گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
د. محه‌مه‌د سالح زێباری
ئه‌رده‌لان، ئێكه ژ میرگەهێن ب ناڤ و ده‌نگ ل سه‌رانسه‌رى كوردستانێ و گرنگترین میرگەهه ل رۆژهه‌لاتا كوردستانێ، نه‌خاسمه فه‌رمانره‌واییا میرێن وێ، بۆ ده‌مه‌كێ درێژ ڤه‌كێشا و ده‌ستهه‌ڵاتا وێ ل هه‌رێمه‌كێ بوو، كو ل ئیرانێ، ل سه‌دێ 13ز ب فه‌رمى، ب ناڤێ هه‌رێما كوردستانێ دهاته ناسكر.
ئێك: میرگەها ئه‌رده‌لانى (1220 – 1867 ز.)
ڤێ میرگەهێ سنورێن خۆ به‌رفره‌هـكرن و ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر ده‌ڤه‌را شاره‌زۆرێ، دیسا شیان هه‌بوون بۆ ده‌مه‌كێ درێژ، ل سه‌رده‌مێ خوارزمیان و مه‌غولان و توركومانان و ده‌وله‌تا سه‌فه‌وى خۆ رابگرن و به‌ره‌ڤانى ژ مان و خاكێ خۆ كرییه.
وه‌سا دیاره، كو میرێن ئه‌رده‌لان زمانێ دایلوكێ و دیبلوماسیه‌تێ، بۆ خۆ پاراستنێ ژ زلهێزێن وى سه‌رده‌مى بكار ئینایه. ئه‌ڤه ژى تشته‌كێ گه‌له‌ك باشه، چونكى كاره‌كێ ئاسان نه‌بوو پتر ژ (600) سالان ئه‌و خۆ ژ زلهێزان بپارێزن و هنده‌ك جاران نه‌چار بووینه شه‌رێ به‌ره‌ڤانیێ كرییه.
ژ هۆکارێن دى بۆ مانا ڤێ میرگەهێ، بۆ ده‌مه‌كێ درێژ ژ بلى شیانێن دیبلوماسى، ئه‌گه‌رێ جوگرافییه، چونكى میرێن ئه‌رده‌لان بۆ خۆ پارستنێ مفا ژ كه‌لایێن كوردستانێ وه‌رگرتییه، مینا كه‌لایێن زه‌له‌م و مه‌ریوان و پلنگان و هاوارى و گولعه‌نبه‌ر(خورمال) و سه‌عه‌د ئاباد و د گەل ده‌ڤه‌را هه‌ورامان(1) چونكى چیا و نهالێن كوردستانێ د هه‌مى چه‌رخان دا، چه‌كه‌كێ به‌ره‌ڤانی ژخۆكرنێ بووینه.
د هه‌مان ده‌م دا، میرگەها ئه‌رده‌لان پشتا خۆ ب هوزێن كوردى، مینا كه‌لهور و گوران و زه‌نگه‌نه و لوسبابیرى به‌ستبوو(2).
شه‌رفخانێ به‌دلیسى دیار دكه‌ت، كو میرگەها ئه‌رده‌لان هاتییه دامه‌زراندن و ره‌گه‌زێ وێ دگه‌هینیته نه‌سر ئه‌لده‌وله، ئه‌حمه‌دێ كورێ مه‌روانی (1010 – 1061) میرێ ده‌وله‌تا مه‌روانێ (دوسته‌كى)، ئه‌وێ ژ ده‌ڤه‌را ئامه‌دێ كوچكرى و چوویه د ناڤ هوزێن گوران دا و د گەل وان ژى، وه دیاره خودان شیان بوویه ده‌مێ ده‌ستێ خۆ ل سه‌ر هه‌رێما شارەزۆرێ(3) دانایه.
ئه‌و میرێن پشتى بابا ئه‌رده‌لانی فه‌رمانره‌واییێن میرگەهێ به‌رفره‌هـكرن و ده‌ستێ خۆ ل سه‌ر شارێن پانه، سه‌قه‌ز، ساوبلاغ (مه‌هاباد) دانا و ژ لایێ رۆژئاڤایێ ده‌ستهه‌ڵاتدارییا وان ب كۆیێ و ره‌واندزێ و حه‌ریرێ و هه‌ولێرێ گه‌هشتییه(4).
كێشا سه‌فه‌وىـ عوسمانى ل ده‌ستپێكا سه‌دێ 16ز. نه‌خاسمه هێرشێن سولتان سه‌لیمێ ئێكێ (1512ـ1520ز.) و سوله‌یمانێ قانوونى (1520ـ1566ز.) بۆ سه‌ر شارێ ته‌بریزێ، پایته‌ختێ ده‌وله‌تا سه‌فه‌وى بارودۆحێ میرگەها ئه‌رده‌لان په‌ریشانكر، چونكى هه‌رێما شارەزوور كه‌فته به‌ر شه‌پۆ‌لا له‌شكه‌رێ ده‌وله‌تا عوسمانى، له‌وما میرێن ئه‌رده‌لان شه‌رێ به‌ره‌ڤانیێ هه‌مبه‌ر وى له‌شكرى كر و د هه‌مانده‌م دا وان له‌یزینا سیاسی ل گەل سه‌فه‌ویان و عوسمانیان و ل دویڤ به‌رژه‌وه‌ندییا خۆ دكر. كێشا سه‌فه‌وى. ب گشتى د به‌رژه‌وه‌ندییا كوردان دا نه‌بوو و ب تایبه‌تى بۆ میرگەها ئه‌رده‌لان، چو-نكى كوردستان ببوو مه‌یدانا شه‌ری و پشتى هینگى ل په‌ى په‌یمانا زهاو (زهاب) سالا 1939ز(5)، ب فه‌رمى د ناڤبه‌را وان هه‌ردوو زلهێزان دا هاته پارڤه‌كرن، لێ حوكمێ ئه‌رده‌لانیان یێ به‌رده‌وام بوو. چونكى وه دیاره مانا میرگەهه‌كا كوردى ل ئیرانێ د به‌رژه‌وه‌ندییا سه‌فه‌وییان دا بوو(6).
