گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
د.کاروان صالح وه‌یسی – منیفە عه‌بدولره‌حمان ئيبراهیم
گرنگیدان ب مێژوویێ هۆکارەکێ گرنگە ژ هۆکارێ پێشکەفتنا مرۆڤیایەتیێ و کۆمێن مرۆڤان و مللەتان ل گەل جیاوازيیا دەمی و جهی، خواندنا مێژوویێ دێ راستی و دروستی و ئەنجامێن هندەک ئەزموونێن بەری هینگێ دانیتە بەر سینگێ مە، دەمێ بەر ب پاشەرۆژێ ڤە دچین، مێژوو دێ مە ب بۆریێ مە و نۆکەیا مە ڤە گرێدەت و دێ رێکا پاشەرۆژێ بۆ مە رون کەت.
مێژوویا نوی یا کوردان یا پڕە ژ نشیڤی و ئەڤرازییان، ب تایبەت ل چەرخێ بۆری دەمێ کوردستان هاتییە دابەش کرن بۆ سەر چار پارچەیان و ب تایبەتی نیڤا دويێ ژ چەرخێ بیستێ، دەمێ شۆڕشا کوردی دەست پێکری و چەندین جاران دژمن نەچارکرین پاشڤە بچن و شکەستنێ بینن ل سەر وێ زۆلم و زۆرداریيا وان ل مللەتێ کورد کری، د ڤێ ڤەکولینێ دا مە بەحسێ ئێک ژ دەستکەفتێن هەرە مەزن و مێژوویی کرییە یێن شۆڕشا کوردی ب دەستخۆڤە ئینای و ئەو رێکەفتننامەیا ١١ى ئادارا سالا ١٩٧٠ێ ل گەل حکومەتا وی سەردەمی یا عیراقێ و دانپێدان ب مافێن نەتەوەیی و کەلتوری و رەوشەنبیری یێن کوردان و دانا مافێ ئوتۆنۆمی بۆ کوردان كرى.
تەوەرێ ئێکێ: هەلویستێ هەرێمی ژ بەیاننامەیا ١١ى ئادارێ
پشتی هژمارەکا گەڕێن دانوستاندنا د ناڤبەرا حکومەتا بەغدا و سەرکردايه‌تیيا شۆڕشا کوردی دا، پشتی دويماهیک جار ل رێکەفتی ١٠ و ١١ى ئادارا ١٩٧٠ێ گەهشتینە ئیمزاکرنا رێکەفتنا ١١ى ئادارا ١٩٧٠ێ و دەستهەلاتا ئوتۆنۆمی بۆ کوردستانێ پەسەند کر، پشتی رەوش بەرهەڤ بوويی بۆ ئیمزاکرنا رێکەفتنێ، سپێدەیا رۆژا پاشتر هەردو شاند یێ کوردی و یێ حکومەتا عیراقێ بەر ب بەغدا چوون ژ بۆ گەهاندنا هوورکاريیێن رێکەفتنێ بۆ سەرۆک ئەحمەد حەسەن بەکری، رۆژا د دویڤدا خەلکێ زۆربەیا باژێرێن عیراقێ دەرکەفتنە سەر جادەیان و خەلکێ بەغدا بەر ب مەیدانا تەحریر چوون وەک کەیفخۆشی و دەربڕین ژ پشتەڤانیيا خۆ بۆ ڤێ رێکەفتنێ، هژمارەکا سەرکردێن حزبا بەعس و حکومەتێ ل گەل شاندێ کوردی ل گەل خرڤەبوویان ئامادەبوون و ئەحمەد حەسەن بەکری گۆتارەک پێشکێش کر و بۆ ئێکەم جار دانانا سیستەمێ دەستهەلاتەکا ئوتۆنۆمی بۆ کوردستانێ راگەهاند. ئەڤێ رێکەفتنێ رەنگڤەدانەکا بەرفرەهـ هەبوو ل سەر ئاستێ عەرەبی و نێڤدەولەتی، ل خوارێ دێ بەحسێ هەلویستێ هندەک ژ وان وەلاتێن هەرێمی کەین یێن پشتەڤانیا خۆ بۆ رێکەفتنا ١١ى ئادارێ راگەهاندی:
هەلویستێ وەلاتێ مسرێ ژ بەیاننامەیا ١١ ئادارێ:
پشتی دەنگڤەدان و رەنگڤەدانا رێکەفتنا ١١ى ئادارێ ل ١٩٧٠ێ یا د ناڤبەرا سەرکردايه‌تیيا کوردی و حکومەتا بەغدا دا ل سەر ئاستێ هەرێمی و نێڤدەولەتی دەنگ ڤەدای، وەلاتێ مسرێ ل دەستپێکا وان وەلاتان دهات یێن پشتەڤانيیا خۆ بۆ ڤێ رێکەفتنێ دەربڕی سەرەرای وێ چەندێ کو پەیوەندیێن د ناڤبەرا وەلاتێ مسرێ و حکومەتا وی سەردەمی یا بەغدا باش نەبوون. مەسعود بارزانی ژی وەکو ئێک ژ ئەندامێن شاندێ کوردی یێ دان و ستاندنان، ل بەغدا یێ ئامادەبوو دەمێ راگەهاندنا رێکەفتنا ١١ى ئادارێ د پەرتووکا خۆ دا (البارزاني