گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
و. ئنگلیزی: شۆن ئایر ـ و. كوردی: فازل عومەر
مەتەلۆكا شكەفتێ، ل كنار ساڵا 380 ب.ز. ئان ھرڤەتر ھاتیە نڤیسین، ئێكە ژ گرنگترین و كاریگەرترین پارچەیێن شاكارا پلاتۆنی (كۆمار)ێ. ئەڤ مەتەلۆكە، تێگەھێ ریالیزمێ وەكی ل ئەكادمیێ دھاتە گۆتن، وێنە دكەت.
مەتەلۆكا شكەفتێ
سوقرات: ئو نۆكە رێ بدە من ھنبەركرنەكێ بكەم داكو كارتێكرن و ھنگارا فێركرنێ (ئان نەبوونا وێ) لسەر سروشتێ مە فەھم بكەین. ھندێشە بكە كو خەلكەك د شكەفتەكا كوور ڤە ل بن ئەردی دژین. شكەفتێ دەرییەك ھەیە ڕۆناھی ژ سەلال تێڕا دھێت، و ڕێكەك ھەیە ژ وێرێ ھەتا خوارێ بۆ نك وان كەسان. ئەو ژ زاڕۆكینیێ ل وێرێ ژیانە، لنگ و ستۆیێن وان ب زنجیران گرێداینە(1). ئەو نەشێن بلڤن. تنێ دشێن ڕاستوڕاست بەرێ خوە بدەنە پێش، چونكی زنجیر ناھێلن سەرێ خوە بزڤڕینن. وەسا ھندێشە بكە كو گەلەك د سەر وان دا و ل پشت وان ئاگرەكێ مەزن ھلە. د ناڤبەرا ڤی ئاگری و گرێدایان دا، دیوارەكێ نزم ھاتیە چێكرن ل سەر ڕێكەكێ، تشتەكێ وەكی ئەوێن لیستكڤان بكاردئینن دا خوە ڤەشێرن دەمێ نمایشێن خوە دكەن.
گلاوكۆن: ئەز دشێم ھندێشە بكەم.
سوقرات: بنێڕە و تو دێ بینی كو خەلكەكێ دی تشتان د بەر دیواری ڕا دبەن و دئینن (ل ناڤبەرا ئاگری و گرێداییان)، تشتێن ژ ھەر جۆرەكی؛ وێنەیێن خەلكی و گیانەوەران، یێن د بەر و دار و كەرەستەیێن دی دا ھاتینە كۆلان. ھندەك ژ ڤان كەسێن دی دئاخڤن، لێ ھندەكێن دی بێدەنگن.
گلاوكۆن: ڕەوشەكا سەیرە بۆ ھندەك گرێداییێن نەئاسایی.
سوقرات: وەسایە! نۆكە، كا بێژە من ما تو وەسا ددانی كو چێدبت ئەڤان گرێداییان تشتەك ژ خوە ئان ژ ئێكودو دیت بن، ژبلی ئەوان سیبەرێن لسەر دیوارێ شكەفتێ د بەر وان ڕا دبۆرین؟
گلاوكۆن: بێگومان نەخێر، چونكی ئەو، ھەمی ژیانا خوە گرێداینە، و بەرێ وان تنێ ل پێشە.
سوقرات: و ئەو تشتێن ل پشت وان دچن و دھێن، دێ وەكی ڕاستی بن؟
گلاوكۆن: بێگومان.
سوقرات: نھۆ، ئەگەر ئەو بشێن بئاخڤن، تو بێژی كو ئەڤ گرێداییە دێ ھزر كەن، كو ناڤێن وان داناینە سەر ئەوان تشتێن، وان دشێیا ببینن، داناینە سەر تشتێن ڕاست؟
گلاوكۆن: دڤیا وەسا بت.
سوقرات: و ھەكەر دەنگەك، ژ ئێك ژ ئەوان كەسێن دی، یێن د پشت دیواری ڕا دبۆرن، د ناڤ شكەفتێ دا ڤەدەت، ئەرێ تو بێژی كو ئەڤ گرێداییە دێ ھزرەكێ كەن ژبلی كو ئهو دهنگه ژ سیبەرا دبۆرت؟
گلاوكۆن: ب زێوس، نەخێر.
