گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
جهمیل شێلازی
د هژمارا (1) ژ گۆڤارا (نوخازی) ساڵا (1991)، ڤهكۆلهر (بادی)، بابهتهك ل بن ناڤێ [چهڤهنگێ چیڤانۆكێ د هۆزانا (عبدالرحمن مزوری) دا] بهلاڤكرییه، كو وێنێ هندهك ژ وان چهڤهنگێن چیڤانۆكێنە [ههرچهنده پڕانییا وان نه چیڤانۆكن، بهلكو ئهفسانه نه، بابهت د ناڤبهرا ئهفسانێ و چیڤانۆكێ دا تێكهلكرییه، ههتا ئهو تایبهتمهندییێن بۆ چیڤانۆكێ داناین ژی نه تایبهتمهندییێن چیڤانۆكێ نه، بهلكو تایبهتمهندییێن فۆلكلۆری ب گشتی نه، هندهك ژی یێن ئهفسانێ نه، بهلێ ئهو بابهتهك دییه، ل ڤێره پێدڤی ناكهت ل سهر ڕاوهستین].
دهستپێك:
تشتێ (بادی) د سهر ڕا دهربازبوویی، ئەو ژی چهڤهنگێ (سێڤێ) ئاماژه پێ نهكریییه، كا (مزوری) ئهڤ چهڤهنگه ژ كیڤه وهرگرتییه؟! پاشی د ههردو هژمارێن (248 و 249) ژ گۆڤارا (مهتین)، (خزیران و تیرمهھ)ا ساڵا (2024) ڤهكۆلینهك ب ناڤ و نیشانێن [وێنهیێ چهڤهنگی د شعرا (عهبدولرهحمان مزوری) دا] ژ لایێ (د.عارف حیتۆ) ڤه هاتییه بهڵاڤكرن، كو تێدا چهندین وێنهیێن وان چهڤهنگێن (مزوری) بكارئیناین ئێخستینه بهر ڕۆناهییا شڕۆڤهكرنێ، گهلهك ژ وان چهڤهنگێن ئهفسانهیی نه، كو (مزوری) مفا ژ وێنهیێن ئهفسانهیی وهرگرتینه، لێ دیسان (حیتۆ)ی ژی د سهر چهڤهنگێ (سێڤ)ێ ڕا بازدایه، نزانم بۆچی ئێك ژ وان وێنهیێن گهلهك ئاشكهرا و بهرچاڤ د ئهفسانهیێن كوردی دا و د هۆزانا (مزوری) دا ژی، ئاماژه پێ نهكرییه، ئەو ژی هێمایێ سێڤێ وهكه نیشانا ئهڤیندارییێ و ههلبژارتنا ههڤكویفییا د ناڤبهرا (كچ و كوڕ)ان دا، كو وهكه نهریتهكی د ناڤ ئهفسانه و چیڤانۆكان دا (كچ و كوڕ)ێن سۆلتان و میر و حاكمان ل دهمێ ههلبژارتنا ههڤكویفی، سێڤ ل سینگێ ههلبژارتییێ خۆ ددان.