و الحرکة التحرریة الکوردیة ١٩٦١-١٩٧٥) ئاماژەیێ ب وێ چەندێ ددەت و دبێژیت: پەیام و برۆسکێن پیرۆباهیيێ و پشتەڤانيیێ ژ زۆربەیا وەلات و حزبێن جیهانێ گەهشتن، شاندێ کوردی ژی سەرەدانا هژمارەکا زۆرا بالیۆزێن وەلاتان کر ل بەغدا ب وێ هەلکەفتێ، دەمێ شاندێ کوردی سەرەدانا بارەگایێ بالیۆزخانا مسرێ کری ل بەغدا، گازندە ژ حکومەتا مسرێ کرن، ژ بەر کو چ پەیامێن پیرۆزباهیێ ئاراستەی حکومەتا عیراقێ نەکرن ب ڤێ هەلکەفتێ، دەربارەی ڤێ چەندێ مەسعود بارزانی دوپات دکەت، کو ل وی سەردەمی پەیوەندیێن عیراقێ و مسرێ گەهشتبوونە ئالۆزبوون و بڕینێ، جەمال عەبدولناسری ژی چ پەیامێن پیرۆزباهی و پشتەڤانیيێ نە هنارتبوون ب هەلکەفتا رێکەفتنا ١١ ئادارێ. دکتۆر مەحمود عوسمانی ب ناڤێ شاندێ مە داخواز ژێ کر کو هیڤی و داخوازیيا مە بگەهیننە سەرۆکێ مسرێ، کو پەیامەکا پشتەڤانيیێ بۆ دەستهەلاتێ فرێکەت، بالیۆزێ مسرێ هیڤی و داخوازيیا مە بۆ هنارت و سەرۆکێ مسرێ ل ئاست وێ هزرێ بوو یا مە ژێ دکر و بالیۆزێ وان ڤەگەریا برۆسکا پشتەڤانيیێ و پیرۆزباهیيێ ل گەل بوو، ب دیالێکتا مسری گوت (والله هذا علشان خاطرکم) ئانکو ب خودێ ئەڤە ل سەر خاترا هەوە بوو(١).
دکتور مەحمود عوسمان د هەڤدیتنەکا کەسی دا ل تیرمەها سالا ٢٠٠٩ ل بەغدا، دبێژیت: دەمێ ئەو ل گەل ئەحمەد حەسەن بەکری و سەدام حسێنی ل کۆچکا کۆماری برۆسکەکا پیرۆزباهيیێ و پشتەڤانيیێ بۆ حکومەتا عیراقێ ژ دەف جەمال عەبدولناسری گەهشت(٢).
یا گرنگ ژ ڤێ چەندێ ئەوە کو هەلویستێ مسرێ یە ژ رێکەفتنا ١١ى ئادارێ، چ ب رێکا برۆسکەیان بیت بۆ حکومەتا عیراقێ یان ب رێکا ئەوا هاتییە پەخشکرن ب رێکا ئێزگەی یان ئەوا رۆژنامەگەريیا نڤيسی و بەلاڤ کری، هەمیان ئاماژە ب گرنگیيا رێکەفتنێ دا کو ئەو دێ خزمەتا عەرەبان کەت د بەرسینگگرتنا دژمنێن وان دا و ب تایبەتی ئیسرائیلێ. ل گورەی وێ چەندێ، کو چارەسەرکرنا کێشەیا کوردی ل عیراقێ دێ رێکێ خۆش کەت پشکەکا مەزن ژ هێز و شیانێن عیراقێ یێن مادی و مرۆڤی ب هەروە نەچن و د شيیاندایە دژی ئیسرائیلێ بهێنە بکارئینان. ئەڤێ چارەسەريیێ وزەیەکا نوی بۆ عەرەبان زێدەکر ئەو ژی وزە و هێزا مللەتێ کوردە، وەک دەستکەفتەکێ نەتەوەیی و پاشی یێ نيشتمانی ل قەلەم دا.
ئەو برۆسکە و پەیاما جەمال عەبدولناسری ب هەلکەفتا رێکەفتنا ١١ى ئادارێ بۆ سەرۆکێ عیراقێ ئەحمەد حەسەن بەکری هنارتی، دوپاتيیێ ل سەر گرنگیيا رێکەفتنێ دکەت ژ بەر کو پێنگاڤەکا مەزن بوو ژ بۆ جێبەجێکرنا ئێکگرتنا نيشتمانی ل عیراقێ و ئەو پشتەڤانییە بۆ خەبات و تێکوشانا عەرەبی بەرانبەری زایونیزمێ و کولونیالێ، تێدا هاتییە:
«ئەو رێکەفتنا هوین گەهشتینێ ل گەل برایێن مە یێن کورد پێنگاڤەکا سەرکەفتی و مەزنە ل سەر رێکا ب دەستڤەئینانا ئێکگرتنا نيشتمانی بۆ عیراقێ. ئەو د هەمان دەم دا پشتەڤانیيەکا مەزنە بۆ خەباتا نەتەوەیی ئەڤا ئەڤرۆ بەرانبەر وان هەڤڕکيیان رادوەستیت یێن پێدڤی شیانێن هەمی مللەتێن عەرەبی هەی ب دژی دژمنێ راستەقینە، کو پێکدهێت ژ هەڤپەیمانيیا زایونیزما رەگەزپەرستی ل گەل داگیرکەرێن جیهانی.
