گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
سەرنڤیسەر
ژ دەستپێکا دامەزراندنا دەولەتا عیراقێ ل سالا ١٩٢١ێ، پەیوەندیێن د ناڤبەرا حکومەتێن ناڤەندی و گەلێ کوردان دا، ب گرژی و ئالۆزيیێ دهاتنە نیاسین. بەغدا ب عەقلیيەتەکا نەهێلانێ و دانپێنەدانێ ل گەل دۆزا مللەتێ کورد سەرەدەری دکر، نە ب رێکێن چارەسەريیێن سیاسی یێن راستەقینە. ڤێ عەقليیەتێ وە کر، کو حکومەتێن عیراقێ کوردان وەکو مەترسییەک ببینن نە وەک هەڤپشکێن وەلاتی، ئەڤە ژی بوو ئەگەرێ زنجیرەیەکا سۆزێن درەو، شەڕێن سەپاندی ل سەر کوردان، زۆردارى، ڤەگوهاستنێن زۆرەملی و ب عەرەبکرن و پێشێلکرنا مافان… هتد.
دکارین هەلسوکەفتێن بەغدا، ل گەل گەلێ کورد، ب ڤان چەند خالان بەحس بکەین:
1 – عەقلیيەتا دەستهەلاتدار ل بەغدایێ: ژ نەهێلانێ بۆ لەشکەرکرنێ
أ- دەولەتا عیراقێ یا دەستپێکێ (١٩٢١-١٩٥٨): ل سەر نەتەوەپەرستییا عەرەبی هاتبوو دامەزراندن. ئەو دەولەت د بن دەستهەلاتا بەریتانی دا هاتە دامەزراندن، کورد ژ ئالیيێ سیاسی و ئیداری ڤە هاتنە پەراوێزکرن، سەرەڕای هەر چەندە کورد ژ پێکهاتێن سەرەکی و رەسەنێن عیراقێ نە. هەردەم ل درێژاهییا وان سالان، نەتەوەپەرستییا عەرەبی ل سەر سیستەمێ دەستهەلاتدار یا زال بوو، ئەوێ ژی وە کر، کو هەر داخوازەکا کوردان بۆ ئۆتۆنۆمیێ ب رەتکرنەکا تەمام بهێتە بەرسڤدان.
ب – سەردەمێ حزبا بەعس و سەدام حسێنێ دیکتاتۆر (١٩٦٨-٢٠٠٣):
رژێما بەعس ب سەرۆکاتییا سەدام حسێنی، عەقلییەتەکا شۆڤینی یا توندرەو بەرامبەر گەلێ کوردان گرتە بەر و هەر نیاسینەکا مافێن کوردان یێن نەتەوەیی رەت دکر.
د سالێن حەفتێیان دا و پشتی رێککەفتنا ١١ى ئادارێ ١٩٧٠ێ، رژێمێ دەست ب پاشڤەکێشانێ ژ سۆزێن خۆ کر و بزاڤکر سەرکردەیێن کورد ژ ناڤ ببەت، وەک بزاڤا کوشتنا ئیدریس بارزانی ل بەغدایێ ل رۆژا ٦ێ کانوونا ئێکێ یا سالا ١٩٧٠ێ.
شەهیدێ جوانە مەرگ، ئیدریس بارزانی د پەیڤەکا خۆ دا ل دۆر وێ بزاڤا ژ ئاليیێ رژێما بەعس ڤە هاتییە کرن، دبێژیت: «ئەم چووین بۆ بەغدا، ب هەلکەفتا جەژنا رەمەزانێ پیرۆزباهيیێ ل حکومەتێ بکەین. دەما ئەم چووینە وێرێ، هندەک برادەر ل گەل من دا بوون وەکو حەمید بەرواری و محەمەد عەزیز و چەند برادەرەکێن دی. بۆ من برۆسکەیەک هات، کو پێدڤییە ئەز بزڤڕمەڤە کوردستانێ ژ بەر هندەک کارێن پێدڤی. پشتی نیڤڕۆ ل نزیکی سەعەت ٣:٠٠، ئەز ژ بەغدا دەرکەفتم. حکومەتێ نەزانی کو ئەز یێ زڤڕیم چونکی من ئاگەهدار نەکرن، کو ئەز دێ چمەڤە. ئەز هاتم بۆ کەرکووک داکو بێمەڤە بۆ هەولێرێ و بێمەڤە گەلالەی. هەڤالێن مە یێن کو ل بەغدا ماین بۆ دویڤچوونا هندەک کاران ئەوێن من بجهـ هێلاین. ب شەڤێ ژ بارەگەهێ (برایەتی) بۆ هۆتێلێ زڤڕین، حکومەتێ گرۆپەک ژ ئەمنێ دروستکربوو و رێکا وان گرت و ب شەڤ نیزیکی سەعەت ١٢:٠٠ دانە بەر گوللەیان و کاک حەمید بەرواری بریندار بوو.»