سوقرات: ئەڤجا، بێ گومان، ئەڤ گرێداییە دێ ھزركەن ڕاستی چو نینە ژبلی سیبەرێن وان تشتێن ھاتینە ڕەویژتن(2).
گلاوكۆن: گەلەك وەیە.
سوقرات: بنێڕەڤە، و ھزرا ھندێ بكە كانێ چ دێ قەومت ھەكەر ئەو ژ ئەڤان زنجیران و ژ ڤان خەلەت-تێگەھشتنان رزگاربوون. ھندێشە بكە كو ئێك ژ وان ژ قەیدان ھاتە بەردان و ئێكسەر ڕابت و ستویێ خوە بزڤڕینیت، بچت، بەرێ خوە بدەتە ئالێ ئاگری. ئەڤە ھەمی ب ژان بوو، و تیرۆژكا ڕۆناھیێ نەھێلا ئەو بشێت وان تشتان ببینیت یێن بەرێ سیبەرێن وان ددیتن. تو ھزر دكەی دێ كارڤەدانا وی چ بت، ھەكەر ئێكی گۆتێ؛ ھەرتشتێ وی بەری نوكە دزانی ھەپارە و وەھم بوو، لێ نۆكە ئەو چەند گاڤەكان نێزیكی ڕاستیێ بوویە، و نۆكە بەرەڤ تشتێن پتر ڕاستەقینە ڤە دێ چت، و دشێت ڕاستتر ببینت؟ ئو، ھێژ زێدەتر، ھەكەر كەسەكی بەرێ وی دابایە وان ھەلامەتێن دەستكردە یێن دچن و دھێن و ژێ پرسیبایە كا ناڤێن وان چنە، ما ئەڤ زەلامە شەپرزە نابت كو بەرسڤێ بدەت؟ ما ئەو باوەرناكەت كو ئەو سیبەرێن بەرێ وی ددیتن ڕاستتر نەبوون ژ ئەڤان تشتێن نوكە نیشا وی دھێنە دان؟
گلاوكۆن: گەلەك ڕاستتر بوون.
سوقرات: نوكە، ھەكەر ئەو ھاتە نەچاركرن كو ئێكسەر ل ڕۆناھیا ئاگری بنێڕت، ما چاڤێن وی نائێشن؟ ما ئەو نازڤڕت و بازدەتە ئەوان تشتێن ئەوی ب ھێسایی وەرگرتین و وەسا تێگەھشتی كو ئەو دیارتر و ڕۆھنترن ژ ئەوان تشتێن نۆكە دھێنە نیشا وی دان؟
گلاوكۆن: وەیە.
سوقرات: نوكە، دا ببێژین ئەو ب زۆری ژێھەل ژ شكەفتێ ھاتە ھلكێشان، و ھشك ھاتە گرتن تاكو ل بەر ڕۆناھیا ڕۆژێ ڕاوەستای. ئەرێ ما تو ھزر ناكەی ئەو دێ ئالۆز بت و نەدوورە دەست ب گازندەیان ژی بكەت؟ ما ل بەر وێ ڕۆناھیێ، چاڤێن وی نێزیكی كۆرەبوونێ نابن، و نەشێت چو ژ ئەوان تشتان ببینت یێن ئەم ب خوە دبێژینێ ڕاست؟
گلاوكۆن: (وەیە)، ئەو ل دەستپێكێ نابینت.
سوقرات: ئەز وەسا ددانم كو ئەو پێدڤی وەختەكیە، داكو ھی دیتنا تشتێن ل سەلال ببت. ل دەستپێكێ، ئەو دێ تنێ شێت سیبەران ببینیت. پاشی، ڕەنگڤەدانا خەلكی و تشتێن دی د ئاڤێ دا. پاشی ئەو دێ تشتان ب خوە بینت. پاشی ئەو دێ تەماشەی تەنۆشكێن ئەسمانی كەت، و ئەسمانی ب خوە ب شەڤێ، ب دیتنا ڕۆناھیا ستێران و ھەیڤێ ب ساناھیتر ژ خۆرێ و ڕۆناھیا وێ ل ڕۆژێ بینت.
گلاوكۆن: بێگومان وەسایە.