د سه‌ر كاودانێن سیاسی، یێن میرێن ئه‌رده‌لانێ، یێن سه‌خت را، ئه‌و بكارێن ئاڤه‌دانیێ رادبوون، مینا ئاڤاكرنا فێرگه‌هـ و مزگه‌فت و كوچكان، د گەل چێكرنا باغچان،هه‌روه‌سا گرنگى ب كارێن جوانكاریێ وهۆنه‌ری ددا(7). ديسان گرنگى ب كارێ داد په‌روه‌رى و ره‌وشه‌نبيرى ژى ددا(8). هه‌رچه‌نده كارتێكرنا شارستانيه‌تا فارسان ل وى سه‌رده‌مى يا زال بوو، ب تايبه‌ت په‌يوه‌نديێن ميرێن ئه‌رده‌لان دگه‌ل شاهێن سه‌فه‌وى د خۆش بوون و خزمايه‌تى دگه‌ل وان هه‌بوو، لێ زمانێ كوردى وه‌ك زمانێ ئاخفتنێ و زمانێ ئه‌ده‌بى دهاته بكارئينان(9).
دو: هه‌ڵۆخان (1589ـ 1612ز.)
پشتى ته‌یمورخان هاتییه كوشتن، برایێ وى هه‌ڵۆخان بۆ میرێ ئه‌رده‌لان. وى فه‌رمانڕه‌واییا خۆ ب نویژه‌نكرنا كه‌لهێن پلنگان، زه‌له‌م، مه‌ریوان و حه‌سه‌ن ئاباد ده‌ستپێكر، د هه‌مان ده‌م دا وى كوچك و مزگه‌فت و فێرگه‌هـ ئاڤاكرن.
هه‌ڵۆخان میره‌كێ زانا و شه‌هره‌زا بوو، ناڤێ وى ب دادپه‌روه‌ریێ به‌لاڤ ببوو. وى سۆز و په‌یمانێن خۆ د گەل میرێن هه‌ڤسنور دپاراستن(10).
هه‌ڵۆخان له‌شكه‌رێ خۆ رێكخست و به‌رفره‌هكر و هژمارا وى زێده‌كر. هه‌ر چه‌نده برایێ وى ته‌یمورخانی خۆ نیزیكى عوسمانیان كر بوو و ببوو هه‌ڤسۆزێ وان، هه‌ڵۆخانی سەربەخۆیا میرگەها ئه‌رده‌لان راگه‌هاند و بڕیار دا سه‌رێ خۆ نه بۆ سه‌فه‌وییا و نه بۆ عوسمانییان نه‌چه‌مینیت(11). د هه‌مانده‌م دا په‌یوه‌ندیێن وى ل گەل هه‌ردو زلهێزان د خۆش بوون، نه‌خاسمه شاهێ ئیرانێ(12). بێ گومان ململانێ د ناڤبه‌را سه‌فه‌وییان و عوسمانییان و شه‌ڕێن وان یێن درێژ دا، هه‌ردو زلهێز لاوازكرن، ئه‌ڤه ژى ده‌رفه‌ت بوو، كو هه‌ڵۆخان سەربەخۆیا كوردستانێ رابگه‌هینیت. چونكى به‌لانسا سیاسى باش هه‌لسه‌نگاند بوو.
لێ هه‌ردو زلهێز دژى هه‌ڵۆخانی راوه‌ستییان، نه‌خاسمه ده‌وله‌تا عوسمانى، له‌وما ئێك ژ خالێن رێكه‌فتنا سه‌فه‌وى – عوسمانى ساڵا 1813ێ ئه‌و بوو، كو سه‌فه‌وى هاریكارییان ئه‌رده‌لانییان نه‌كه‌ن، ده‌مێ عوسمانى بزاڤێ دكه‌ن بۆ زڤراندنا هه‌رێما شارەزوورێ، ئه‌وا هه‌ڵۆخانی ژ عوسمانییان رزگاركرى(13).
هه‌ڵۆخان هه‌ڤچه‌رخێ شاهـ عه‌باسێ ئێكێ (1588-1692ز) یێ سه‌فه‌وى بوو(14). ئه‌وێ شیاى جاره‌كا دى ده‌وله‌تا سه‌فه‌وى بهێز بێخیت. ئێك ژ بڕیارێن شاهى؛ ڤه‌گوهاستنا (ترحیل) پازده هزار كوردان بۆ هه‌رێما خۆڕاسانێ (رۆژهه‌لاتا ئیرانێ) ژ بۆ به‌رسینگرتنا هێرشێن ئوزبه‌كییان(15). شاهى ئه‌و میرێن نیمچه سەربەخوه سه‌ركوتكرن و ئێك ژ وان میرێ كورد عه‌مه‌ر خانێ برادۆستى (خانێ له‌پ زێرین)(16) بوو، پشتى دورپێچكرنا كه‌لها دمدم ساڵا 1608ێ و كوشتنا هه‌مى شه‌ڕكه‌رێن كورد، ئه‌وێن به‌رگرى كرى، تا هاتینه ڤه‌براندن(17)، له‌وما شه‌ڕێ كه‌لها دمدم بوویه داستان د ناڤ كه‌لتۆرێ كوردی دا و بۆ به‌ره‌ڤانیكرنێ ژ ئه‌ردى هێمایێ خۆ‌گوریكرنێ یه(18).