پهیدابوونا سێڤێ:
ههر ژ سهردهمێن كهڤن، سێڤێ سهرنجا خهلكی بۆ خۆ ڕاكێشایه و چهندین ئهفسانه و بیروباوهری ل سهر هاتینه ڤهگێڕان، لهوما بهحسێ وێ ب نهێنی و جادوویێڤه هاته گرێدان. دهرگهههك بوو بۆ ئهڤینی و شهڕ و زانینێ. ڕهنگه ژ كهڤنترین جۆرێن فێقی بیت، ئهوێن مرۆڤی نیاسین، دبیت ئهو دارا مهعریفهتێ بیت، ئهوا ئادهم و حهوایێ ژێ خوارى، ڤهكۆلینێن زانستی دووپات دكهن، كو مرۆڤی ل چهرخێن بهرینی ژ دارا سێڤێ خوارینه، مرۆڤی فێقیێ سێڤێ پاراستییه، داكو ل زڤستانێ بخۆت، ل جههكی دهاته پاراستن، كو تیڕۆژكا ڕۆژێ نهدگهههشتێ و ههوا دگهههشتێ، لهوما بۆ دهمێ دو ههیڤان دما گهش و نهدچرمسی، پاراستن ل سهر سهخلهتێن خۆ یێن سروشتی دكرن، بهلێ ههكهر ڤیابانه بۆ دهمهك درێژ پاراستبانه، كهركهر دكرن و هشك دكرن، دكرنه كاچكاچك. ((1)https://www.bukja.net/archives/719705). ((ههروهها له كوردستاندا ههندێ ڕووهكی سهیر سهیر ههیه، كه شێوهیهكی ئاساییان ههیه. لهپێش ههمووشیانه ڕووهكی (سراج القطرب Man,dragore) كه زۆر چاك ناسراوه و بهرهكهیی (سێوه جنۆكانه)ی پێ ئهڵێن، له ئهنجیلیشدا باسكراوه كه بههێزكهر و ئالۆزێنهری شههوهته)) (بووا، 1980: 220).
د ناڤ دیرۆكێ دا ئهو دارا د پهیمانا كهڤن (العهد القدیم) و (قورئان)ێ دا هاتی، كو خودێ فهرمان ل (ئادهم و حهوا)یێ كری ژێ نهخۆن، پڕانییا بۆچوونان بۆ هندێ چووینه، ئهو دارا نهمرییێ (دارا سێڤ)ێ بوویه، كو ڕەنگه ههر ئهڤ كاریگهرییا ههیه كرییه سهر ئهفسانه و چیڤانۆكێن مه گهلهك چهڤهنگێ سێڤێ تێدا هاتبیته بهحسكرن، بهلێ بابهت یێ درێژە ل ڤێره دهلیڤه نینه بهحس ل ههمییێ بكهین(2)، تنێ دێ هندهك میناكان ژ وان وهرگرین، یێن (مزوری) مفا ژێ وهرگرتی و وێنێ وێ وهكه چهڤهنگ د هۆزانا خۆ دا بكارئینایی.
سێڤ و ههلبژارتنا ههڤكویفی:
پشتی ئافراندنا ئادهمی، خودێ ژ ناخێ وی ژنهك ئافراند ب ناڤێ (حهوا)، داكو بكهته ههڤژینا خۆ، ههروهكی خودێ د فهرمووت: ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا ۖ فَلَمَّا تَغَشَّاهَا حَمَلَتْ حَمْلًا خَفِيفًا فَمَرَّتْ بِهِ ۖ فَلَمَّا أَثْقَلَت دَّعَوَا اللَّهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ آتَيْتَنَا صَالِحًا لَّنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾ (ئهعراف/ 189). ئانكو: ((و ئهوه [ئانكو خودێیه] هوین ژ ئێك كهس ب تنێ چێكرین، ههڤسهرا وی ژی ژێ چێكر، دا بێنا (سهبرا) وی پێ بێت و ل دهڤ ڤهههسیێت، ڤێجا وهختێ چۆیییه نڤینا وێ، ب حال كهڤت، حالهكێ سڤك، ما د ڤی حالی دا، ڤێجا وهختێ گران بوویی، [و بچویك د زكی دا مهزن بوویی] وێ و زهلامێ خۆ دوعا ژ خودێ كرن: ئهگهر تو زاڕۆكهكێ ب كێرهاتی بدهیه مه، ئهم دێ ژ شوكورداران بین)) (سگێری، 2002: 175).