سوقرات: و پاشی، ئەز ھزردكەم، ئەو ل دوماھیێ دێ شێت ل ڕۆژێ ب خوە بنێڕت – نە وەكی د ئاڤێ دا ڕەنگڤەدای، ئان وەكی خەیالەك ل جھەكێ دی، لێ ل جھێ وێ یێ دروست، وەكی ھەیە.
گلاوكۆن: بێ گومان.
سوقرات: و نۆكە، ئەو دێ دەست ب فەھمكرنێ كەت. ئەو دێ بینت كو ڕۆژ ژێدەرا وەرزان و ساڵانە، و فەروەریێ ل ھەر تشتەكێ دھێتە دیتن دكەت، ئو ل داویێ ئەو ژێدەرا ھەر تشتێ بەرێ دزانیە.
گلاوكۆن: ھەلبەت. ئەولی ئەو دێ بینت و پاشی دێ گەھتە ئەنجامان.
سوقرات: وەكی ھۆسایە، فەرە ئەو ھەڤالێن خوە یێن گرێدایی و جھێ وان یێ بەرێ و ئەوا وەكی ھشمەندی د وێ ڕەوشێ دا دھاتە پەژراندن، بینتە بیرا خوە، ئەرێ ما تو ھزر ناكەی كو ژبەر ئەڤێ وەرگوھاستنێ، ئەو دێ خوە بەختەوەر زانت، و دلێ وی دێ مینتە ب گرێداییان ڤە؟
گلاوكۆن: ئەز دگەل تە مە.
سوقرات: نۆكە.. وەسا دانە كو د ناڤ ئەوان گرێداییان دا دەستخوەشی و خەلات ھەبن، یێن وان ددانە ئێك و دو وەكی خەلات ژ بۆ باشترین كەسێ سیبەرێن دبۆرین بناست ئان تەرزێن وان شرۆڤە بكەت، ڕێزبەندیا وان، و ھەڤبەندیێن د ناڤبەرا وان دا، و باشترینێ وان د پێشبینیكرنا كانێ كیشك سیبەر دێ پاشی ھێتە دیتن. تو باوەر دكەی كو زەلامێ مە یێ ئازادبووی دێ گەلەك گرنگیێ دەتە ئەوان دەستخوەشیان، ئان دێ ڕەشكێ(3) ب وان بەت یێن خەلات وەرگرتین؟ ئان ئەو دێ بزاڤێ كەت وەكی وان بت یێن ژ لایێ گرێداییان ڤە دھاتنە پەسنكرن و خوەشیێ ژ جھەكی د ناڤ وان دا بینت؟ ئان دێ بێتر نێرینا ھۆمیرۆسی وەرگرت، و «دێ بێتر، ژیانا سەر ئەردی خوازت، ببتە سەپانێ گوھدار یێ زەلامەكێ بێ ئەرد» (Odyssey 11.489) و ھەر تشتەكێ ب سەری بھێت، جھای كو وینەیێ گرێدایان ھەلگرت و ڤەگەڕتە ڕەوشا كو لێ بوو؟
گلاوكۆن: ب ڕاستی، ئەو دێ خوە لبەر گەلەك نەخوەشیان گرت و ڤەناگەڕتە ژیانەكا وەسا.
سوقرات: باشە، ئەڤە تشتەكێ دیە بۆ لبەر چاڤ گرتنێ. ھەكەر ئەڤ زەلامە ژ نشكەكێ ڤە، ژ بەر ڕۆناھیا ڕۆژێ، داكەفتە جھێ خوە یێ بەرێ، ئەرێ بیناھیا وی ب تاریاتیێ شێلی نابت؟
گلاوكۆن: دیارە دێ وە لێ ھێت.
سوقرات: ئەڤجا، دا بێژین ئەو یێ دگەل گرتیان و كەفتە د ڕەوشەكێ دا سیبەرێن لسەر دیواری شرۆڤە بكەت. چاڤێن وی ھێشتا خوە فێری تاریێ دكەن، و دبت دەمەك پێدڤی بت ھەتا ئەو فێر دبن. ما ئەو نابتە پێتڕانك؟ ما ئەو نابێژنێ: «»تو ب دو چاڤێن وێران یێ ژ سەركەشیا(4) خوە ل سەلال ڤەگەڕای!»». ما ئەو نابێژنێ ب سەر كەفتن تنێ وەخت مەزاختن بوو؟ ئو ھەكەر ئەوان دەلیڤە ھەبایە، تە ھزر نەدكر، نەدوورە دەستێن خوە لێ ڕاكربانە و ئەو كەسە كوشتبانە، یێ بزاڤ كری ئەوان بۆ ئاستەكێ بلندتر (ێ تێگەھشتنێ) ئازاد بكەت؟
گلاوكۆن: ئەز دترسم وەسا بت.
