گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ئافراندهناسی (خولقیهتناسی) كوچكهیهكێ سهرهكی یێ سێ كوچكهیا عرفانی یا (خۆناسی، خودێناسی، ئافراندهناسیێ) یه، ئافرانده ب واتهیا گشت خولقیهتێ د هێت، د ڤێ كوچكهیا ئافراندهیێ دا، د پێناسهیا ئهڤرۆ دا، دێ شێین بێژین: (ژینگههـ). د زانستێ ژینگههـ زانیێ دا، ژینگههـ دابهش دبیته سهر دو ژینگههێن سروشتی و ژینگههێ مرۆڤی، د عرفانێ دا ژی، ژینگههـ ل سهر دو ئاستێن مرۆڤ و سروشتی دابهش دبیت.
د ڤێ ژینگههێ ئهم تێدا، ب ڕێیا نیاسینێ (عرفانێ)، ئهم سهردهریێ د كهین، نهك ب ڕێیا زانستی، كو د ئهنجام دا ئێكه، واته ب ڕێیا نیاسینێ دگههینه زانینێ و ب ڕێیا زانینێ ژی د گههینه نیاسینێ.
واته ئهنجام دێ بیته ئێك، لێ دهستپێكا خهبتین ژ بۆ چوون بهرهڤ ئارمانجێ، جوداهیهكا مهزنه و ب راستی عارف و زانا پێدڤێن دا بگههنێ.
ناڤ دانان، یان دهستهواژهیێن پێدڤی دڤێن، كو ژێك ڤاڤارتنا تشتان و بابهتان و ههتا گشت ئافراندهیان ژێك جودا بكهین و بنیاسین و بزانین، چنه؟.
ئهڤا ل جیهانا دینی د هێته گۆتن، زانست نینه، بهلكو نیاسینه، كو د ئهنجام دا د گههیته زانستی، ههروهك ئهوا د بێژن زانست ژی، نیاسین نینه، لێ د ئهنجام دا د گههیته نیاسینێ.
ب ڤی ڕهنگی یه، كو مه دو جیهانێن دژی ههڤ ئاڤا كرینه، كو زانست و دین بووینه دو ئاراستهیێن دژی ههڤ، د مهیدانا زانین و نیاسینێ دا.
ژینگههێ سروشتی، د عرفانێ دا، سروشتێ بێ گیان و ب گیان، ب خۆڤه د گریت، كو ئهڤ ههمی تشتێ ل دهوروبهرێ مه ب مه د دهته نیاسین، ب دانانا ناڤ و دیاربوونا تایبهتمهندیێن وان، مرۆڤ ژی د ناڤ ڤێ بازنهیێ دایه، و ههر تشتێ ژ ڤێ كێم ببیت، دێ زیان ب تشتهكێ دیتر كهڤیت، واته پێدڤیه مرۆڤ ب كریارهكا ههڤپاراستنێ ب خهبتیت، كو ئهو ژی ب ههڤسهنگی یا ژینگههی دهێته نیاسین د زانستێ ژینگهه زانیێ دا.
چونكو د عرفانێ دا، مرۆڤ ئهركدار و مافدار و چارهكاره، كو سێكوچكهیا (پهیرهو، دلخواز، نهچار)ی د بیته بنێشهیێ كو مرۆڤ وهكو جێگر(خهلیفه) و ئهمینه، واته: مرۆڤ ئهركداره و ژینگهه (ئافراندی=خولقیهت) ئامانهته د دهستێن مرۆڤی دا، و ژ ئالیێ دیتر بریاردهره ژ بهر كو جێگره د (بریار و كریار و رهفتار)ێن خۆ دا، ههر ئهڤهیه ژی كو زێده مهزاختن (ئیسراف) بوویه گونههـ.
ژینگههێ مرۆڤی، كو ب بێباكترینێ ئافراندهیانه، خودان (ههست، عهقڵ، فكر)ـه، د عرفانێ دا، ل دووڤ بهڵگهیێن خاسیهتی و رهوشتی دایه ناساندن.