دیسا ل سەر ده‌مێ شاهـ عه‌باسی، قزلپاشان (له‌شكه‌رێ سه‌فه‌وى) هێرش برنه سه‌ر كوردێن موكرى و گه‌له‌ك ژ وان كوشتن و ده‌ڤه‌را موكریان وێرانكر(19).
هه‌ر چه‌نده هه‌ڵۆخانی په‌یمانا هه‌ڤالینیێ ل گەل ده‌وله‌تا سه‌فه‌وى به‌ستبوو، لێ ئه‌و یێ سەربەخۆ بوو(20). له‌وما شاهـ عه‌باسی بڕیار دا هێرشان ببه‌ته سه‌ر ئه‌رده‌لان و كوردان مل كه‌چ بكه‌ت. ل دویڤ فه‌رمانا شاهى، حسێن خانێ میرێ لورستانێ ب سه‌ركێشییا ده‌هـ هزار شه‌ڕكه‌ران، هێرش كره سه‌ر ئه‌رده‌لانییان و كه‌لها حه‌سه‌ن ئاباد دۆرپێچكر، لێ هه‌ڵۆخانی خۆ راگرت و هێرشێن حسێن خانی تێكشكاندن و ئه‌و ژ كوردستانێ ده‌ركرن(21). مەستۆرە‌یا كوردستانى دبێژیت: سه‌فه‌وییان چه‌ند جاران له‌شكه‌ر هنارتن بۆ گرتنا هه‌ڵۆخانی، لێ بێ ئه‌نجام بوون(22).
شاهـ عه‌باس ته‌نگاڤ بوو، له‌وما بڕیار دا؛ ئه‌و بخۆ سه‌ركێشییا له‌شكه‌رى بۆ سه‌ر كوردستانێ بكه‌ت. ده‌مێ ئه‌و نێزیكى ئه‌رده‌لانییان بوویى، ل دویڤ نڤیسارا مەستۆرە خانمێ، جه‌لبكێشێ ئه‌سپێ شاهی، یێ كورد عه‌لى بالى زه‌نگه‌نه داخواز ژ شاهى كر، بۆ داگیركرنا ئه‌ردێ ئه‌رده‌لانییان هێزێ بكار نه‌ئینیت، چونكى ده‌ڤه‌ره‌كا ئاسێیه و كه‌لهێن وێ د سه‌ختن و چیا و گه‌لى و نهالێن وێ، دبنه كۆسپ بۆ كارێن له‌شكه‌رى و باشتره رێكێن دایلۆكى و ب زمانێ خۆش ئه‌و بهێنه سه‌ر رێ. شاهى ئه‌و ئامۆژگارى په‌سه‌ندكر و په‌یوه‌ندى ل گەل هه‌ڵۆخانی كر و دیارى بۆ هنارتن. هه‌ڵۆخان رازى بوو سیاسه‌تا شاهى ل ده‌ڤه‌رێ په‌یره‌و بكه‌ت و بۆ هه‌ڤبه‌ند و لایه‌نگرێ وى(23).
وه دیاره هه‌ڵۆخانی باش دزانى، ئه‌و نكاریت بۆ ده‌مه‌كێ درێژ شه‌ڕێ ده‌وله‌تا سه‌فه‌وى بكه‌ت، نه‌خاسمه به‌رامبه‌رى شاهه‌كێ بهێزێ مینا شاهـ عه‌باسى، چونكى شیانێن وى یێن له‌شكه‌رى و ئابۆرى گه‌له‌ك ژ شیانێن میرگەها ئه‌رده‌لانی زۆرتر بوون. بۆ دیاركرنا دلسۆزیا خۆ و ملكه‌چكرن بۆ شاهى و ل سەر داخوازا ده‌وله‌تا سه‌فه‌وى، هه‌ڵۆخانی كوڕێ خۆ ئه‌حمه‌د خان هنارته پایته‌ختێ ده‌وله‌تا سه‌فه‌وى شارێ ئه‌سفه‌هان، ل دویڤ سیسته‌مێ ده‌سته‌سه‌ركرنا كوڕێن میرێن سەربەخوه (تودیع الرهائن لدى السلطان)(24) ئه‌وێ ل ئیرانێ دهاته په‌یره‌وكرن.
شاهـ عه‌باسی، رێز ل كوڕێ هه‌ڵۆخانی گرت و ژ به‌ر به‌رژه‌وه‌ندییا ده‌وله‌تێ یا سیاسى، خویشكا خۆ (زرین كلاهـ) دا ئه‌حمه‌د خانی و داخواز ژێ كر؛ ده‌مێ ئه‌و ڤه‌گه‌ریت بۆ كوردستانێ، باڤێ خۆ هه‌ڵۆخانی بۆ ئه‌سفه‌هانێ بهنێریت(25).
مەستۆرە خانێ ب درێژى ده‌رباره‌ى وان ئاریشه‌یان نڤێسییه، ئه‌وێن د ناڤبه‌را هه‌ڵۆخانی و كوڕێ وى ئه‌حمه‌د خانێ زاڤاى شاهى دا رویداى، ده‌مێ بۆ كوردستانێ ڤه‌گه‌ریاى و چه‌وا وى باڤێ خۆ ب زۆرى ره‌وانه‌كره خزمه‌تا شاهى. لێ شاهى رێز لێگرت و خه‌لاتكر، پاشی ده‌رفه‌ت دایێ بۆ كوردستانێ ڤه‌گه‌ریت، ب مه‌رجه‌كى هه‌ر میر بمینیت، لێ كاروبارێن ئه‌رده‌لانییان د ده‌ستێ زاڤایێ وى ئه‌حمه‌د خانی دا بن(26).