لهوما وهك سوننهتهك خودایی، د ناڤ ههر جڤاكهكی دا، پێكئینانا ههڤژینییێ بوویه نهریتهك و ل دویڤ هندهك ڕێز و سهروبهران ههڤژینییێ پێكدئینن، كوردان ژی وهك نهریتهك ههروهك د ناڤ ئهفسانه و چیڤانۆكێن كوردی دا گهلهك د بهربهڵاڤ، ئەو ژی، كو كوڕ و كچان (تایبهت یێن سۆلتان و حاكم و میر و وهزیران)، دهما دخواستن ههڤكویفهكی (كوڕ/ كچ) ههلبژێرن، ئویجاد ئهو بوو دا خهلكێ باژێڕی، ب كوم ژ بۆ سهیرانان دهركهڤنه جههكی ژ دهرڤهیی باژێڕی و ل سهر ئاڤهكا خۆش و تهزی و مهیدانهكا بهرفرهھ دهست ب دیلان و داوهتێ كهن، كچ/ كوڕ دا سێڤهكێ د دەستێ خۆ گریت (دبیت هندهك جار پتر ژ كچهكێ یان كوڕەكی بوو)، دا ب ڕێزا داوهتێ ژ گهنج و قیزا ڕا هێت و چیت، ههر كوڕێ یان كچا دلێ وی كهفتبایێ، دا سێڤا خۆ ل سینگێ وی دهت و وی/ وێ بۆ خۆ وهك ههڤكویف ههلبژێریت، هندهك جار ژی ڕەنگه ئهڤه د ناڤ باژێری بخۆ دا ل مهیدانهكێ هاتبانه كۆمكرن، ههر بۆ ههمان ئارمانج. كو تشتێ جهێ ڕاوهستانێ و دویڤچوونێ ئهوه، كا بۆچی سێڤ هاته ههلبژارتن و سێڤ ل سینگێ (كچكێ یان كوڕكی) ددا؟
هندهك جار ههر د ناڤ باژێڕی دا جههك دهاته دیاركرن یان ژ دهرڤهیی باژێڕی، وهك مهیدانهكێ خهلكێ باژێڕی لێ خرڤهببن، داوهت و كهیفێ بكهن، كوڕ یان كچێن حاكم و میران بۆ خۆ بهرێخۆدهنه ههڤكویفهكی، ههر وهك د ئهفسانهیا (نۆژە) دا هاتی: ((ڕۆژا پاشتر هندی كچ د باژێری دا ههین حاكمی كۆمكرن، حاكم و ههرسێ كوڕێت خوه ل گهل ههردو وهزیرا چوونه سهربانهكی هنداڤ خهلكێ باژێڕی و ههر کوڕەکێ خوه حاكمی سێڤهك دا ڤێ و گۆت: دی بۆ خوه بهرێخوه بدهن كچكێت باژێڕی، ههچیا ههوه ڤیا و دلێ ههوه كهتێ، سێڤا خوه تێوهركهن و ب سینگێ وێ دادهن)) (بناڤی، 2005: 199).
ههر ژ وان چیڤانۆكێن، كو تێدا سێڤ وهكو ئالاڤهك بۆ ههلبژارتنا كوڕكی هاتییه بكارئینان، چیڤانۆكا (دێوێ كوڕە) دا، میری ههر كچهكا خۆ سێڤهك داڤێ و گۆتێ ههر گهنجهكێ وه سێڤا خۆ كره د دهستی دا، ئهو گهنج دێ بیته رزقێ ههوه: ((ڕۆژا پاشتر سپێدی نێزیكی سێسهد گهنجان ل مهیدانا باژێڕی بهرههڤبوون، میر ژی ڕابوو ههر چار كچێن خوه ئینان و ههر ئێكێ سێڤهكا سۆرا خهلاتی كره د دهستی دا و گۆتێ: كچێن من، كی ژ ههوه سێڤا خوه بكهته د دهستێ كیش گهنجی دا، ئهز دێ وێ كچا خوه دهمه وی گهنجی. گهنجێن باژیڕی ههمی ڕێزكرن، كچا میری یا مهزن چوو سێڤا خوه كره د دهستێ كوڕێ قازی دا، كچا وی یا د دویڤڕا چوو سێڤا خوه كره د دهستێ كوڕێ مفتی دا، كچا وی یا بچویكتر چوو سێڤا خوه كره د دەستێ كوڕێ مهلایی دا، بوو دۆرا كچا میری یا بچویك، هندی د بهر ڕێزا گهنجانڕا هاتووچوو و هاتووچوو سێڤا خوه نه دا كهسێ، سێڤا وێ ما د دەستی دا، كچك گهلهك یا جوان بوو… چوون قازڤانۆك ئینان، هێشتا ژ دویرڤه كچا میری یا بچویك سێڤا خوه هاڤێته بهر سینگێ قازڤانۆكی! دهمێ كچكی وهكری، ههمی مانه حێبهتی! ههمییا خهبهر گۆتنه كچكێ، گۆتنێ: دێ چهوا شوی ب قازڤانۆكی كهیی؟! پا بهری هینگێ كچكێ قازڤانۆكێ دیتی كا چهند گهنجهكێ لاو و بهركهتییه!!…)) (ئۆرهیی، 2020: 255 – 256).