ئهڤ دو خاڵه ژ بۆ وێ ئێكێ بوون كو مرۆڤێ عرفانی دابهشی سهر سێ ئالیێن سهرهكی یێن نیاسینێ د بیت، كو ههر ئالیهك. د سێكوچكهیا (مرۆڤێ نزم، مرۆڤێ ناڤێن، مرۆڤێ باڵا) دا ب دیار د كهڤن.
مرۆڤێ ههستی (نزم): ئهو مرۆڤه ههست دكهت كو یێ ههی، لێ نهشێت باشیێ و خرابیێ ژێك جودا بكهت و د كهڤیته د ئاریشهیان دا، ل دووڤ ههستێ ههیی سهردهریێ دكهت.
مرۆڤێ عهقلی (ناڤین): ئهو مرۆڤه یێ چاكی و خرابیێ د نیاسیت لێ ب سانههی ل ژێك ڤاڤێر ناكهت، د رویدانان دا، ل دویڤ رویدانێ و سهرهدهریێ بڕیارێ ددهت، واته د بابهتێن چاكیێ دا پهیرهكارێ چاكه، د بابهتێن خرابیێ دا كارهكتهرهكێ خراپه.
مرۆڤێ فكری (مرۆڤێ باڵا): مرۆڤهكێ خۆپارێز و عارفه، ئهو ههردهم د خهبتین چاكی ڕۆلێ خۆ ببینیت و چاكیێ بكهت و ژ چاكیێ بهر ب چاكتریی بزاڤان دكهت، خرابی ژ ڤی جۆرێ مرۆڤی ناهێت، ههتا ئهگهر بكهڤیته د دۆخێن خراپ ژی دا.
د زانستی ژی دا، مرۆڤ ههر ب ههمان رهنگ هاتیه پێناسه كرن و دایه زانین، وهكو فروید ژی وهسا د دهته زانین كو ژ ئهگهرێ كوچكهیا (ژن) د عرفانا جهویاتیێ دا، ئهو رێكا زانستی بۆ گههشتن ب ئاستێن (ID) و (Ego) و (Superego) گههشتیێ.
د دۆخێ عرفانی دا، مرۆڤسازی، ئانكو تاكسازی، ژ مرۆڤێ ههستی دهست پێ دكهت، ئهو ژی ب ڕێیا ترساندن ژ دویماهیێ و ڕۆژا رابوونهڤێ (ئاخرهت و قیامهتێ)، كو ئهڤ رهنگێ مرۆڤان ب ڤێ ڕێكێ دهێنه پهروهرده كرن، د سێكوچكهیا (خۆدێ نیاس، خۆدێ پهرست، خۆدێ ترس) دهێنه ڕێزبهندی كرن، چونكو ب ترسهكێ دهێنه گۆش كرن كو سزا ژ بۆ فلان و بێڤان كاری ههیه، و پاداشت ژی ژ بۆ فلان و بێڤان كاری ههیه، ئهڤ ڕهنگێ مرۆڤێ نزم، ب ڤێ ڕێیێ بهرهڤ خودێ پهرستیێ ڤه بهرهڤ ژۆر دبن و د گههنه پلهیا ناڤین كو مرۆڤێ عاقله.
مرۆڤێ عاقل ژی، ب ڕێیا خۆدێ پهرستیێ، دهێته پهروهرده كرن كو ب ڕێیا شاده دانێ ب ههبوونا پهروهردهكار و هنارتیێ وی، داكو ههرگاڤ بزانیت ئهو پهیرهوكارێ كی یه و پهیرهوكارێ چی یه؟ ب ڕێیا نڤێژێ، ژ خرابی و كرێتیان دویر ببیت، ب ڕێیا ڕۆژیێ فێری ههڤكاری یا برسییان ببیت، زمان و گۆه و دهست و پێ ژ چوون بهرهڤ خرابیێ بهێنه پاراستن، ب ڕێیا زهكاتێ پشتهڤانێ نهدار و كێم دهرامهتان بیت، ب ڕێیا چوونه حهجێ فێری تێكههلی و دانوستاندنێن كلتوری و ئابووری و جڤاكی ببیت، دهستبهردان (تهوبه) ژ خرابیان، ب ڤان كریاران، هێدی هێدی د هێته پهروهرده كرن ژ بۆ چوون بهرهڤ باڵاتریێ و گههشتن ب جیهانا فكرێ كو نیاسینه (عرفان)، كو خۆناسی یه، د سێكوچكهیا (خۆناسی، خۆدێ نیاسی، خولقیهت نیاسیێ) دا، واته ل ڤێرێ مرۆڤ د چیت ژ بۆ جیهانا فكرێ و عرفانی.