جهێ دلخۆشیا منە ئەز ب ناڤێ مللەتێ کۆمارا عەرەبی یا ئێکگرتی و ب ناڤێ خۆ، راستترین سلاڤان بۆ هەوە بهنێرم ب هەلکەفتا تمامبوونا ئەڤێ رێکەفتنێ ئەڤا دێ هیڤی و ئومێدەکا مەزن یا گەلێ عیراقێ و مللەتێ عەرەبی د هەمان دەم دا جێبەجێکەت، پاکترین رێز و حورمەتان ژ من قەبوول بکەن و گەشترین بۆ هەوە و گەلێ عیراقێ یێ زیندی(٣).
پتر ژ هەلکەفتەکێ جەمال عەبدولناسری گەشبینیيا خۆ ب ڤێ رێکەفتنێ دەربڕی، د پەیڤەکا خۆ دا ب هەلکەفتا ڤەکرنا روینشتنا تایبەت یا جڤاتا گەل ل ٢٤ى ئادارا ١٩٧٠ێ ئاماژە ب گرنگیيا رێکەفتنا ١١ى ئادارێ د ناڤبەرا حکومەتا عیراقی و سەرکرداتيیا کوردی دا، هەروەسا هژمارەکا کەسايه‌تیيێن مسری پشتەڤانیيا خۆ بۆ ڤێ رێکەفتنێ دەربڕی، ژ وان خالد محیه‌ددین ئەندامێ جڤاتا سەرکرداتیيا شۆڕشێ ل سەر ڤێ رێکەفتنێ گۆت (ئەڤ پێنگاڤا ئاشتیانە دێ عیراق شێت خۆ تەرخان کەت بۆ ئاڤاکرنا نافخۆیا خۆ و هەروەسا ئەنجامدانا شەری دژی داگیرکاريیێ و پشتەڤانیکرنا بزاڤا رزگاریيا جیهانێ. ژ لایەکێ دی ڤە رۆژنامەگەریيا مسری روبەرەکێ بەرفرەهـ د هەمی بەرپەرێن خۆ دا تەرخان کرن ژ بۆ بەلاڤکرنا هوورکاریيێن رێکەفتنێ و ڤەگوهاستنا داخۆیانیێن هەردو یێن کوردی و عیراقی، هژمارەکا گۆتارا بەلاڤ کرن ل سەر مێژوویا شەرێ د ناڤبەرا شۆڕشگێرێن کورد و حکومەتێن عیراقی دا. ژبەر گرنگیيا کێشەیا کوردی، هژمارەکا رۆژنامەڤانێن مسری هاتنە کوردستانێ ژ بۆ ئەنجامدانا دیدارێن رۆژنامەڤانی ل گەل سەرکردێ شۆڕشا کوردی. پشتی راگەهاندنا رێکەفتنێ رۆژا پاشتر رۆژناما (ئەهرام) گۆتارەک بەلاڤ کر ل ژێر ناڤێ چارەسەریيا کێشەیا کوردی- ب دوماهیک ئینانا شەری ل باکۆرێ عیراقێ و جێبەجێکرنا ئێکگرتنا نيشتمانی(٤).
هەلویستێ ئیرانێ ژ بەیاننامەیا 11 ئادارێ:
رۆژ بۆ رۆژێ سیاسەتێن عیراقێ و ئیرانێ بەرانبەر ئێک جهێ گۆمان و مەترسیێ بوون، هەر ئێک بزاڤ دکر پشتەڤانیا بەهنگارێن ئێک و دو بکەن ب هاریکاریێن مادی و لۆجستی د ناڤ ئاخا خۆدا و دژی تەرەفێ دی هانبدەن، هەردوو ئالی مژویلی دانانا پلانا بۆ ژبۆ ئەنجامدانا کودەتا و راپەرینا دژی ئێک و دوو، بەلێ حزبا بەعس هەزر ل وێ چەندێ کر کو پێدڤییە دنافخۆیا خۆدا مەزنترین ئاستەنگ چارەسەر کەت ئەو ژی شۆڕشا کوردی بوو، دا بۆ خۆ ڤەگێریت دا بشێت ئاریشە و کێشەیێن خۆ یێن دی چارەسەر کەت ئەو ژی پشتی چەندین گەرێن دان و ستاندنا ل گەل سەرکردايه‌تيیا شۆڕشێ زەمینە خۆش کر بۆ رێکەفتنا ئاشتيیێ و ل ١١ى ئادارا ١٩٧٠ێ هاتە ئیمزاکرن(٥).
