر دوست كوترا چارچرا بكوژن .. چ بكم ئەز
كەوێ شەمزینا یاریا پێ بكن .. چ بكم ئەز
شیرێ پیران ب پیری ھلاویسن .. چ بكم ئەز
ئو كەس ب دەردێ ڤی دلی نەكەڤت .. چ بكم ئەز
* * *
خەج خۆ ل دویف سیابەندی نەھاڤێژت .. چ بكم ئەز
مەم ژ زینێ را چ پەیڤان نەبێژت.. چ بكم ئەز
خابویر ژ تێھنا ئاڤا خۆ بمێژت .. چ بكم ئەز
ئو كەس ب دەردێ ڤی دلی نەكەڤت .. چ بكم ئەز
* * *
گەر زورنا بێژ نەڤیان بێنە داوەتێ .. چ بكم ئەز
گەر دارێ داھولا مە تێكەك كەتێ .. چ بكم ئەز
گەر دنیڤا شاھی یا گریا مەتێ .. چ بكم ئەز
ئو كەس ب دەردێ ڤی دلی نەكەڤت .. چ بكم ئەز
* * *
پەراوێز و ژێدەر:
– دیوانا مەلایێ جزیری، تەحسین ئیبراھیم دوسكی، سپیرێز، دهۆك- 2011.
– بەدرخان سندی، ھۆزانێن من، چ دھۆك، 2009.
– حسێن ئۆسمان، رۆلێ پارادۆكسێ د پێكھاتنا ھۆزانێ دا، سپیرێز، دھۆك، 2008.
– نجاة علي، المفارقة في قصص يوسف ادريس القصيرة، المجلس الاعلى للثقافة، القاهرة، 2009.