ب ڤى ره‌نگى و رێکێن سیاسى و خزمایه‌تیێ، شاهـ عه‌باسی میرگەها ئه‌رده‌لان ئێخسته د ژێر ده‌ستهه‌ڵاتدارییا خۆ دا.
خان ئه‌حمه‌د خان (1612ـ 1636ز.)
بێ گومان میرێ ئه‌رده‌لانێ، خان ئه‌حمه‌د خان ناڤدارترین میره د ناڤ بنه‌مالا ئه‌رده‌لانی دا، ژ به‌ر كارێن وى یێن كارگیرى و ئاڤه‌دانى و سۆپایى یێن به‌رچاڤ و رۆلێ وى د رویدانێن ده‌ڤه‌رێ دا، نه‌خاسمه كێشه‌یا سه‌فه‌وى – عوسمانى دا.
ده‌ستهه‌ڵاتا وى گه‌هشته گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن كوردستانا رۆژهه‌لات و باشۆر و هه‌رێما شارەزوورێ و كه‌ركووكێ و كۆیێ و حه‌ریرێ و هه‌ولێرێ و ره‌واندوزێ، تا ئامێدییێ. ژ بلى ده‌ڤه‌را هه‌وره‌مان، كو ژ بۆ میرگەها ئه‌رده‌لان ئێك ژ ده‌ڤه‌رێن گرنگ و ستراتیجى بوو.
ب كورتى ده‌ستهه‌ڵاتا میرگەها ئه‌رده‌لان ل سه‌رده‌مێ وى گه‌هشته گوپیتكێ، له‌وما یا فه‌ره ب كورتى ل سەر كارێن وى، نه‌خاسمه كارێن سوپایى ب په‌یڤین.
أ ـ كارێن له‌شكه‌رى:
ئه‌حمه‌د خانی گرنگى ب كارێن له‌شكه‌رى دا و رێكخست، له‌وما له‌شكه‌رێ وى به‌رفره‌هـ بوو و ئامارا وى گه‌هشته (20) هزار شه‌ڕكه‌ران ژ پیاده و سواران. ئه‌حمه‌د خانى پێدڤیێن له‌شكرى ژ جلكا و ئازۆخه و چه‌كى دابینكرن(27). له‌شكه‌رێ میرێ ئه‌رده‌لان تووپ هه‌بوون و سه‌رپه‌رشتیارێ تووپان محمه‌د قولى بوو(28). بێ گومان شاهـ عه‌باسى مفا ژ له‌شكه‌رێ ئه‌حمه‌د خانی وه‌رگرت. ده‌مێ كاره‌كێ له‌شكه‌رى یێ مه‌زن پێدڤیبا، شاهى داخواز ژ ئه‌حمه‌د خانی دكر، هاریكارییا ده‌وله‌تا سه‌فه‌وى بكه‌ت.
گرنگترین كارێن وى، یێن له‌شكه‌رى بۆ به‌رفره‌هكرنا سنورێن میرگەهێ ئه‌ڤه‌بوون:
1ـ ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر شارێن موراغه و ساوبلاغ و پانه و سه‌قه‌ز. میرێن وان ده‌ڤه‌را دیارى ژ وی ڕا شاندن و خۆ ملكه‌چكرن.
2ـ هێرش بۆ سه‌ر هوزێن بلباس و مكرى و جاف برن و سه‌ركه‌فتن ئینا و باج ژ وان ستاند. دیسا شیا كه‌لها ره‌واندوزێ بگریت.
3ـ ده‌ستهه‌ڵاتا وى ب هه‌مى ده‌ڤه‌رێن شارەزوورێ و كه‌ركووكێ و كۆیێ و هه‌ولێرێ و حه‌ریرێ، تا ئامێدیێ گه‌هشت(30).
4ـ هێرش بۆ سه‌ر كوردێن ئێزیدى برن و تالانكرن.
5ـ هێرش بۆ سه‌ر شارێ مویسلێ (1623ز.) برن و ژ ترسا خانێ كوردان، والیێ مویسلێ به‌ر بف حه‌له‌بێ ره‌ڤى. رویسپى و مه‌زنێن شارێ مویسلێ، شانده‌ك پێكئانى و چوونه خزمه‌تا خانى و گه‌له‌ك دیارى بۆ برن و ده‌رگه‌هێن باژێرى بۆ ڤه‌كرن.
6ـ ل دویڤ داخوازا شاهـ عه‌باسى ساڵا (1623ز.)، به‌ر ب به‌غدا چوو و رۆلێ وى یێ سه‌ره‌كى بوو بۆ گرتنا شارى و شكه‌ستنا له‌شكه‌رێ عوسمانى و تا ساڵا (1638ز.) به‌غدا كه‌فته ژێر ده‌ستهه‌ڵاتا سه‌فه‌وییان(31).
ب ـ كارێن گشتى:
ل سەرده‌مێ ئه‌حمه‌د خانی، سنورێن میرگەها ئه‌رده‌لان به‌رفره‌هـ بوون. كوچكا خانى ل كه‌لها حه‌سه‌ن ئابادێ، بنگه‌هێ رێڤه‌برنا كوردستانێ بوو(32). خانى گرنگى ب ئاڤه‌دانیێ و زانستێ دا، نه‌خاسمه ئاڤاكرنا مزگه‌فتان(33). ئه‌حمه‌د خانی بۆ هه‌ر ده‌ڤه‌ره‌كێ و ژ بۆ كارگێرییا وێ ده‌ڤه‌رێ مرۆڤه‌ك ده‌ستنیشانكر. بۆ نموونه؛ كوڕێ مامێ خۆ قه‌ره‌حه‌سه‌ن وه‌ك والیێ ره‌واندوزێ و خالد به‌گ وه‌ك مه‌زنێ خۆشناوه‌تیێ ده‌ستنیشانكرن، هه‌روه‌سا والى بۆ كۆیێ و حه‌ریرێ ده‌ستنیشانكرن. په‌یوه‌ندییا وان والییان راسته‌وخۆ ل گەل میرێ ئه‌رده‌لان بوو(34). كوچكا خانى كوچكه‌كا شاهانه‌بوو و جهێ هۆزانڤانان بوو، ئه‌وێن په‌سنا ئازایه‌تییا ئه‌حمه‌د خانی ژ به‌ر كارێن وى یێن له‌شكه‌رى دكرن(35).