سوقرات: ھۆسا، ھەڤالێ من گلاوكۆن، ئەڤ وێنەیە ژ ھەر تشتێ ئەم گەنگەشەدكەین، دگرت. ئەز دێ جیھانا دیار ھنبەری شكەفتا بنئەرد كەم. و تینا ڕۆژێ دگەل ئاگرێ د شكەفتێ ڤە ھل، ھنبەركەم. تو خەلەت د من ناگەھی ھەكەر تو گرێداییێ ھلكشایە سەلال ب ھلكشانا جانی بۆ جیھانا ھزری)(5) (τὸν νοητὸν τόπον) ھنبەر بكەی. ئەڤەیە باوەریا من، لسەر داخوازا تە، من دگەل تە پار ڤەكر، ھەكەرچی بەس خودا دزانت كانێ ئەو ھەمی ڕاستە ئان نە. د سەر ھندێ ڕا، بۆ من وەسا دیارە كو ل وارێ تشتێن بھێنە زانین، ھزرا چاكیێ ل دوماھیا ھەمیان ھاتیە ڤەدیتن، ئو ب زەحمەتیەكا مەزن دھێتە فەھمكرن. لێ، دەما دھێتە فەھمكرن، ئەو مە ئێكسەر بەرەڤ ھندێ دبەت كو ئەو ھۆكارێ گشتی یێ ھەر تشتەكێ دروست و جوانە. ئەو سەرەكانیا ڕۆناھیا بەرچاڤە و سەروەرا خوە یە، و د جیھانا ھزری دا ئەو سەروەرا ڕاستیێ و ئاقلی یە. ئو ھەر كەسێ، د ژیانا خوەسەر ئان یا گشتی دا، ھۆشمەندانە ڕەفتارێ بكەت، دێ ئەڤێ ھزرێ ل بەر چاڤ گرت.
گلاوكۆن: ئەز دگەل تە مە، ھندی ئەز بشێم تێبگەھم.
سوقرات: دگەل من بمینە، داكو بچینە ھزرەكا دی. دڤێت ئەم سەرسوڕمان نەبین كو كەسێن گەھشتینە ڤی ئاستی، دبت نەخوازن دەمێ خوە ب كارێن دنیایی ڤە ببۆرینن، چونكی ما جانێن وان ھەردەم ھەست ب دەنگەكی ناكەن بۆ تشتێن بلندتر گازی وان دكەت. ھەكەر نموونەیا مە ڕاست بت، ئەڤە دێ گەلەك وەسا بت.
گلاوكۆن: ئەرێ، وەسا دیارە.
سوقرات: نۆكە، ئەرێ ما دێ سەرسوڕمان بت بۆ كەسەكێ كەفتیە ناڤ ڕامانێن تشتێن پیرۆز، دەمێ ئەو سەركەشیێ ب ڕێكێن مرۆڤانی یێن ھلوەریای دكەت، داكو د كریارێن خوە دا خشیم دیار ببت؟ ما دێ چ قەومت ھەكەر، بۆ نموونە، دەمێ چاڤێن وی ھێشتا خوە ڕادئینن دگەل تاریا دنیایێ، ئەو ھاتە نەچاركرن كو ل دادگەھێ دیار ببت و لدۆر سیبەرێن دروستیا ڕووت (دادیێ) ئان شكلێن دی یێن لسەر دیواری دبۆرن بئاخڤت؟ و بكەڤتە دابێشەكێ)(6)( دەربارەی ئەوان تێگەھان دگەل مەنشێن دیگەران)(7)(كو قەت ڕاستیا میناكی (ئایدیال) نەدیتی؟
گلاوكۆن: ئەڤە جھێ سەرسوڕمانێ نینە بۆ من.