ئەگەر یا دیار نەبیت کەنگی جەنەرال بارزانی سەر ژ نوی پەیوەندی ب شاهێ ئیرانێ کرییە، گۆمان د وێ چەندێ دا نینە، کو پشتی ئیمزاکرنا رێکەفتنناما ١١/٣/١٩٧٠ێ ب تمامی پەیوەندیێن وی ل گەل شاهی هاتنە بڕین. ئێک ژ وان کەسان یێن وی دەمی د ناڤبەرا وی و شاهی دا بوو، دبێژیت: شاهـ گەلەک توڕەبوو، رێکەفتنا د ناڤبەرا کوردان و بەعسیان دا بۆ شاهێ ئیرانێ ب وێ واتایێ بوو کو عیراق ب شیانەکا مەزنتر ژ هەر زەمانەکێ دی ژ شەری دەبارزبوو، ئەڤە ژی گەفە ل سەر دەستهەلات و بلنددەستيیا وی ل هەمی دەڤەرا کەنداڤی. ئەڤ رێکەفتنە ب واتایا سەرهلدانا دەملدەست بوو ل کوردستانا ئیرانێ، ئەو شۆڕشا کو ئێدی جەنەرال بارزانی نەچار نەبوو رێکێ لێ بگریت، بەلێ دەمێ نوینەرێن شاهی دهێن و ژ بارزانی پرسیار دکەن (ئەرێ تە دڤێت ببیە عەرەب؟!) بارزانی کو بەری هینگێ راگەهاندبوو چ جارا ل گەل بەعسیيا رێک ناکەڤیت، بەرسڤ دا و گۆت: خۆ شەرمین دبینم، بەلێ خۆ زارۆکێن من ژی دبێژنە من: نوکە مە مافێ ئوتۆنۆمی هەیە ئێدی بۆچی شەری بکەین(٦).
ژ لایەکی ڤە شاهی بزاڤا باشتر لێکرنا پەیوەندیيان دکر ل گەل وەلاتێن کەنداڤی، کەواتە دڤێت ئاگەهداری ئەوێ چەندێ بیت ئەوان ل دژی خۆ نە ئازرینیت، کۆمەکا پرسیارا ل دەف شاهی هاتنە پێش سەبارەت چەوانيیا ئازراندن و لڤاندنا هاریکاری کرنا پێشمەرگەیێ کوردستانێ: ئەرێ دروستە پێشمەرگە بهێتە چەکدارکرن ب هەمان چەکێ ئەمریکا ئیران پێ چەکدار کری؟ یان ئیسرائیلێ بکێشیتە د ناڤ کێشەیێ دا و ئەو هاریکاریيا پێشمەرگەی بکەت؟ چونکی حەزا و داخوازا ئیسرائیلێ هەردەم لاوازکرنا رژێما عیراقێ بوو ژ لایێ سەربازی ڤە، ئیسرائیل یا ئامادە بوو بۆ هەر کارەکێ ببیتە ئەگەرێ ژناڤچوون یان لاوازکرنا رژێما عیراقێ و بەری هینگێ ژی ل سەر دەمێ شۆڕشێ چ کێم یان گەلەک هاریکاريیا شۆڕشێ کربوو بۆ ڤێ مەبەستێ ب رێکا ئیرانێ(٧).
شێخ بابە عەلی شێخ مەحمود لە رۆژەکانی یەکەمی ١٩٧٠ێ، نامەیەکا گرنگ یا شاهێ ئیرانێ بۆ بارزانی ئینا، کو تێدا شاهی ئامادەیی یا خۆ نیشاندا بۆ هەر تشتەکێ بارزانی داخواز بکەت بۆ وی جێبەجێ بکەت، ب مەرجەکی رێکەفتننامەیێ ل گەل بەغدا ئیمزا نەکەت. رۆژا ١٥/١/١٩٧٠ێ شێخ بابە عەلی و بارزانی ب رێ کەفتن بەر ب تەهران و ئێکسەر رۆژا د دویڤدا زۆر ب گەرمی شاهی ب خێرهاتنا وی کر و گەلەک سۆز ب ناڤێ خۆ و ب ناڤێ ئەمریکا پێ دان، ب مەرجەکی رێکەفتننامەیێ مۆر نەکەت، چونکی ئەڤ رێکەفتننامەیە د بەرژەوەنديیا ئێکەتیيا سوڤیێتێ دایە و دێ بیتە ئەگەرێ ب هێز بوونا بەعسيیان، بارزانی بەرسڤا وی ددەت، کو ئارمانجا پارتا وی و شۆڕشا وی ب دەستڤەئینانا مافێ ئوتۆنۆمی بوویە، لەوا ئەو نەشێت پشتگوهـ بێخیت. پشتی ڤەگەریانا بارزانی ژ تەهرانێ بۆ کوردستانێ، شاهی چەندین نامەیێن دی بۆ هنارتن و داخواز ژێ کر رێکەفتننامەیێ مۆر نەکەت، هەروەسا پێکولا ژ ناڤبرنا رژێما بەعس ددا ب رێکا کودەتایا عەبدولغەنی ڕاوی(٨).