ج ـ ئه‌حمه‌د خان و كێشه‌یا سه‌فه‌وى – عوسمانى:
ئه‌حمه‌د خان زاڤایێ شاهـ عه‌باسى بوو و لایه‌نگرێ وى بوو. ئه‌حمه‌د خانی هه‌رده‌م هێرش دبرنه سه‌ر وان ده‌ڤه‌ران، ئه‌وێن ل ژێر كونترۆلا عوسمانییان، ب هاندانا شاهى و ده‌ستخۆشییا وى. بۆ نموونه؛ ده‌مێ ئه‌حمه‌د خانی ل ساڵا (1623ز.) شارێ مویسلێ گرتى(36). شاهى ئه‌و خه‌لاتكر و دیارى بۆ وى ره‌وانه‌كرن.
ل دویڤ داخوازا شاهى، ئه‌حمه‌د خان ژ مویسلێ، د رێیا كه‌ركووكێ را به‌ر ب به‌غدا رێكه‌فت و رۆلێ وى بۆ كونترۆلكرنا به‌غدا ل پاییزا ساڵا (1623ز.) یێ به‌رچاڤ بوو، كو شاهـ عه‌باسی ب خۆ پشكدارى د ڤى كارێ سۆپایى دا كر بوو(37).
وه‌زیرى عوسمانى، خافز ئه‌حمه‌د پاشا ژ بۆ زڤراندنا به‌غدا بۆ ده‌ستهه‌ڵاتدارییا عوسمانى بزاڤ كرن. ده‌مێ له‌شكه‌رى وى گه‌هشتییه كه‌ركووكێ، ئه‌حمه‌د خانی نامه‌یه‌ك ژ وی را شاند و داخواز ژێ كر، ب رێكێن دبلۆماسى ئاریشه‌یا به‌غدا ل گەل شاهێ ئیرانێ چاره‌سه‌ر بكه‌ت(38). ئه‌ڤ چه‌نده دیار دكه‌ت، كو ئه‌حمه‌د خانی دڤیا ئاشتى ل جهێ شه‌ڕ و كوشتنێ بهێته چه‌سپاندن.
ساڵا 1629ز، هێرشا خسرو پاشای ژ بۆ زڤراندنا به‌غدا ده‌سپێكر. ل سەر رێكا خۆ بۆ به‌غدا و ژ بۆ خۆشكرنا رێ بۆ كارێن سۆپایى، وى هێرش كره سه‌ر كه‌ركووكێ و شارەزوورێ و ده‌ڤه‌رێن ل ژێر ده‌ستهه‌ڵاتدارییا میرێ ئه‌رده‌لانێ. هنده‌ك ژ مه‌زنێن ئه‌رده‌لانیان بوونه لایه‌نگرێن عوسمانیان. لێ ئه‌حمه‌د خان ل سەر په‌یمانا خۆ یا ل گەل سه‌فه‌ویان ما. شاهێ سه‌فه‌وى له‌شكه‌رەک بۆ هاریكارییا ئه‌حمه‌د خانی، ب رێبه‌رییا زه‌ینه‌ل خانی هنارت، لێ له‌شكه‌رێ ئه‌رده‌لانى – سه‌فه‌وى شكه‌ستن(39). بێ گومان، ئێك ژ ئه‌گه‌رێن سه‌ركه‌فتنا عوسمانیان پشته‌ڤانییا كوردا بوو، چونكى گه‌له‌ك مه‌زنێن كوردان ل باشۆر و رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ چوونه ل گەل عوسمانیان.
خافز ئه‌حمه‌د پاشا ل ساڵا (1630ز.) گه‌هشته مه‌ریوانێ و هێرش كره كه‌لها حه‌سه‌ن ئابادێ، پایته‌ختێ ئه‌حمه‌د خانی و تالان و وێرانكر. هه‌روه‌سا گه‌له‌ك مرۆڤ كوشتن، پشتى هینگێ به‌ر ب به‌غدا چوو(40). هه‌ر وێ ساڵێ ئه‌حمه‌د خانی هێزا خۆ رێكخست و ئه‌و ده‌ڤه‌رێن تووشى هێرشێن عوسمانیان بووى ل گەل هه‌رێما شارەزوورێ زڤراندن(41).
ده‌مێ كوردستان جاره‌كا دى بوویه مه‌یدانا شه‌ڕى، هاته وێرانكرن و هێزا ئه‌حمه‌د خانی لاواز بوو. ژ لایه‌كێ دى مرنا شاهـ عه‌باسی و هاتنا شاهـ سه‌فى (1629-644ز)(42) بۆ سه‌ر ته‌ختێ شاهاتییێ، ئه‌گه‌ره‌كێ دى بوو ژ بۆ دروستكرنا ئاریشه‌یان بۆ ئه‌حمه‌د خانی.