سوقرات: لێ ھەركەسێ ھشمەند دێ زانت كو دو تشت ھەنە چاڤان دئێشینن؛ ژ تاریێ ھات بتە برن بۆ بەر ڕۆناھیێ، و ھات بتە زڤڕاندن ژ بەر ڕۆناھیێ بۆ تاریێ. نۆكە، وەسا دانە كو جان ژی ھەمان نەخوەشیێ ببینت، ما ئەڤ زەلامە سفكاتیێ ب كەسەكێ دی ناكەت دەمێ ئەو ڕاستی جانەكێ شەپرزە دھێت. وەخت دڤێت داكو تێبگەھت كانێ ئەو جانە ژ جھەكێ ڕۆھن دھێت و چاڤێن وی ب تاریێ كۆرە بووینە، ئان ئەو ژ تاریا نەزانینێ بەرەڤ ڕەوشا ڕۆناھی ڤە ھاتیە و ڕۆناھیێ چاڤێن وی ڤەگرتینە. ئەو دێ ئێكی، بەختەوەر ھەژمێرت. و دلێ وی دێ مینتە ب یێ دی ڤە- و ھەكەر ئەو ب ھەردووان بكەنت، ئەو دێ كێمتر ڕەوا بت، ئەو لسەر كیستێ یێ ژ بەر ڕۆناھیا سەلال داكەفتی خوارێ، بكەنت.
گلاوكۆن: ئەو ئاوایەكێ دروستێ گۆتنێیە.
سوقرات: ھەلبەت، ھەكەر ئەز دروست بم، ئەڤجا ھندەك ژ پەروەردەكارێن مە د نێرینا خوە دا خەلەتن كو چێ دبت زانین بھێتە چاندن د (مەژێ) كەسەكی دا كو د بنەكۆك دا تێدا نەبوو، وەكی دیتنێ د چاڤێن كەسەكێ كۆرە دا.
گلاوكۆن: ئەوە یا ئەو دبێژن.
سوقرات: ئەوا پەیاما مە نوكە دیار دكەت ئەوە كو شیان و ئامرازێن فێربوونێ ژ بەرێ وەرە د جانی دا ھەنە. كانێ چاوا چاڤ نەشێت ژ تاریێ بزڤڕتە ڕۆناھیێ بێی كو لەش ھەمی بلڤت، وەسا ھزر ژی دشێت ژ جیھانا چێبوونێ بۆ یا ھەبوونێ بزڤڕت، تنێ ب لڤینا ھەمی جانی. دڤێت جان، ھێدی ھێدی، فێر ببت، داكو بشێت خوە لبەر ھزركرن د ھەبوونێ دا و وارگەھێن ڕۆھن بگرت. ئەڤەیە باشی، ما نە وەسایە؟
گلاوكۆن: وەسایە.
سوقرات: لەوما، دەربارەی ڤێ مژارێ ب خوە، دڤێت جۆرەكێ ھونەرێ (پیشە؛ كار) ھەبت، كو دێ بتە باشترین و كاریگەرترین ئامراز بۆ وەرگوھاستنا جانی. ئەو نابتە ھونەرێ دیتن-دانێ بۆ جانی، لێ ھونەرەكێ لبەر بوونێیە ، وەسا دادنت كو جانی دیتنا خوە یا خوەڕستی ھەیە، لێ ب دروستی بكار نائینت. دڤێت ھندەك جۆرێن ئامرازان ھەبن دا ئەڤە پێ بھێتە كرن.
گلاوكۆن: وەیە. دڤێت ئەو ھونەرە ھەبت.
پەراوێز و ژێدەر:
1- من پەیڤا گرێدایی ل شوونا دیل و بەندی و گرتی بكارئینا.
2- ڕەویژتن: ع. نحت. carve
3- ڕەشك: حەسوودی.
4- سەركەشی: سەركەلكەلی، تێوەراندن، موغامەرە.
5- ب ئنگلیزی the intelligible world دبتە جیھانا ھشمەندانە، بەرھۆز، بەرفەھم، ئاشكرا، زەلال. وە دیارە وەرگێڕ ژ پەیڤێ ڕازی نەبوویە لەو پەیڤا گریكی ژی دانایە.
6- دابێش: دیبەیت debate.
7- مەنشێن دیگەران: ھزر ئان مەژیێ یێن دی.
PLATO – The Allegory of the Cave
Translated by Shawn Eyer
Copyright © 2016 Plumbstone Books