هەلویستێ فلستینێ ژ بەیاننامەیا 11ى ئادارێ:
زۆبەیا وەلاتێن عەرەبی و وەلاتێن سوشیالیست و حزبێن وان و رۆژنامەگەريیا وان ب کەیفخۆشی پێشوازی ل ئیمزاکرنا رێکەفتنا ١١ى ئادارێ کر، ب شێوەیەکێ ئەرێنی بەحس ل ڤێ رێکەفتنێ کر.
فلستینیان ژی دلخۆشیا خۆ ب ڤێ رێکەفتنێ نە ڤەشارت، ئەوان وەسا ل قەلەم دا کو ژ ئەنجامێ ڤێ رێکەفتنێ شیان و هێزا کوردی و عەرەبی دێ زێدەتر لێ هێت ب دژی ئیسرائیلێ. نینەرێ رێکخراوا رزگارکرنا فلستینێ د کۆنگرەیێ (گەلالە) یێ پارتی دیموکراتی کوردستان دا ل تیرمەها سالا ١٩٧٠ێ د داخۆیانیيەکێ دا بۆ رۆژنامەیا (التأخی) یا کوردی، گۆت: چ گۆمان تێدا نینە، کو ئیسرائیلێ پێ خۆشترە ئەڤ شەرە یێ بەردەوام بیت دا ئاراستەیێ هێزێن عیراقێ یێ دژی وێ شەری دکەن بهێتە گوهۆڕین، هەروەسا چ بەلگەیێن پشتراست نین ل سەر هاریکاریێن ئیسرائیلێ بۆ کوردان(٩).
گۆڤارا (شەرارە) زمانحالێ بەرەیێ مللی یێ دیموکراتی یێ رزگارکرنا فلستینی یێ خودان ئاراستەیێ مارکسی، وەسا ل قەلەم دا، کو رێکەفتنا ١١ى ئادارێ سەرکەفتە بۆ جەماوەرێ عەرەبی و کوردی د ئێک دەم دا، ئەو کریارێن توندرەو یێ هاتینە ئەنجام دان بەری هینگی نوینەراتيیا عەقلیەتەکا شۆفینی و پاشڤەمایی دکەت و بەرژەوەندیێن وان د هەڤدژن ل گەل بەرژەوەندیێن جەماوری عەرەبی یێ کاسبکار ل عیراقێ، ئەو دێ کار کەن ژبۆ ئاڤاکرنا عیراقەکێ هەمی کەس تێدا خودان مافێن ئازادی و دیموکراتی بن و هەمی شييان و وزەیا مادی و مرۆڤی ل عیراقێ بهێتە بکارئینان ژ پێخەمەت شەری دژی دژمنێن داگیرکەر و زایۆنیزمێ(١٠).
هەلویستێ وەلاتێن تورکیا و سوریایێ ژ بەیاننامەیا 11ى ئادارێ:
دەستهەلاتدارێن تورکیا هەلویستێن جیاواز هەبوون بەرانبەر کوردان، هەلویستێ وان ب دژی کوردان ل عیراقێ ل سەردەمێ دەستهەلاتا پاشایەتی، پاشی هەلویستێ وان هاتە گوهۆڕین بەر ب سیاسەتا بێلایەن ل سەر دەمێ دەستهەلاتا قاسمی، سەرەرای وێ چەندێ کو ئەوێ چاڤێن خۆ دگرتن ژ وێ پشتەڤانيیا کوردێن وێ پێشکێشی یاخیبوویێن کورد دکر، پاشی ئەڤ سیاسەتە هاتە گوهۆڕین پشتی بەعسی هاتینە سەر دەستهەلاتێ، تورکیا هەلویستەکێ توند وەرگرت دژی کوردێن خۆ یێن پشتەڤانیيا بارزانی دکەن ب گرتنا سنۆرێن خۆ و چاندنا مینا و بۆمبەیان. پشتی دەمەکێ کورت پارتا گەل یا کۆماری یا تورکی یاداشتنامەیەک هاتە بەرهەڤ کرن ژ لایێ سەرکردێن وێ ڤە، ژ بۆ چارەسەرکرنا كێشا نەتەوایەتيیا کورد ئەڤا دوبارە هاتییە پێش ل رۆژهەلاتێ تورکیا، بێى گۆمان ژبەر رێکەفتنا عیراقێ و کوردان. د ئەوێ یاداشتنامەیێ دا بارزانی هاتە تاوانبار کرن ب وەرگرتنا هاریکاریێ ژ ئێکەتيا سوڤیێتێ و ئیرانێ و ئیسرائیلێ و چەکێ ئیسرائیلی ب رێکا ئیرانێ دگەهیتە دەستێ وان. تورکیا هندەک یاسا دەرئێخستن دەربارەی ملکیەتا چەکی و دەست ب هەوەکا بەرفرەهـ کر یا لێگەریانا کۆمگەهێن چەکێ ڤەشارتی و نهێنی کر ل دەڤەرێن کوردی ل رۆژهەلاتا تورکیا(١١).