پشتی رێککەفتنا ١١ی ئادارێ تێکچوويی، جارەکا دی شەڕی ل سالا ١٩٧٤ێ دەستپێکر، پاشڕا رێککەفتنا خیانەتکاری یا جەزائیرێ ل ١٩٧٥ێ هات، کو دربەکێ مەزن گەهاندە بزاڤا رزگاریخوازا کوردی.
د سالێن هەشتێیان دا ل سەدەیێ بووری، د هەلمەتێن ئەنفالێ دا (١٩٨٣ – ١٩٨٨) دڕندەیی یا بەغدا گەهشتە گۆپیتکا خۆ، کو تێدا چەکێن کیمیاوی هاتنە بکارئینان و هەزاران گوندێن کوردان هاتنە وێرانکرن.
2 – پشتی 2003ێ: عیراقەکا نوی یان هەمان عەقلییەتا کەڤن؟
پشتی نەمانا رژێما سەدامی، دەرفەتەک هاتە پێش بۆ ئاڤاکرنا عیراقەکا دیموکراتی – فیدرالی، لێ حکومەتێن دویڤ ئێک ل بەغدا، د بەردەوام بوون ل سەر سەرەدەریکرنێ ل گەل کوردان ب عەقلیيەتا ناڤەندگەری و زاڵبوونێ ل شوینا هەڤپشکییا راستەقینە. ئەڤ سیاسەتە د ڤان خالان دا دیار دبیت:
أ – دەستوورێ عیراقێ (٢٠٠٥) و ماددەیا ١٤٠
سەرەڕای پەسەندکرنا ماددەیا ١٤٠ بۆ چارەسەرکرنا دۆسەیا کەرکووک و دەڤەرێن ناکۆکی ل سەر ب رێیا ئاساییکرن و راپرسیێ، لێ حکومەتێن عیراقێ گوهـ نەدانە جێبەجێکرنا وێ، ئەڤە ژی نەباوەری د ناڤبەرا هەولێر و بەغدایێ دا زێدەتر کر.
ب – بڕینا بودجە و مووچەی و شەڕێ نەفتێ
حکومەتێن عیراقێ ئابووری وەک چەکەکێ گوشارێ دژی کوردان بکارئینا، ب رێیا راگرتنا بودجە و مووچێن فەرمانبەرێن هەرێمێ ب بەهانەیێن سیاسی.
دۆسەیا هەناردەکرنا نەفتا کوردستانێ بوویە خالەکا ناکۆکیێن بەردەوام، کو بەغدا هەول دا کۆنترۆلا خۆ ل سەر سامانێن هەرێمێ بسەپینیت، سەرەڕای کو دەستوور مافێ پشکەکا دادپەروەر بۆ هەرێمێ مسۆگەر دکەت.
ج – هێرشا لەشکەری ل سەر کەرکووکێ (٢٠١٧)
پشتی ریفراندۆما سەربەخۆییێ ل هەرێما کوردستانێ، بەغدا ب سەرکردایەتییا حەیدەر عەبادی هێزێن عیراقی و حەشدا شەعبی شاندن بۆ داگیرکرنا کەرکووکێ ب زۆرێ، کو ئەڤە بوو سەلماندییەڤە، کو عەقليیەتا بکارئینانا هێزێ هێشتا ل بەغدایێ یا زاڵە.
3 – بۆچی عەقلیيەتا بەغدایێ بەرامبەر هەرێما کوردستانێ نەهاتییە گوهۆڕین؟
ب دیتنا مە، بەرسڤ بۆ ڤێ پرسیارێ ئەڤ خالێن ل خوارێ نە:
– میراتا نەتەوەپەرستییا عەرەبی یا کوورە: پترییا پارتێن دەستهەلاتدار، چ یێن نەتەوەیی بن یان یێن ئایینی، هێشتا هەمی عیراقێ وەک دەولەتەکا عەرەبی دبینن، داخوازێن کوردان وەک مەترسییەک بۆ سەر یەکگرتنا نیشتمانی دزانن.
– عەقلییەتا ناڤەندگەری و رەتکرنا فیدرالیزما راستەقینە: سەرەڕای کو عیراق ل گۆر دەستووری سیستەمەکێ فیدرالی یە، بەلێ حکومەتێن بەغدا نە د ئامادەنە مافێن هەرێمێ ب تەمامی بناسن و بزاڤێ دکەن دەستهەلاتا وێ لاواز بکەن.
ل دوماهیێ دبینین، کو هەتا بەغدا دەست ژ عەقلیيەتا کۆنترۆل و ناڤەندگەريیێ بەرنەدەت، دێ ناکۆکی ل گەل هەرێما کوردستانێ بەردەوام بن. چارەسەريیا تاکانە ئەوە، کو بەغدا پابەندی دەستوورێ ببیت، رێککەفتنێن خۆ جێبەجێ بکەت، هەڤپشکییەکا راستەقینە د ناڤبەرا عەرەب و کوردان دا ل عیراقێ بناسیت.