وـ ئه‌حمه‌د خان و شاهـ سه‌فى:
شاهـ سه‌فى، سیاسه‌تا پاپیرێ خۆ شاه عه‌باسی په‌یره‌و نه‌كر. ئه‌و سه‌ركرده و مرۆڤێن نیزیكی شاهـ عه‌باسی ئێشاندن و ژ خۆ دویرئێخستن، ئێك ژ وان ئه‌حمه‌د خان بوو، له‌وما بۆ لایێ عوسمانیان چوو.
ل دویڤ نڤێسینا مەستۆرە خانمێ، شاهـ سه‌فى چاڤێن كوڕێ ئه‌حمه‌د خانی، میرسه‌ر خاجى (خوارزایێ شاهـ عه‌باسی)، ئه‌وێ ل ئه‌سفه‌هانێ ل كوچكا شاهـى دژیا؛ كولان (كوره‌كرن). ئه‌ڤ كارێ هۆڤانه بۆ ده‌مێ ساڵه‌كێ، بوویه ئه‌گه‌رێ تێكچوونا بارێ ده‌روونى یێ ئه‌حمه‌د خانی و كه‌سوكارێن وى میرگەهـ برێڤه دبر(43).
په‌یوه‌ندى ل گەل سولتانێ عوسمانى مورادی 4(1622ـ1644ز.) گرێدان و بۆ لایه‌نگرێ عوسمانیان. ساڵا (1831ز.) سەربەخۆیا میرگەها ئه‌رده‌لانێ راگه‌هاند و ناڤێ وى ل سەر مینبه‌را هاته خواندن و پاره لێدان(44).
ئه‌حمه‌د خانی هێرش برنه سه‌ر هه‌رێمێن بن ده‌ستهه‌لاتدارییا سه‌فه‌وییان و ده‌ستێ خۆ دانا سه‌ر خۆیێ و ئورمیێ، كه‌رمنشاهـ و هه‌مه‌دان. ده‌وله‌تا سه‌فه‌وى هێرش كرنه سه‌ر میرگەها ئه‌رده‌لان، هه‌ر چه‌نده سولتانى هاریكارییا ئه‌حمه‌د خان كر و له‌شكه‌ر بۆ هنارت، لێ ئه‌و نه‌كارى به‌رامبه‌رى له‌شكه‌رێ سه‌فه‌وى خۆ رابگریت. د شه‌رێ مه‌ریوان دا، له‌شكه‌رێ وى شكه‌ست و میر ئه‌حمه‌د خان نه‌چار بوو ئه‌رده‌لان بجهبێلێت و بۆ شارێ مویسلێ بچیت(45).
عوسمانییان ژ به‌ر هۆکارێن سیاسى زۆر رێز ل ئه‌حمه‌د خانی گرت، چونكى وان دڤیا بۆ گرتنا شارەزوورێ و زڤراندنا شارێ به‌غدا، مفاى ژ هاتنا وى وه‌ربگرن. ده‌ستهه‌ڵاتا ئه‌حمه‌د خانی ل گەل عوسمانییان، ل مویسلێ و كه‌ركووكێ، نه‌خاسمه ل بارێ له‌شكه‌رى یێ به‌رچاڤ بوو.
ساڵا (1636ز.) ئه‌حمه‌د خانی ب هاریكارییا عوسمانیان، سه‌ركێشییا له‌شكه‌رى كر دا بۆ ئه‌رده‌لان ڤه‌گه‌ریت و هێزا سه‌فه‌وى ژ ده‌ڤه‌رێ دویر بێخیت. نیزیكى ده‌ریا زریبار ل هنداڤ ده‌شتا مه‌ریوانێ شه‌ڕى رویدا و د ئه‌نجام دا له‌شكه‌رێ خانى شكه‌ست و جاره‌كا دى په‌نا بره مویسلێ و هه‌ر وێ ساڵێ چوو به‌ر دلوڤانیا خودێ(46).
ئه‌نجام:
پشتى ڤێ ڤه‌كۆلینا كورت ده‌رباره‌ى میرێ ئه‌رده‌لانێ ئه‌حمه‌د خانی، ئه‌ڤ خاله دهێنه به‌رچاڤكرن:
ئێك: میرگەها ئه‌رده‌لان ل سەر ده‌مێ ئه‌حمه‌د خانی ب گوپیتكا به‌رفره‌هبوونێ گه‌هشت، لێ ئه‌ڤ ده‌ستهه‌ڵاته بۆ ده‌مه‌كێ كورت ڤه‌كێشا، چونكى پشته‌ڤانییا شاهـ عه‌باسێ ئێكێ بۆ خزماتییا د ناڤبه‌را بنه‌مالا شاهێن سه‌فه‌وى و میرێن ئه‌رده‌لان دا ژ بۆ هه‌ڤپه‌یمانییا سه‌فه‌وى – ئه‌رده‌لانى فاكته‌ره‌كێ كاریگه‌ر بوو.
دو: ئه‌حمه‌د خان سه‌ركرده‌یه‌كێ یێ له‌شكه‌رى یێ ب ناڤوده‌نگ بوو و گه‌له‌ك كارێن له‌شكه‌رى ل كوردستانێ و ئیرانێ و ئیراقێ ئه‌نجامدان، لێ ئه‌ڤ كارێن له‌شكه‌رى د خزمه‌تا ده‌وله‌تا سه‌فه‌وى دا بوون.
سێ: ئه‌حمه‌د خانی پشكا پتر ژ ده‌ڤه‌رێن رۆژهه‌لات و باشۆرێ كوردستانێ ئێخستنه ژێر ده‌ستهه‌لاتدارییا خۆ، لێ ئه‌ڤ ده‌ستهه‌لاته پتر ره‌نگه‌كێ له‌شكه‌رى ب خوڤه گرتبوو، له‌وما به‌رده‌وامى نه‌كر.