ژ لایەکێ دی ڤە حکومەتا سووریێ هەلویستەکێ نەگۆر و جێگیر هەبوو دژی کوردان. د کۆنگرەیێ پارتی دیموکراتی کوردستان دا ل (گەلالە)، ئەندامێن دەستەیا کوردی ئەورۆپی یاداشتەک پێشکێش کر و وەسا دا دیارکرن، کو وەزیرێ نافخۆ یێ سووریێ ئەو بەرهەڤ کرییە، کو ئامۆژگاریيا حکومەتێ دکەت رەوشا کوردان بەرتەنگ بکەن و ژ جهێن وان ل باکۆرێ رۆژهەلاتا سووریێ ڤەگوهێزن و دابەش کەن ل سەرانسەری وەلاتی. د هەمان رۆژا راگەهاندنا رێکەفتنا ١١ى ئادارێ دا، حکومەتا بەعسی یا سووری دادگەهکرنا ١١ى ئەندامێن پارتا دیموکراتا کوردستانا سووریێ راگەهاند ب تاوانا بەلاڤکرنا پرۆپاگندەیێن خرابيیێ و ئازراندنا بابەتێن رەگەزپەڕستیێ(١٢).
تەوەرێ دويێ: هەلویستێ نێڤدەولەتی ژ بەیاننامەیا 11ى ئادارێ
ل سەر ئاستێ نێڤدەولەتی ژی هەلویستێن جودا جودا هەبووینە ژ رێکەفتننامەیا ١١ى ئادارێ، هەبووینە ژى پشتەڤان و هەبووینە هەڤدژ و هەبووینە بێلایەن.
هەلویستێ ئەمریکا ژ بەیاننامەیا 11ى ئادارێ:
وەلاتێ ئەمریکا ل قووناغا ١٩٦٢-١٩٧٢ێ بەردەوام پشتەڤانی ل رێکەفتنێن د ناڤبەرا کوردان و دەولەتا عیراقێ دا کرییە و پێکولکرینە دەولەتا عیراقێ هان بدەت کێشەیا کوردی ب شێوەیێ ئاشتيیانە چارەسەر بکەت و شەرت و مەرجێن خۆ ل گەل رێبەرێن شۆڕشا کوردی جێبەجێ بکەت. پشتی رێکەفتنا ١١ى ئادارێ ل سالا ١٩٧٠ێ د ناڤبەرا رێبەرێن شۆڕشا کوردى و دەولەتا عیراقێ دا، ئەمریکا دژاتيیا ئەوێ رێکەفتنێ نەکرییە و ب پێشهاتەکا گرنگ ل قەلەم دایە، بەلێ شک و گۆمانێن خۆ سەبارەت جێبەجێ کرنا ئەوێ رێکەفتننامەیێ دەبڕییە. سەبارەت رۆلێ ئێکەتيیا سوڤیێتێ د پێکئینانا ئەوێ رێکەفتننامەیێ دا، هۆشداری دان. د هەمان دەم دا شاهێ ئیرانێ ژی سەبارەت ئەوێ رێکەفتننامەیێ ب توندی دلگرانیيا خۆ دەربڕی و پێکول کرن قەناعەتێ بۆ ئەمریکا چێکەت ل سەر هەلویستێ ئیرانێ سەبارەت وێ مەسەلەیێ و پشتەڤانيیا وان بکەت(١٣).
وەزارەتا دەرڤە یا ئەمریکا رۆژا ١٤ ئادارا ١٩٧٠ پەیامەک هنارت بۆ باليۆزخانا وەلاتێ خۆ ل ئیرانێ دەبارەی رێکەفتننامەیا ١١ى ئادارا ١٩٧٠ێ د ناڤبەرا شۆڕشا کوردی و دەولەتا عیراقێ دا و راگەهاند:
هەڤدەم ل گەل ئەوێ چەندێ، کو ئەم د هەڤڕاینە کو رێکەفتننا د ناڤبەرا عیراقێ و کوردان دا هاتییە راگەهاندن چ ئەنجامێن وەسا نابن، بەلێ پرسیارا مە ئەڤەیە: ئەرێ ئەڤ رێکەفتننامەیە دێ دەمەکێ درێژ ڤەکێشیت یان نە؟ ئەگەر ب هویری مادێ ١٥ یێ ئەوێ رێکەفتننامەیێ بخوینین، ئەو پرسیارا زۆر يا گرنگ ل دەف مە دێ دورست بیت، کو د راستی دا کوردستان دێ گەهیتە چ رێژەیا ئوتۆنۆمی، چونکی تۆخمێن سەرەکی یێن هەر جۆرە رێکەفتننامەیەکا دۆمدرێژ کو بێهنا جێبەجێکرنێ ژێ بهێت، دڤێت ب شێوەیەکێ جدی یا رون بیت. گۆمان د وێ چەندێ دا هەیە، کو دەولەتا عیراقێ ئاراستەیێ سەرنج و لڤینێن خۆ ب شێوەیەکێ بەرچاڤ ژ کوردستانێ بەر ب ئیرانێ و کەنداڤێ فارسی بگوهۆڕیت، ژ بلی ڤێ چەندێ ژی ئەگەر تشتەکێ وەسا روی بدەت، دهێتە چاڤەرێکرن هێزا سەربازی سەر و ژنوی ژ ئوردن و سووریایێ ب رێ بێخیت نەک ژ باشوورێ عیراقێ. ئەم ل گەل ئەوێ چەندێ دا د هەڤراینە، کو سوڤیێتێ رێکەفتنا کوردان و دەولەتا عیراقێ هاندایە، بەلێ ب تمامی یا رون نینە، کو د راستی دا چەند کاریگەری ل سەر پێکهاتنا ڤێ رێکەفتننامەیێ هەبوو، هەلویستێ سوڤیێتێ سەبارەت کوردان گەلەک ئەڤرازی و نشیڤی بخۆڤە دیتینە و ب گشتی ل سەر بنەمایێ سیاسەتێن خۆ یێن دی سوڤیێت ل دەڤەرێ بوویە. هیچ گۆمان د وێ چەندێ دا نینە، کو سامانێ گرنگێ سوڤیێتێ د ناڤ بەغدا دا ژبەر ناکۆکیان نەمینیت، لەوا سوڤیێتێ ب باشتر زانییە کو کورد و دەولەتا عیراقێ رێکبکەڤن(١٤).
