گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
هۆشەنگ شێخ محەمەد
لاوکێ (گەنج خەلیل)، ئێکە ژ لاوکێن هەرە پایەبلندێن (کاویس ئاغا 1936-1889)یی، بوویە ڕەمز و هێمایەکێ هونەری و مۆزیکی بۆ ئەقل و جوانی و نازکی و دلینی و زیرەکییا ژنا کورد. ئەڤ لاوکە، لاوکەک سۆزداری و میهرەبانییەک بالایە بۆ دلبەندییا کچا کورد، (دۆتمام بۆ پسمامی).
چیڕۆکا (گەنج خەلیل)، وه‌سا دەست پێ دکەت: سپێدەیەکی (هەفسەد) دۆتماما، گەنج خەلیل، دبێژیتە دایکا خۆ، شڤێدێ من خەونەک دیت، نزانم چ بوو؟ من گەلەک هزر تێدا کر، تێ نەگەهشتم..!
دایکا وێ ژی پرسیار ژێ دکەت: چ خەون بوو؟
هەفسەد دبێژیت: (دارسپیندارەک بەر دەرگەهێ مالا مە شین بوو، گەلەک بلند بوو، ل سەر وێ سپیندارێ سیهـ و دو ڕەشمال تێ ئالا بوون، بەر ب ئەردی شۆڕ بووبوون، جۆتچرایەکێ ئەو ڕەشمال ڕۆهن دکرن، جۆتەک فنجانێن سپی ل بەر دو چرایان گەش دبوون. ل بن سپیندارێ، چیمەنەک کەسک و تەڕ و تژی گول و گولزار تێدا دیار بوون. بەلێ د ناڤ وی چیمەنێ جوان دا، کەرەکێ سپی و پیس تێدا بوو، جوانییا چیمەنی تێک دابوو، ل ڕەخێ دی، کەوەکى گەلەک خۆش دخواند، بەس دەنگێ وی تژی خەم بوو، دلتەنگ بوو، قەفتەکا داڤ و دەزی د نكلێ وی ئالزی بوو).
دەما هەفسەد ژ ڤەگێڕانا خەونا خۆ تمام بوو، دایکا وێ ب دلەکێ خەم و کۆڤان ڤە، ب چاڤێن ب ڕۆندک ڤە گۆت: (کچا من خەونا تە وەک ڕاستییێ یە. ئەو سپیندار، بەژن و بالا تە یا نازکە، سیهـ و دو ڕەشمال، هەر سی و دو کەزیکێن تەنە کو هاتینە خوار، جۆتچرا، هەردو چاڤێن تەنە، جۆتفنجان ژی مەمکێن تەنە، چیمەن و گول و گولزار ژی، لەشێ تە یێ نازکە، کەرێ کرێت، دەستگرێ تەیە، بەلێ کەوێ غەمبار، ئەو کوڕمامێ تەیە، گەنج خەلیل ئاغایە. دلێ وی تەنگە، چونکی ل وەڵاتێ غەریبانە. کەس نزانیت مایە یان مرییە؟!).
دەما هەفسەدێ وەسفا دایکا خۆ بهیستی، گۆت: (ئەز دێ سپێدێ زوو چمە سەرێ ڕێکێ و هەر کاروانییەک بهێت و بچیت، دێ پرسیارا، پسمامێ خۆ ژێ کەم).
سپێدێ زوو هەفسەد چوو سەر ڕێکا کاروانییان، سوارەک هات و ل جەم وێ ڕاوەستییا، هەفسەدێ پرسیارا گەنج خەلیل ژێ کر، گۆت: (پسمامێ من گەنج خەلیل ئاغا ئەحمەد، ئاغایێ بێلەجۆکێ. ئەڤە هەفت ساڵن، ل شامێ سه‌رلەشکه‌رە. بەلێ چو سالۆخ و دەنگوباس نینن، ئەز ل ڤێرە ڕاوەستیایمه، دا كو سالۆخەکێ ژ پسمامێ خۆ وەرگرم. بزانم مایە یان مرییە؟).