مرۆڤێ فكری: مرۆڤهكه دائیم ههمی (چاكی، پاكی، جوانی) ل پێش (چاڤ، عهقل، فكر)ێن وی دا ڕهنگڤهددهن، كو دێ پێ گههیته ئێك ژ پێگههێن (ناسیهقینێ، زانیهقینێ، راستیهقینێ) هیچ جارهكێ ههتا خهترهكا ههڵه و شاش ژی ب فكرا وی دا ناهێت، د ههر نهخۆشی و ئاریشهیهكێ دا خۆ د سپێریته خۆدێ، بۆ ههر چاكیهك و باش و جوانیهكێ ژی ب ناڤێ خۆدێ پهیرهو دكهت، ئێدی ئهو گاڤه كو د بێژن: بهقا د فهنایێ دا، ئانكو مانا ههروههر د نهمانێ دا، واته مرۆڤهكێ نهمایی ب ڤی شێوهژیانا ههستی و ههروههر مایی د ژیانا عرفانی د ههردو جیهانان دا.
لهوما د عرفانێ دا، سێكوچكهیا پهروهردهیێ (خۆدێ ترس، خۆدێ پهرست، خۆدێ نیاس)ـی یه، كو ژ حوجرهیان دهستپێ دكهت و ب دویڤگهریان و ل دویڤ چوونێن خۆدێ كهساتیێ تاك دگههیته پلهیا باڵا و خۆدێ نیاسیێ، كو پلهیا (وهلی، چاك، عارف)ـانه.
د ههمی ڤان سێ پلهیان ژی دا تاك ههنه كو خۆ ب خۆدێ نیاس ددهنه نیاسین، ئان ل پێش چاڤێن مه وهكو خۆدێ نیاس دهێنه دیتن و نیاسین ژی، لێ یا راست ژ پلهیا ژێرن و نهشیانه خۆ بگههیننه پلهیا خۆدێ پهرستیێ ژی، چونكو ئهو پهیرهوكاری یا پهرستنا خۆدێ، نهبوویه ڕێگر ل ههمبهر دڵڕهشی و چێكرنا بێتفاقیێ و ئاریشه چێكرنێ ژ ژینگههێ سروشتی و مرۆڤیێ ئهو تاك تێدا د ژیت.
لهوما ژی ژینگههێ سروشتی و ژینگههێ مرۆڤی (جڤاك و رهوشهنبیری یا جڤاكی) د كهڤنه بهر مهترسی یا ژ ناڤبرنێ و تێكدانێ، كو ب وێ سهر بهردایی یا خۆ، مرۆڤێن دڕنده و بێ ئامانج و مادی ژێ بهرههم دهێن، ههتا د گههیته ئاستێ كۆشتن و ژناڤ برنا مرۆڤان ژی ب كۆمكوژی و داگیركاری و تاڵانكاری یا سهروهت و ژینگههێ وان یێ سروشتی و مرۆڤی.
ههر ئهڤه ژی ئهگهره كو ژینگههێ سروشتی، نههێته پاراستن ژ پیسكرن و ژ ناڤبرنێ، ب ڕێیا تهماعكاری یا ئابووری، خۆ ب زلزانیێ و دهستههڵات خوازی و دهستههڵات داری و سهرمایه داری یا تاك و گرۆپان.
دهما خۆدێ ژ بۆ مه دهرفهت دایه ل ههر جهی نڤێژ بهێته كرن، ئێدی ب وێ واتهیێ دهێت كو ههر جه د ناڤ ژینگههێ سروشتی دا یێ پاقژ و پیرۆزه، ئێدی هاڤێتنا ئێك عهلاگه و قودیا شهربهتهكێ و فلتهرهكا جگارێ، ژی تاكی دادبهزینیته پلهیا ههری نزم و د خانهیا مرۆڤێن گونههكار دایه، ههتا چاكیان ژی بكهت، ئان عیبادهتی ژی ئهنجام بدهت.