پشتی نێزیک بوونا عیراقێ ژ سوڤیێتێ و راگەهاندنا رێکەفتنا ١١ى ئادارێ ل گەل کوردان، ئیرانێ رژێما عیراقێ ب مەترسيیەکا تمام ددیت ل سەر بەرژەوەندیێن خۆ، لەورا ئیرانێ داخواز ژ هەڤپەیمانا خۆ ئەمریکا کر پشتەڤانيیا وێ بکەت و مەترسیيا عیراقێ ل سەر بەرژەوەندىیێن وێ کێم، ئەمریکا ژی ل سەر داخوازا ئیرانێ هاتە سەر خەت و باشترین کارتا وان کورد بوون ب کاربینن دژی حکومەتێ و پشتەڤانیا کوردان بکەن ب رادەیەکێ وەسا نەسه‌رکەفتنێ نە شکەستنێ ل گەل حکومەتا عیراقێ بینن، بەلکو ب تنێ لاوازکرن و مژویلکرنا عیراقێ بیت.
رۆلێ ئەمریکا هاتە ئاشکەرا کرن ب بەرفرەهی ژ لایێ لیژنەکێ ڤه، کو هاتبوو پێک ئینان بۆ دویڤچوونا چالاکیيێن ئاژانسا هەوالیگریيا مەرکەزی ل سالا ١٩٧٢ێ کو شاهێ ئیرانێ داخواز ژ سەرۆکێ ئەمریکا نکیسۆنی و هێنری کیسنجەری کربوو هاریکاریيا وی بکەن ژ بۆ پشتەڤانیکرنا بارزانی، ل گەل وێ چەندێ هاریکاريیێن ئەمریکا د هێمایی بوون و ئەمریکا وەسا سەرەدەری کربوو وەک گرەنتی کو شاهـ دەستا ژ کوردان بەرنەدەت. د راپۆرتا (پایک) دا ئەڤا هاتییە بلند کرن بۆ کۆنگرێسی، بارزانی بێ باوەریيا خۆ دەربڕییە ژ ئیرانێ و ب تنێ ئەوی باوەری ب ئەمریکا هەیە ژ هێزێن دی یێن زلهێزێن جیهانێ، (جون بی کونالی) حاکمێ بەرێ یێ ویلایەتا تکساس شاهێ ئیرانێ ئاگەهدار کر، کو ئەمریکا دێ هەڤکاریيێ ل گەل کەت د ڤێ بزاڤێ دا، ل دويماهیيێ نیکسۆنی و کیسنجەری بڕیار دا ب کارەکێ ژ ڤی شێوەی راببن ژبەر هندەک ئەگەران ژ وان: ژ بەر حەزا شاهی کو هەڤپەیمانێ وانە و گەف ل سەرە ژ لایێ عیراقێ ڤە، ئەگەرەکێ دی ژی کو بالیۆزێ ئەمریکا (ئیگلتون)ی ئاماژە پێدای شەرێ سار بوو. یاخیبوونەکا کوردی یا بەردەوام د شیياندایە مەزنيیا هێزا عیراقێ بخۆ بکێشیت. ئەگەرێ دويماهیێ ئەو بوو ئەڤێ ئیگلتونی ب گرنگ دزانی ئەو ژی ئەوە ئاریشەیا کوردی یا بەردەوام دێ هێزێن عیراقی نەچارکەت بمیننە د ناڤ سنورێ عیراقێ دا و ئەگەرێ بکارئینانا وێ هێزێ د هەر هەڤڕکيیەکا عەرەبی-ئیسرائیلی دا ئەگەرەکی گەلەک لاوازە، ئەڤ چەندە ژی د شەرێ ١٩٧٣ێ دا باش دیار بوو دەمێ هێزەکا لەشکەرێ عیراقێ بەشداری د شەری دا کری(١٥).