د چیڤانۆكا (نۆژە) دا سێڤ وهكو ئالاڤهكێ سروشتی و ئالاڤهك جادوویی هاتییه بكارئینان، چونكه دو كارێن ژێكجودا پێ دهێنه كرن، بهلێ ب ههردو كاران ههر بۆ ههلبژارتنا ههڤكویفێیه، ههر وهك تێدا هاتی: ((ههر کوڕەکێ خۆ سێڤهك داڤێ و گۆت: دێ بۆ خوه بهرێ خوه بدهن كچكێت باژێڕی، ههچییا ههوه ڤییا و دلێ ههوه كهتێ سێڤا خوه تێوهركهن و ب سینگێ وێ دادهن. حهسهنی سێڤا خوه د لهپێ خوه گرت و چاڤێ خوه ل ناڤ كچكێت باژێڕی گێڕا و ئاڤێت ل سینگێ كچا وهزیرێ ملێ ڕاستێ دا. حوسهینی ژی سێڤا خوه ههلگرت و ئاڤێت ل سینگێ كچا وهزیرێ ملێ چهپێ دا. ما ئهحمهد، ئهحمهدی سێڤا خوه هلگرت و ئاڤێت ژ كهسێ نهگرت و چوو ب كهلهكهكێ كهت، سێڤهك دی ئینا و حاكمی و ههردو وهزیرا گۆتێ: (ڤێجارێ لێ نهبوو، ها ڤێژی پاڤێژێ). درێژناكهم سێ جارا سێڤا خوه ئاڤێت، ههر سێ جارا چوو ب كهلهكهكێ كهت…)) (بناڤی، 2005: 199 – 200).
د ئهفسانهیا (ئهحمۆیێ كهچهل) دا پشتی، كو حاكمی گۆتییه خولامێن خۆ ههر گهنجهكێ ههوه دیت، بینن ل مهیدانی كۆمكهن، حاكمی داخواز ژ ههرسێ كچێن خۆ كر، كو سێڤا خۆ بكهنه د دەستێ وی گهنجێ دلێ وان كهتێ دا، ئهو دێ بیته ڕزقێ وی گهنجی: ((ڕۆژەكێ حاكمی ههرسێ كچێت خۆ ئینانه بهرامبهری مهیدانكا مهزن و گۆته خولامێت خۆ ههڕن چی جحێلێ دباژێڕیدا، كۆم كهننه ڤێره. گۆته كچێت خۆ ژی ههچییێ ههوه سێڤا خۆ لێدا ئهو بۆ ههوهیه. خولام چوون، چهند گهنج و تولازێت باژێڕی ل مهیدانێ كۆمكرن و حاكمی ههر كچهكا خۆ سێڤهك كره د دەستا دا و گۆته كچا مهزن دێ سێڤا خۆ پاڤێ. كچا مهزن سێڤا هاڤێت ل سینگێ كوڕی وهزیری دا. و گۆته یا ناڤی: دی سێڤا خۆ پاڤێ. ئهوێ سێڤا خۆ هاڤێت ل سینگێ كوڕێ فهقیری دا. ما كچا بچویك، گۆتێ: تو ژی سێڤا خۆ پاڤێ. نههاڤێت! گۆتێ: بۆچی تۆ ناهاڤێیی؟ گۆت: هێشتا گهلهك جحێلێت ماین. حاكمی گۆته خولاما: ههرن سهحكهنێ، ههچییێ مایی بینن. گۆتن: ئهحمۆ ب تنێ یێ مایی. گۆتێ: سهحكهنێ ئهحمۆیی ژی بینن. ل ئهحمۆیی گهریان، دیتن یێ ل سهر پشتا كهری تێت. خولاما ئهحمۆ دا بهرسینگێ خۆ ب كهرڤه ئینا مهیدانێ. كچا حاكمی سێڤا خۆ هاڤێت ل سینگێ ئهحمۆیی دا! بهلێ حاكمی گۆته كچا خۆ: مادهم ته ژ ههمیا ئهحمۆ ههلبژارد، تۆ نه كچا منی و نه ئهز ته دنیاسم، نه تۆ من دنیاسی! ئهحمۆیی ژنا خۆ بر و چوو ماڵ…)) (جعفر، 2017: 328).