سواری گۆت: (پسمامێ تە مرییە، ئەز ل شامێ بووم، من دیت خەلکەک، ل دۆر جەنازەکێ بوون، من پرسیار کر، گۆتن ئەڤە تەرمێ گەنجۆیە! کوڕێ ئەحمەد ئاغایە، دەمەک بوو نەساخ بوو، ئەڤڕۆ ئەمرێ خودێ کر!).
هەفسەد دەست ب گریانێ دکەت، نفرینان ل سواری دکەت و دبێژیتێ: (خەما من ب ستۆیێ تەڤە، هەگەر تو درەوان بکەی).
پاشی سوارەک دی دهێت، پرسیار ژ (هەفسەد)یێ دکەت: (بۆچی دکەیە گری).
هەفسەد چیڕۆکا خۆ بۆ دبێژیت. سوارێ دویێ دبێژیت: (من ناڤودەنگێ پسمامێ تە بهیستییە، ل وەڵاتێ شامێیە، دەمەکی نەساخ بوو، بەلێ ڤێ گاڤێ باشترە. پشتی چەند ڕۆژەکێن دی، دێ زڤڕیت، هەڕە مال ل بەندا وی بە).
هەتا ڤێرێ، کاویس ئاغا، ب تۆمارکری نەگۆتییە، چونکی قەوانێ بەرێ، ب هەردو ڕەخێت خۆڤە، شەش دەقیقە و نیڤ بوو، تێرا هەمی لاوکی نەدکر، ژ به‌ر هندێ کاوێس ئاغا نەشیایە، هەمییێ بێژیت و تۆمار بکەت. ل ڤێرە، دەما هەفسەد دەنگوباسێ خۆش ژ سوارێ دویێ دبهیسیت، خۆ ئامادە دکەت، دا بچیت کوڕمامێ خۆ ببینیت. کاویس ئاغا، دەست ب تۆمارکرنا لاوکێ (گەنج خەلیل) دکەت.
کاویس ئاغا دەما ل دیوانان، لاوکێ گەنج خەلیل دگۆت، هەمی دگۆت، چونکی ل دیوەخانان هەتا درەنگی شەڤ دمان و دەم هەبوو، هەمی چیڕۆکێ ب لاوک بێژیت.
کاویس ئاغا، گەلەک ڕەهەندان ددەتە کەساتییا هەفسەدێ، د ڤێرە دا وان ڕەهەندان دێ دیار کەین:
4/1 هەفسەد وەک هێمایا جوانییێ:
ڕامان و تەفسیرکرنا خەونا هەفسەدێ، ژ ئالییێ دایکا وێڤه، تەفسیرەک سەرنجڕاکێش و کوورە، ئەو تەفسیر دبیتە تەئویلەک بۆ بابه‌تێ (جوانی) و پێوەندییا بنەڕەتی و سەرەکی و ڕەسەن د ناڤبەرا بوون و مرۆڤیدا، و سروشت و کچێدا. تەفسیرا دایکێ، دەربڕینێ ژ ئەقلێ فۆلکلۆری و گەلەری دکەت، بۆ ژن و ژیانێ، کچێن گەنج و سروشتا ڕەنگین و زەنگین و کەسک و تەڕ و نازک.
ئەو پێوەندییا د ڕێیا خەونێ و تەفسیرا خەونێدا، پەیدا دبیت، تەفسیرەک سروشتخواز و کچدۆستە، هەروه‌سا د هەمان دەمدا ژیاندۆست و ڤیاندۆستە ژی. کچ دبیتە هێمایەک بۆ (جوانی)یێ. جوانییەک سروشتی، سروشتی ب واتەیا ڕەسەناتی و بنەڕەتیبوونا مرۆڤی، ئانکو کچ ب خۆ ڕەمزەک ڕەسەنە بۆ جوانییێ، بەری هاتن و پەیدابوونا کەلتۆران و شارستانییان، کچا کورد، جوانە، هەلگرا نهێنییا ئەیستەتیکییا سروشت و هونەرێ و نەمرە! جوانییا وێ پشكەکە ژ جوانی و هونەرا سروشتی و یەزدانی!