چونكو ژینگههێ سروشتی راگرێ ژیانا مرۆڤی یه و ب باوهری یا عرفانی خۆدێ ژ بۆ خاترا مرۆڤان ئهڤ ههمی ئافرانده داینه، داكو ژیانهك ئارام و دادپهروهرانه پهیرهو بكهت، ههم دا ل ڤێ دنیایێ ب چاكی و پاكی و جوانی بژیت، ههم ژی ب پارزوینكهكێ تژی چاكی و پاكی و جوانی بهر ب خۆدێ ڤهگهڕیت.
لهوما ههردهم فكرا عرفانی د پاراستنا ژینگههێ سروشتی دا بوویه، ب قاسی كو د فكرا ژ دهست نهچوونا ئێك مرۆڤی ژی دا بوویه، كا چاوا مرۆڤی نهڤێت ئێك كهس ژ خۆشتڤیێن مرۆڤی نهخۆش ببیت، بمریت، ههژار ببیت … هتد.
ههڤسهنگی یا ژینگههی ژی د زانستێ ژینگهه زانیێ دا، درست گههشتیه ههمان ئهنجامێ كو عرفان گههشتیێ د پاراستنا خولقیهتێ دا، زێده بكارئینان و زێده مهزاختن (ئیسراف) ڤی حوكمی ددهته مه، كو ههڤسهنگیێ د ههر تشت و بابهتهكی دا بپارێزین و مهزاختنێن زێده نهكهین، واته ئهگهر ئهز نێچیرڤانهك بم، و ژیانا زارۆكێن من ل سهر نێچیرێ بیت، دڤێت ب تنێ ئهز بایێ تێركرنا زارۆكان نێچیرێ بكهم، نهكو چهند ب دهستێ من دهێنه نێچیركرن، نێچیر بكهم، كو ئهڤه دكهڤیته خانهیا نهپاراستنا ههڤسهنگیێ و قهتیانا ئێك ژ نعمهتێن خۆدێ ژ بۆ مرۆڤی، ههروهسا گیا و گوڵ و داروبار ژی ب وی ڕهنگی، ههتا د كلتورێ عرفانی دا د بێژن: ل سهر ڕووباری زێده مهزاختنێ د ئاڤێ دا نهكه.
واته ژینگهه پارێزی یا عرفانی یا كورد، ژ پهروهردهیا ژینگههێ سروشتیێ زاگرۆسی، ههر ل دینێن سروشتی، ههتا دینێن ئاسمانی ئهڤ خاڵه پهیرهو بوویه و ب دینی ڤه هاتیه گرێدان، كو ژینگههێ سروشتی و مرۆڤی تهمامكارێن ههڤن، ل میترایێ ههتا زهردهشتیێ، ههتا كو نوكه ئهم موسڵمانین و پهیرهو دكهین ل دووڤ بهڵگهیێن دینی، د سهردهمێ ههر دینهكێ كو ل سهر ڤێ خاكێ، بوویه دینێ جڤاكێ.
ئهڤ فكرا ژینگهه پارێزی یا عرفانی گهڵهكا كهڤناره، بهردهوام ههبوویه، د ئهدهبیات و كلتورێ كوردهواری دا ب ڕۆنی بهرچاڤ دكهڤیت، و د دوسهد ساڵێن چوویی ژی دا ل تهكیهیێن كوردان دا ئهڤ خاڵه بوویه جهێ گرنگیهكا بێ وێنه، وهكو ئهنجامێ وێ نوكه ژی ل دهڤهرا بارزان و دهڤهرا بزاڤا حهقه ههیه.
ل ئاستێ جیهانی (زانستی) ل ساڵا 1972ێ، ئهڤ بابهته وهكو گرنگیهك ژ بۆ بهردهوامی یا ژیانهكا ئاسایی هاتیه، ل ساڵا 1977ێ وهكو ژینگهه زانی ژی ل جیهانێ گرنگی پێ هاتیه دان و پهیماننامهیا دژی ژینگهه كوژیێ (ئیكوساید) ژ بۆ دهرخستی یه، واته عرفانا كوردی بهری جیهانا زانستی، ب پهی گرنگی یا ژینگهه پارێزیێ بری یه و پێنگاڤ ژ بۆ هاڤێتیه و پهیرهو كری یه، ههر چهند ژینگههێ سروشتی و ژینگههێ مرۆڤی، وهكو نوكه ل ژیر گهفا ژ ناڤ چوونێ نهبوویه ژی.