ئهڤه هندهك میناك بوون، ژ چهندین میناكێن د ئهفسانه و چیڤانۆكێن كوردی دا، كا چاوا (كچ و كوڕ) ئێك دو د ههلبژێرن ب ڕێكا لێدانا سێڤێ ل سینگێ یێ بۆ خۆ دهستنیشاندكهتن، كو (مزوری) ژێ وهرگرتییه و وهك چهڤهنگ د ناڤ هۆزانا خۆ دا بكارئینایه.
مزوری و چهڤهنگ:
(ئیسماعیل بادی) گۆتنا (مزوری) ل دور كارئینانا وی بۆ چهڤهنگێ چیڤانۆكی د شعرا خۆ دا، گۆتنا وی ڤهدگێڕیت: ((ئهز پێكولێ دكهم، بكارئینانا چیڤانۆك و سهرهاتییێن خورافی، یێن كوردی د هۆزانێن خۆ دا، من مفا ژ چیڤانۆكا (فهرهاد)ی دیت، ئهڤێ چیایێ بیستون د كولا سهخمهراتی خۆشتڤییا خۆ، چیڤانۆكا (بویكا مه باران دڤێت) ژ بۆ شینبوونا كهسكاتییێ، ڕێكا (هات و نههات)ێ یا تژی ژ مه چێتر و دڕنده، ژ چیڤانۆكێن جیهانی من مفا ژ (ئهیوب)ێ پێغهمبهرێ عهرهبێ عهزابدایی وهرگرت، ژ (كاڤڕ)ێ خودێ ڤرێكری بۆ (ئیسماعیل)ی.. ئهڤه (ئیسلامی)یه، بارا پتر، كو جیهانی بیت…)) (1991: 13). و (حیتو) دهربارهیی چهڤهنگ و (مزوری) ب ڤی شێوهیی خۆیادكهت: ((مزوری ئهفسانه وهكو چهڤهنگ بكارئینایه، كو وێنهیێ شعری پێ كوورتر لێ بكهت و سهرهدهرییێ د گەل ناخێ كۆما مرۆڤایهتییێ پێ بكهت)) (2024: 104). پاشی ل جههك دی دبێژیت: ((چیڤانۆكێن كوردی، ههرچهنده ب دروستی نههاتینه چنین، بهلێ ئهوێن ههین هۆزانڤان دكاریت، ل دۆر شیانا خۆ بكهته كولۆرێن گهرم و قهلاندی…)) (حیتۆ، 2024: 96).
داكو گهلهك بابهت درێژ نهبیت، تنێ دێ بێژین (مزوری) د هۆزانا خۆ یا ب ناڤێ (وهلات) دا، چهڤهنگێ (سێڤ)ێ ئینایه، كا چاوا د ئهفسانه و چیڤانۆكان دا (كچ و كوڕ) سێڤا خۆ ل سینگێ (ئهڤیندارێ/ ئهڤیندارا) ددهن، ئەو ژی وهسا ئهڤینا خۆ بۆ وهلاتێ خۆ دیاردكهت، سێڤا خۆ ئهوا ژ ڕهنگێ (سێڤێن بهروارییا) ههلدگریت و دهاڤێژیت ل سینگێ وهلاتێ خۆ ددهتن، دبێژیتێ ژ بۆ ئهڤینا خۆ. من تو یا ههلبژارتی:
(وهلات)
نهمن گهنج و خزینهنه..