چار: كارێ سەربەخۆیا كوردستانێ، هه‌ر ل سەر ده‌مێ هه‌ڵۆخانی ده‌سپێكر و ئه‌حمه‌د خانی پشتى ساڵا (1830ز.) ئه‌ڤ ئارمانجه په‌یره‌وكر، لێ باجا سەربەخۆیێ یا گرانه، له‌وما و ل جه‌م عوسمانییان بۆ په‌نابه‌ر، وى ده‌ستهه‌ڵات ژ ده‌ست دا، چونكى نرخێ ئازادییا ملله‌تێن بن ده‌ست یێ گرانه.
پێنج: هه‌ر چه‌نده ئه‌حمه‌د خان خه‌ریكى كارێن له‌شكه‌رى بوو، به‌لێ وى كارێن ئاڤه‌دانییێ ئه‌نجام ددان و رێڤه‌برنا كوردستانێ رێکكر، له‌وما ل جه‌م خه‌لكى ئه‌و جهێ رێزگرتنێ بوو، پێدڤییه ئه‌ڤ رێزلێنانه یا به‌رده‌وام بیت، نه‌خاسمه ل جه‌م ملله‌تێ كوردستانێ و ئه‌ڤ سه‌ركرده بهێته نیاسین ئێك ژ ستێرێن گه‌ش د ناڤ مێژوویا كوردان دا.
ژێده‌ر و په‌ڕاوێز:
(1) بۆ پتر زانینێ ده‌رباره‌ى وان كه‌لهان: علی اكبر كوردستانی، الحدیقة الناصریة فی تاریخ و جغرافیا كوردستان، دار ئاراس، مطبعة وزارة التربیة، (اربیل:2002)، ص101، باسیل نیكیتین، الكوردـ دراسة سوسیولوجیة و تاریخیة، ترجمة نوری طالبانی، ط4، دار ئاراس،(اربیل:2004)،ص202.
(2) ابن فضل الله العمری، مسالك الابصار، تحقیق احمد عبدالقادر الشاذلی، (ابو ظبی:2003)، ط3، ص ص260ـ261، القلقشندی، صبح الاعشى، شرحه و علق علیه و قابل نصوصه محمد حسین شمس الدین، دار الكتب العلمیة، (بیروت:1987)، ط4،ص ص373ـ374، ویلیام ایغلتون، القبائل الكوردیة، ترجمة احمد محمود خلیل، مؤسسة موكریانی، مطبعة وزارة التربیة، (اربیل:2006)، ص ص71ـ6، كردستانی، ص ص85ـ89.
(3) البدلیسی، شرفخان، شرفنامه، ترجمة محمد جمیل الملا احمد الرۆژبیانی، ط3، مؤسسة موكریانی، مطبعة وزارة التربیة، (اربیل:2008)، ص211؛ زرار صدیق توفیق، كوردستان فی القرن الثامن الهجری، مؤسسة موكریانی، مطبعة وزارة الثقافة، (اربیل:2008)، ص ص140ـ141.
(4) مەستۆرە‌ى كوردستانى، مێژووى ئه‌رده‌لان، وه‌رگێرانى: حه‌سه‌ن جاف و شوكور مسته‌فا، چاپى دووه‌م، (هه‌ولێر:2005)، ل ل17ـ31؛ كورستانى، ص ص92ـ101، هه‌ژار، (لێكدانه‌وه و وه‌رگێران)، مێژووى ئه‌رده‌لان، (سنه:1381ش)، ل 31ـ60؛ محمد امین زكى، كورد و كوردستان، انتشارات سیدیان ـ مهاباد، چاپخانه‌ى دار السلام، (بغدا:1931)، ل ل 325ـ 342، علاء نورس، العراق فی عهد العثمانی، دار الرشید، (بغدا:1979)،ص64.
(5) ده‌رباره‌ى كێشا سه‌فه‌وى – ئوسمانى بنێره: حاجی خلیفة، فذلكة التواریخ، حققة وقدم له وترجم حواشیه، سید محمد حسن، نشریات مۆسسة تاریخ الترك، (انقرة:2009)، ص256 وما بعدها، سعدی عثمان هروتی، كورستان و الامبراطوریة العثمانیة، مۆسسة موكریانی، مطبعة خانی، (دهوك:2008)، ص ص35ـ90؛
David McDowall,’’A Modern History of the Kurds’’, (London:1996), pp27-35.
Ibid, P.27. (6)
(7) كوردستانی،ص ص 35 ـ44 .
(8) ى. ئى. ڤاسیلیه‌ڤا، كوردستانى خوارووى رۆژهه‌لات ل سه‌ده‌ى هه‌ڤده تا سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى نوزده، وه‌رگێرانى: ره‌شاد میران، چاپخانه‌ى وه‌زاره‌تى رۆشنبیرى ، (هه‌ولێر:1997)، ل ل 160ـ162).
(9) كلودیوس جیمس ریج 1820، ترجمة: بهاء الدین نورى، الدراسات العربیة للموسوعات، (بیرون:2008)،ص 198؛ مارتن ڤان بروینسن، الاغا والشیخ والدولة، ترجمة: أمجد حسین، معهد الدراسات الاستراتیجیة، (بغدا:2007)، ص ص 250، گ. پ اكویڤ (هاكوبیان)، الكرد الگوران، ترجمة: نزار ایوب گولی، مركز الدراسات الكوردیة و حفظ الوثائق/جامعة دهوك، مطبعة خانی، (دهوك:2007)، ص60.
(10) كوردستانی، 101.
(11) البدلیسی، ص ص 221ـ222؛ كوردستانی، ص 102.
(12) مەستۆرە، ل ل 31ـ32.
(13) عباس العزاوی، تاریخ العراق بین احتلالین، مطبعة الشریعة، (قم:1425هـ /1383 ش)، ط4،ص164، نورس، ص 29.