د گهڵ پێشكهفتنا تهكنۆلۆژی مهترسیێن بهرههمئینانێن پلاستیكی و فلزی و كیمیایی و پیسكرنا ههوا و ئاڤ و ئاخێ و مشهبوونا كارگههان و زێدهبوونا كێبركیێ یا چاكسازی (كیمیای و ئهتۆمی و باروتی)، ب كار ئینانا ئامیرێن مهزنێن جهنگی ل ناڤ ئاڤ و سهر ئاخێ و ل ئاسمانان..هتد، زێدهتر و وێرانكارتر بووینه، لهوما جیهانێ ههست ب مهرگباری یا ژینگههێ كری یه و گرنگی دایه ئیكولۆژیێ و پهیماننامهیا دژی ئیكوسایدێ.
لێ عرفانا كوردی قووناغ ب قووناغ د گهڵ رهنگێ ژیانێ نووڤه بوونهك دایه ڤێ بزاڤا ژینگهه پارێزیێ، لێ مخابن ل دویماهكا سهدهیێ بیستێ و سهدهیێ بیست و ئێكێ ئهڤه بهرهڤ پاشهكێشیهكا فكری چوویه ژ ئهگهرێ پارچهبوونا كوردستانێ و شۆڕهشێن چهكداری و دهستبهردان ژ عرفانێ ب ئهگهرێ بهڵاڤ بوونا هزرا كومۆنوستی و ئیسلامهگهریا سیاسی، لهوما پێویسته ئهم كار ژ بۆ ڤهژاندنا عرفانێ بكهینهڤه و وێ ڤهژیانێ ڤهگهڕینین و ئهگهر ئهم نهشێین ب جیهانی ژی بكهین، د گهڵ پاراستنا ههڤسهنگی یا جیهانی بهرهڤ پێش ببهین.
ئهوێن ژینگههێ پیس دكهن ب هاڤێتنا گڵێش و بهرمایكان، ئهوێن خوارن و گلێشێ دیتر تێكههلی ئێك دكهن و وێ خوارنێ ژ بۆ سروشتێ بگیان ناكهنهڤ خوارن، ئهوێن ژینگههێ تێكددهن ژ بۆ بهرژهوهندیێن خۆ یێن كارگهه و كۆمپانی و ئاڤهدانیێ، ئهوێن بازرگانیێ ب سروشتێ ب گیان و بێ گیان دكهن كو ببیته ئهگهرێ قهتیان و نهمانا جۆرهك ژ وان، ههمی د خانهیا مرۆڤێ نزمن د عرفانا كوردی دا، كو نهشێن خۆ بگههیننه ئاستێ ناڤین یێ مرۆڤاتیێ (عهقلی)، كو عرفان ژ مه دخوازیت، ههرچهند ل پێش چاڤێن مه ههیی و ههبوویی و ماقویل بن ژی.
لهوما یا پێدڤیه تاكێ كورد ڤهگهریت ژ بۆ بنهمایێن عرفانی د ژینگهه پارێزیێ دا، كو (چاكی، پاكی، جوانی) د (فكر، گۆتن، كریار)ـێن وی دا ڕهنگڤهدهت، دا بشێین ههڤسهنگیا ژینگههێ سروشتی و ههڤسهنگی یا ژینگههێ مرۆڤی سهر ژ نوی داڕێژینهڤه و بزانین ئهم ههمی ئافرانده تهمامكارێن ڤیان و شیان و خهبتینا ههڤین، ژینگههێ سروشتی نهپارێزین ژینگههێ مرۆڤی دێ ژ دهست مه دهركهڤیت، ژینگههێ مرۆڤی نهپارێزین، دێ ژینگههێ سروشتی ژ دهست مه دهركهڤیت، و ئهم نهشێین بێ ژینگهه پارێزی، بێ ئاریشه بژین، ههرچهند ژینگههێ سروشتی بێ مرۆڤ دێ شێت (جوانتر و چاكتر و پاكتر) ههبیت.