ئهڤرو ژ بهژنا،
تهڕا بدهم
نه من پهڵگهزێڕینه..
هنداڤ سهرێ،
ته ئهز ڤهدهم
نه من ستران و لاوژهنه..
ل ته ڤهشێرم یان نهدهم
وهلاتێ من
من چ ههیه؟!
ئهڤه دلێ من سێڤهكا بهرواریانه..
دێ هاڤێژم
ل سنگێ ته دهم
ل سنگێ ته دهم …
(مزوری، 1980: 58 – 59).
بۆچی بهرواری و سێڤا سۆر؟!
تشتێ مایی بێژین، ئهرێ بۆچی (مزوری) ژ سێڤان (سێڤهكا بهروارییا) ههلبژارت؟ بۆچی (سێڤا سۆر) ب بهروارییا ڤه هاتییه گرێدان؟ دا گهلهك درێژ نهكهین، مهبهستا مزوری ب (سێڤهكا بهرواریانه)، ئەو ژی (سێڤ ئهمریكان)ه، كو ئهم ههمی دزانین، سێڤا ئهمریكانی یا سۆره، لێ بۆچی گۆت (سێڤهكا بهروارییا)؟ ههلبهت وێ ژی چیڕۆكا خۆ یا ههیی. ههر وهك (مهلا ئهنوهرێ مایی) ل دور ڤێ سێڤێ دبێژیت: (و یا پێدڤی بیر ئانینێیه، كو سێڤێن مهزههری(3) ل دهڤهرا بهرواری بالا ل ڕێزا پێشییێ دهێت د ناڤ سێڤێن جیهانی دا) (1999: 38 – 39). (عاصم مایی) دبێژیت: ((شێخ مهزههر ئێكهم كهس بوو سێڤا بهروارییا ل ساڵێن چلا ژ ئامێدییێ ئینایی و ل گۆندی مایێ چاندی، پاش بهلاڤبوون…)) (2009: 37).
ژ وان بهڵگهیێن دسهلمینن، كو [شێخ مهزههر (1885 – 22/ 10/ 1974)] ئێكهم كهسبوویه، (سێڤ ئهمریكان) ل عێراقێ چاندی، ئەو ژی كاغهزهك(4) وهكیلێ مهسیفێ سهرسنكێ (قهشه عبدالیشوع)ی ل ڕێكهفتی (4/ 9/ 1951)ێ تێدا داخوازا (چوار) منێن سێڤان ژ جۆرێ (ئهمریكانی یێن لاو) دكهت، بۆ جهنابێ (عهبدولیلاهـ)ێ (وهصییێ شاھ فهیسهلی) ل دویڤ داخوازا وی بۆ بینیته (سهرسنك)ێ(5). كو ئهڤه دهقێ كاغهزێیه:
مهسیفێ سهرسنكێ
4/ 9/ 951
بۆ جهنابێ شێخ مهزههر نهقشهبهندی بهڕێز…
سڵاڤ و ڕێز
پشتی جوانترین و سلاڤێن مه، داخوازا ساخلهمییهكا باش بۆ ههوه دكهم، و مه چو نهڤێت ژ بلی نهدیتن دویراتییا ههوه..
و پاشی… هیڤی ژ ههوه دكهم ب ئینانا چوار منێن سێڤا د دو سندوقان دا بۆ وهصییێ مهزن ل دویڤ داخوازا وی، من هیڤی ههیه كو سێڤ ژ جۆرێ ئهمریكانی یا لاو بن، ژ بهر ڤی پڕۆژهیی، هیڤییه سێڤا بهنێرییه نك مه ل دهمێ گههشتنا وان، ل دویماهییێ د گەل جوانترین ڕێزێن من بۆ جهنابێ ههوه.