ئەڤ خالە بالکێشە، کو دبینین، فۆلکلۆر و چیڕۆکێن گەلەری و لاوک و حەیرانێن کوردی، جوانییێ وەک هونەر و ڕەمزەک ڕەسەن و سروشتی دبینن، ئانکو ئەو جوانییا ئەو دەربڕینێ ژێ دکەن، ب ڕێیا کچا گەنج، جوانییەک سروشتییە، سروشتی ب ئانکویا ڕەسەن و بنەما و بنەکۆکا جوانییێ. جوانییێ، پێوەندی هەم ب سروشت و هەم ب پەنچەمۆرا خوداڤەندی و هەم ب هونەری ڤە هەیە. ئەڤ جۆرە جوانییە، ڕەمزەک پێشین و کەڤنارە. د رێیا تەفسیر و تەئویلا وێ جوانییێ دا، دشێین د ئێکبوون و حیکمەت و زانین و نیاسینا سروشت و خودێ و مرۆڤی بگەهین. ئانکو دیتنەکا لاهووتی و فەلسەفی ل سەر جوانییێ پێشکێش بکەین.
د ڤی لاوکی دا، کورد، ب ڕێیا (سپیندار)ێ وەک ڕەمزەک بۆ بەژنا بلند و نازک و (ڕەشمال)ێ وەک ڕەمزەک بۆ پرچا کەزیک، کو وەک پرچا فریشتەیانە، (چرا) ڕەمزه بۆ چاڤێن گەش و ڕۆن. (فنجان) ڕەمزه بۆ مەمکێن نەرم و سینگێ سپی و ڕۆن، (چیمەن) ڕەمزە بۆ لەشێ تەڕ و نازک.
سروشت و کچا گەنج، وەک هێزەک ڕەنگین و زەنگین و نەرم و سپی و کەسک و ڕند و ره‌وشه‌ن و ڕۆن، د په‌یوەندییەکا وجوودی دانە، ئێکبوونەک د ناڤبەر واندا هەیە، کچا گەنج و سروشت، د چاڤێ کوردان دا، ئێک بوونن.
4/2 خەونا هەفسەدێ و تەفسیرا دایکا وێ:
خەونا هەفسەدێ، چیڕۆکێ پەیدا دکەت، خەون دیتن، سەر ب هێزێن نه‌دیار یێن مرۆڤییە، کچا گەنج، ب وێ هێزا کو خەونێ چێ دکەت، هێزا ئەندێشەیی، دشێت ژ دوورڤە ب ڕوودانێن کەسێن ئەزیز و بابەتێن نەدیار و نەپەنی بحەسیێت. دایک ژی دەورێ وەرگێڕێ خەون و نه‌دیارییا زانینێن کچێ دبینیت.
خەونا هەفسەدێ و تەفسیرا ئەوێ خەونێ، ژ لایێ دایکا هەفسەدێ ڤه، بازنەیا زانین و نیاسینێ ل جەم دو نڤشان و ڤەگوهاستنا زانینێ ژ دایکێ بۆ کچێ نیشان ددەت. جۆرەپەروەردەیەک سروشتی و خوەزایی و خێزانی و جڤاکییە ژ لایەکی ڤه، ژ لایەکی دی ژی سوحبەتێ دبەتە سەر هێزێن دیار و نه‌دیار یێن ئەقلی و ڕەوانییێن مرۆڤی. ب وێ هێزێ ژی ب ڕادەیا زانین و حیکمەت و مەعریفەتا ژنێ دحەسیێین.