(14) نازناڤێ وى شاهـ عه‌باسێ مه‌زنه. بنێره: عباس اقبال اشویانى، تاریخ ایران، انتشارات نگاهـ، تهران:1385ش) ص ص 859ـ870؛ عبدالحسین نوایى وعباسقلى غفارى فرد، تاریخ تحولات سیاسى اجتماعى اقتصادى و فرهنمگى ایران در دوران صفویه، انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامى، (تهران:1385ش)، ص ص 167ـ221؛ راجرسێیڤرى، ئیرانى سه‌رده‌مێ سه‌فه‌وى، وه‌رگێرانى: سه‌لاحه‌دین ئاشتى، بنگه‌ى ژین، (سلێمانى:2006) ل ل 137ـ172.
(15) شه‌مس محه‌مه‌د ئیسكه‌نده‌ر، مێژووى كورد له سه‌ده‌ى 16 هه‌مدا، وه‌رگێرانى: شوكور مسته‌فا، چاپى دووه‌م، ده‌زگاى ئاراس، (هه‌ولێر: 2009)، ل 125؛ كمال مظهر احمد، دراسات فی تاریخ ایران الحدیث والمعاصر، مطبعة أركان، (بغداد:1985)، ص 231.
Mehrdad R. Izady, “The Kurds’’ ,(London:1992), p.51.(16)
(17) صالح محمد امین، كورد و عه‌جه‌م، (بێ جهـ : 1992)، ل ل 74ـ87؛ محه‌مه‌د جه‌میل رۆژبه‌یانى، فه‌رمانره‌ویى موكریان، دار الحریة، (به‌غدا:1992)، ل ل 77ـ87.
(18) حه‌جیێ جندى، دمدم، ده‌زگاى ئاراس، (هه‌ولێر:2007)،ل 13 وپێرا.
(19) محمد امین، ل ل 93ـ96، رۆژبه‌یانى، ل ل 87ـ 90.
(20) البدلیسى، ص 220.
(21) كوردستانى، ص 102؛ صدیق صفى زاده بوره‌كه‌یى، تاریخ كرد و كردستان، چاپخانه: خرشیوه، (تهران:1378ش)، ص 492.
(22) مەستۆرە، ل ل 33؛هه‌ژار،62.
(23) مەستۆرە، ل ل 33ـ34؛ بوره‌كه‌یى، ص 493.
(24) سیسته‌مێ ده‌سته‌سه‌ركرنا (الرهائن) كوڕێن میر و حاكمان ل جه‌م شاهى دهاته په‌یره‌وكرن د چه‌رخێن مێژوویى یێن كه‌ڤن دا و یێ به‌رده‌وام بوو تا سه‌رده‌مێ ده‌وله‌تا سه‌فه‌وى. ئه‌ڤه ژى رێكه‌ك بوو ژ بۆ ملكه‌چكرنا وان میر و حاكمان. بنێره: نظام الملك طوس، سیاستنامه، بتصحیح عباس اقبال، (تهران/132ش)،ص126
(25) كردستانی، ص ص 102ـ 103.
(26) مەستۆرە، ل ل 34ـ38.
(27) بوره‌كه‌یى، ص 493.
(28) ڤاسیلیه‌ڤا، ل 145.
(29) العزاوی، ط4،ص 173؛ نوری، ص 33؛ مظهر، ص 232.
(30) ده‌رباره‌ى هێرشا ئه‌حمه‌د خانێ بنێره: انور المایی، الاكراد فی بهدینان، ط2، (دهوك:1999)، ص 130:
(31) بۆ پتر زانینێ بنێره: مەستۆرە، ل ل 38ـ43؛ كورستانى، ص ص 103ـ105؛ هه‌ژار، ل ل 72ـ76؛ محمد امین زكی، مشاهیر الكرد وكوردستان، بنگەی ژین، مطبعة شڤان، (السلیمانیه:2005)، ط2، ص 188.
(32) نیكیتین، ص 202.
(33) بوره‌كه‌یى، ص 495.
(34) مەستۆرە، ل ل 40ـ41؛ كردستانى، ص 104؛ هه‌ژار، ل 74.
(35) مظهر، ص 232.
(36) مەستۆرە، ل42؛ خلیل على مرا، موسوعة الموصل الحضاریة، دار الكتب- جامعة الموصل، (الموصل: 1992) ط 4ص 17
(37) مەستۆرە، ل 42؛ كردستان، ل ل104 -105.
(38) العزاوی، ط4، ص185.
(39) العزاوی، ص ص 198-199؛ صالح قه‌فتان، مێژووى گه‌لى كورد، چاپى دووه‌م، (سلێمانى:2004)، ل204؛ العزاوى، ص ص45-46.
(40) ستیڤن هیملسى لونگریك، اربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، ترجمة: جعفر الخیاط، ط5، دار الرافدین (بیروت:2004)، ص89؛ قه‌فتان، ل204؛ نورى ص 48.
(41) لونگریك، ص90؛ قه‌فتان، ل204؛ نورى ص48.
(42) لونگریك، ص125؛ ابراهیم خلیل احمد و خلیل على مراد، ایران و تركیا- دراسة فی التاریخ الحدیث و المعاصر، دار الكتب- جامعه الموصل، (الموصل:1992)، ص35. ده‌باره‌ى كارێن شاهـ سه‌فى زاده، بنێره: عباس اقبال، ص ص172-175.
(43) مەستۆرە، ل ل44-45؛ كردستان، ص105؛ هه‌ژار، ل77.
(44) كردستان، ص105، مظهر، ص232.
(45) كردستان، ص ص 105- 107.
(46) مەستۆرە، ل 46؛ كوردستان، ص 107.