ههڤالێ ههوه یێ موخلص
قهشه عهبدولیهشوع
بریكارێ مهسیفێ مهلكی
ل سهرسنكێ
ژێدهر و دههمهن:
أـ دههمهن:
(1) سهرهدانا مالپهری: شهمبی، 15/ 7/ 2027، (10:30).
(2) مه ڤهكۆلینهك بهرههڤكرییه بۆ نهههمین كۆنفرانسێ سهنتهرێ ڤهكۆلینێن كوردی – زانكۆیا زاخۆ، ل بن ناڤێ (حنێرا سێڤێ د ئهفسانه و چیڤانۆكێن كوردی دا)، كو ل بهره ل (22 – 23/ 4/ 2025) بهێته گێڕان، بابهت ببهرفرههی هاتییه بهحسكرن.
(3) (معصوم مایی) دبێژیت: مهبهست پێ (شێخ مهزههر نهقشهبهندی)یه، ئێك ژ دیندارێن بهرواری بالانه ل ڤی چهرخی دا، ئهو ئێكهم كهس بوو سێڤێن ئهمریكان ل عێراقێ چاندی، ل ڤان ساڵێن دویماهییێ بهڵاڤبوویه و تا نهۆ رهواجهكا باش ل سهر ههیه. (المایی، 1999: 39).
(4) ئهڤ بهڵگهنامه، ژ لایێ خودێ ژێ ڕازی (شهعبان مهلا محهمهد بێدوهی)ڤه (ل ساڵا (1990)ێ گهههشتییه دهستێ مه، ل (دهۆك)ێ، تاخێ (شێلێ)، نهۆ ل دهڤ مه یا پاراستییه.
(5) بۆ پیتر زانیاری ل سهر ڤی بابهتی بنێڕه: (جهمیل محهمهد شێلازی، چهند بهرپهڕێن ڤهشارتی ژ دیرۆكا دهڤهرێ، چاپا ئێكێ، دهۆك، 2013، بپ (106 – 114).
ب ـ ژێدهر:
- قورئانا پیرۆز.
- بادی، اسماعیل (1991)، چهڤهنگێ چیڤانۆكێ د هۆزانا ((عبدالرحمن مزوری)) دا، گۆڤارا (نوخازی)، هژمارا (1)، بپ (13).
- بناڤی، محمد حسن (2005)، ڕهشكێ شهڤێ، چاپا ئێكێ، دهزگههێ سپیرێز یێ چاپ و بهڵاڤكرنێ، ههولێر.
- بووا، تۆما (1980)، ژیانی كوردهواری، ئاواز زهنگهنه له فهرهنسییهوه كردوویهتی به عهرهبی و حمه سعید حمه كریم كردوویهتی به كوردی، چاپی یهكهم، سلێمانی.
- جعفر، حجی (2017)، چیڕۆك و چیڤانۆك (ژ فولكلۆرێ كوردی)، چاپا ئێكێ، ئهنستیتویا كهلهپوورێ كوردی – دهۆك، سلێمانی.
- حیتۆ، د. عارف (2024)، [وێنهیی چهڤهنگی د شعرا (عهبدولرهحمان مزوری) دا]، خهلهكا ئێكێ، گۆڤارا (مهتین)، هژمارا (248)، خزیرانا 2024، بپ (94 – 111).
- سگێری، اسماعیل (2002)، تهفسیرا ژیان، چاپا ئێكێ، قم – ئیران.
- شێلازی، جهمیل محهمهد (2013)، چهند بهرپهڕێن ڤهشارتی ژ دیرۆكا دهڤهرێ، چاپا ئێكێ، دهۆك.
- المایی، انور (1999)، الأكراد في بهدینان، الطبعة الثانیة، مؤسسة موكریاني للطباعة والنشر، دهوك.
- مایی، عاصم محمد مظهر (2009)، شێخ مهزههر مایی، چاپا ئێكێ، دهۆك.
- ئۆرهیی، جوتیار شهعبان (2020)، چیڕۆكێن (مام شهعبان)ێ ئۆرهیی، چاپ ئێكێ، ئهنستیتویا كهلهپوورێ كوردی – دهۆك، سلێمانی.