ژ لایێ مێژوویی ڤە، ژن خودان دەستهەلات و زانین و حیکمەت بوو، حەکیم بوو، خەون و دیاردەیێن سروشتی تەفسیر دکرن، ئیشراقییانە، زانین بۆ دهات و ب ڕێکا تەفسیرا خەونان و هێزێن سروشتی دزانی. هەر ب وێ زانینی، بوون و بوونەوەر و مرۆڤ و جیهان دنیاسی، ئەو نیاسین دبوو زانین و ژ دایکێ بۆ کچێ و بۆ نەڤی و نفشێن داهاتی دهاتە ڤەگوهاستن، ئەڤە ئاماژەیەک گرنگە، کو ژن ژێدەرێ تەفسیر و تەئویلا خەونان بوویە، نەوەک زانایەک دینی، یان جادووگەر، یان زانایەک و حەکیمەک مەنتقی یان نۆژدارەک. ئانکو ئەو مەعریفه‌یا تەفسیرا خەونان دکەت د لاوکێ (گەنج خەلیل)دا، نە دینە و نە زانستە، بەلکی ئیشراقناسییە. ئانکو ل جەم ژنێ زانینەک ئیشراقی ب حزوورە، ئەڤە ژی مە ژ بیردۆزا پلاتۆی نێزیک دکەت، کو (بیرهاتن) ڕێکەکه بۆ زانینێ. دەما ڕەوان وان تشتێن بنەڕەتی دزانیت، یێن كو ل جیهانا نموونەیان دهێنە بیرێ.
دایکا هەفسەدێ، دەما تەفسیرێ ددەتە وان هەموو تشت و ڕوودانێن د خەونێ دا پەیدا بووین، ئەو مێژوویێ تەفسیر دکەت، ئەڤە ژی ب خۆ، پشکدارییه د مێژووییەکا ئیشراقی دا، مێژووییەکا نێزیکی قودسییەتێ و زانینا حیکمەتا خوداڤەندییێ. ئانکو ئەو بابەت و ڕوودانێن د ناڤ خەونان دا پەیدا دبن، سەر ب هەرێما میتافیزیکا مرۆڤی ڤه‌یە و نێزیکە ژ سروشتەک خوداڤەندی، ژن ب دەورێ تەئویلکار و تەفسیرکارا وان سروش و ئیلهامان ڕادبیت، یێن كو ژ جیهانا بلند و نه‌دیار بۆ مرۆڤی ب ڕێیا خەونێ دهێنە خوار. د ڤێرە دا ئەم دشێین بێژین (گەنج خەلیل) چیڕۆکەک ئیشراقییە و دزڤڕیتەڤە سەر بنەمایەکی ڕەسەن و بنەڕەتی بۆ ئەقلێ کوردی و بابەتێ خەون و تەفسیر و پێوەندییا سروشت و مرۆڤی پێکڤە. هەروه‌سا ژن وان هه‌ردو هێزێن كو هەنه، هەردوو دنیایێن فیزیک و میتافیزیک، ماددی و ئایدیالی پێکڤە گرێ بدەتەڤە. ژن ل سینورێ فیزیک و ماددەی ڕانه‌وەستایە و دەربازی پشتسروشتی بوویە، خەونا هەفسەدێ، خودان سروشتەکێ بەرزەکی «بەرزەخی» و بلندە، سرووشتەکە ژ سرووشتەک نازک، باڵا، نەماددی، سروشتەک نوورانی ب ڕێکا خەونێ خۆ بۆ هەفسەدێ دیار دکەت و دایکا هەفسەدێ ژی لاهووتییانە و ئیشراقییانە نە وەک (فیقهییانە) تەئویل دکەت، ئەڤە ژی ئەڤی دەقی بەر ب فەلسەفە و حیکمەتا خوداڤەندی و ئیشراقێ دبەت. نەكو بەر ب ماددە و فیقهـ و شەریعەت و یاسایێن مەنتقیڤه.. ئەڤە جیاوازییەک بالکێشە، کو ژنا کورد، د ساتەک ئیشراقیدا، واتایا بوونێ کەشف دکەت و ب هێزا ئەڤین و عه‌شقێ هەموو تشتان دیار دکەت! نوورها خەون و تەفسیرا دایکا هەفسەدێ، دەما پەیدابوونا (حیکمەت) و (مەعریفەت) و (بوونناسی)یێیە! دەمەک چارەنووسسازە بۆ هەفسەدێ و گەنج خەلیلی. ژ بەر هندێ ژی هەفسەد بڕیارێ ددەت، پرسیارا کاروانچییان بکەت. پاشی بڕیارێ ددەت بەر ب ئەستەنبۆلێڤه بدەتە ڕێ!
4/3 سەفەرا هەفسەدێ بەر ب ڕۆناهییێ:
هەفسەد ب مەرەما دیتنا گەنج خەلیل سەفەرێ بەر ب شامێ دکەت، دا بزانیت مایە، یان نەمایە؟ ساغە، یان نەخۆشە؟ سەفەر ئێکە ژ ڕوودانێن د ناڤ داستان و ئەفسانە و چیڕۆکێن گەلەری و لاوک و حەیرانێن کوردیدا ڕوو ددەن. هەم زەلام و هەم ژن سەفەران دکەن و ل دویڤ کەسەکی، مەعشووقەکی، شێخەکی، شەڕەکی، یان خەونەکی دچن.
هەفسەد، ب هێزا ئەڤیندارییێ سەفەرێ دکەت، دا گەنج خەلیلی ببینیت. دەما دبینیت کو گەنج خەلیل نەخۆشە. لاوک ب نازکترین و جوانترین پەیڤ وەسفا میهرەبانی و زیرەکی و ئەقلێ هەفسەدێ دکەت. ئەڤ لاوکە، ئێکە ژ کوورترین و جوانترین دەقێن کوردی ل دۆر ژنێ، وەک هەمەکی باخڤیت، هەفسەد نە ب تنێ یەک كچە، بەلکی ئایدیا کچێ بەرجەستە دکەت! هەفسەد دشێت شێواز و ناڤەڕۆکا کچ و ژنێن کورد بەرجەستە بکەت و ببیتە نایابترین و نموونەییترین نموونە بۆ ژنێ ب گشتی و ژنا کورد ب تایبەتی!
هەفسەد نوورها ژنێ نیشان ددەت، بلندترین مۆدێلە، وێنەیەکا ئەبەدییە بۆ ژنێ. سەر ب جیهانا خوداڤەندی ڤەیە.
هەفسەد ل دەستپێکێ کارێ کوڕمامێ خۆ گەنج خەلیلی دکەت، پاشی کارێ هەسپێ وی دکەت و هەموو تشتێن خۆ یێن جوانکارییێ و خۆ هه‌تا پرچا خۆ ژی بۆ جوانییا هەسپێ وی ب کار دهینیت، دا ئۆسمانی نەبێژن، گەنج خەلیل سوارەکێ کوردە بێ کاروبارە! گه‌له‌ك ب هویری هزر دکەت و دخوازیت هەم گەنج خەلیل و هەم هەسپێ وی بخەملینیت، دا وێنەیێ گەنج خەلیلی وەک (سوارەکێ کورد) بگەهینتە گۆپیتکا جوانییێ و تمامەتییێ.
ئەڤ کاروبار و خەملاندنا گەنج خەلیلی، ب پرچ و بازن و هەموو تشتێن خۆ یێن جوان و ب بها، بۆ هندێنە دا دەرکەفتنا جەوهەرێ گەنج خەلیل ب باشترین، جوانترین و بلندترین وێنە بگەهیت. ئەڤ مەراق و ئارەزوویا ل جەم هەفسەدێ، نیشا مە ددەت كو کچا کورد یا ئەویندار، چەند شەیدایە، كو وێنەیێ عه‌شقێ بگەهینتە گۆپیتکا خۆ یا نوورانی!
هەفسەد، گەنج خەلیلی ژ جیهانا ماددی بلند دکەت و دبەتە جیهانا بالا. جیهانا کامل، جیهانا ئایدیایی، جیهانا نوورا ڕەها و ئەبەدی!
ئەو سەفەر، د واقیعدا بەر ب شامێیە، بەلێ د هەقیقەت دا بەر ب جیهانا نوور و بەرزەخا نوورانییە!
هەگەر د لاوکی دا، ئاکاما گەنج خەلیل مرن بیت، بەلێ ئەڤ مرنا میتافیزیکی نە دویماهییا هەقیقەتێیە، بەلکی مرنا گەنج خەلیلی بلندبوونە، بۆ پایە و مەقامێ عارف و سۆفییەکی پایه‌بلند، دچیتە مەقامەک نوورانی و خوداڤەندی، ل وێرێ دگەهتە نوورها خۆ یا ڕەسەن و نموونەیی!