ژ لایەکێ دی ڤە، ئیدارا ئەمریکا سیاسەتا عیراقێ وەسا دیت کو ئەگەرەکە رازی ببیت پەیوەنديیێ ب کوردان بکەت و پشتەڤانيیا وان بکەت ب شێوەیەکێ ئێکسەر ب پارەی و چەکی ژ بۆ لاوازکرنا عیراقێ وەک سزایەک بۆ خۆمالی کرنا نەفتێ و پەیمانا دۆستایەتیيا ل گەل سوڤیێتێ، لەوا کیسنجەری ژی رێکا خۆ د کوردا را دیت ژ بۆ سزادانا عیراقێ، هەروەسا زێدەبوونا دلتەنگيیێ و دوبەرەکیيا د ناڤبەرا ئیرانێ و عیراقێ وەکر پشتەڤانيیا خۆ بۆ کوردان زێدەتر بکەت ژ بۆ لاوازکرنا عیراقێ و زێدەباری رۆلێ ئیسرائیلێ، کو هانددا بەر ب شەری ل باکۆری. ژ ئەنجامێ وان پێشهاتێن پەیدابووین ئیران وەک هەڤپەیمانا ئەمریکا سەرەدەری دکر و هاریکاری پێشکێشی بارزانی کرن و ئەمریکا ب ڤێ چەندێ دڤیا بەرانبەر ئێکەتیا سوڤیێتێ راوەستیت ل رۆژهەلاتا ناڤین(١٦). ئەڤا هاتییە کرن هەمی ژ هاریکاريیێن ئەمریکا- ئیرانێ بۆ کوردان، ئارمانج ژێ ئەو نەبوو کو هاریکاريیا شۆڕشێ بکەن ژ بۆ سەرکەفتنەکا راستەقینە و ڤەبڕ ژ بۆ ب دەستڤەئینانا ئارمانجێن کوردان، چونکی ئەگەر بارزانی ب سەرکەفتبا ب شێوەیەکێ ڤەبڕ و دويماهی ل وی دەمی کوردان چ رۆل نەدما د لاواز کرن و بێهێز کرنا رژێما بەعس دا کو ئەڤە ئەو ئارمانج بوو یا ئیرانێ و ئەمریکا بۆ کار دکر. ئەوان دڤیا کورد ل ئاستەکی بن ب شێن بەردەواميیێ ب شەری بدەن، بەلێ سەرکەفتنەکا تمام ب دەستڤەنەئینن داکو داهاتێ عیراقێ ژ ناڤ ببەن، هەروەسا د راپورتەکا هەوالگیریيا ئەمریکی دا پشتی تێکچوونا د ناڤبەرا کوردان و بەغدا دا، بەحس ل وێ چەندێ هاتەکرن کو ئیرانا هەڤپەیمانا وان پێ باش بوو عیراقێ لاواز بکەن ب رەنگەکی کوردان هان بدەن ئەو یاسایا ئوتۆنۆمی نیڤ نیڤە بمینیت و رەوش ئالۆز بییت، بەلێ ئێک لانەبیت دا هەردو ئالی پێکڤە مژویل ببن و عیراق هزر د چ پێنگاڤێن دی دا نەکەت(١٧).
هەر چەندە سوڤیێتێ پێخۆشە پێگەهـ و سەنگا خۆ هەبیت دناڤ کوردان دا و بەرفرەهتر لێ بکەت، بەلێ مە گۆمانا هەی کو ئەڤە ب تنێ ئارمانجا سوڤیێتێ یا ددەمەکێ نێزیک دا بیت. ئەم ئەوێ چەندێ ب دوور دزانین کو سوڤیێت بزاڤێ بکەت کوریدورەکا کوردی دڤی دەمی دا دورست بکەت. دورست کرنا ئەڤی کوریدوری کۆمەکا پرسیاران دێ ل دەف عەرەبێن دۆستێن سوڤیێتێ دورست کەت دەربارەی مەرەم و مەبەستێن وێ یێن راستەقینە، چونکی عەرەب دبینن، کو هەرێمەکا گرنگ ژ وەلاتێن عەرەبی دێ هێتە دابڕین، ژ بلی وێ چەندێ ژی دیارە کو عەرەبان نەڤێت ب رێکا بەرنامەیەکی، کو دبیت کارڤەدانێن توند یێن ئیرانێ و تورکیا ژێ پەیدا ببن، پەیوەندیێن خۆ یێن هەستیار ل گەل ئیرانێ و تورکیا بێخنە مەترسیێ(١٨).
هەلویستێ ئێکەتیا سوڤیێتێ ژ بەیاننامەیا 11 ئادارێ:
ئێکەتیا سوڤیێتێ پشتەڤانيیا خۆ بۆ رێکەفتننامەیا ١١ ئادارێ دەربڕی و د واقع حال دا ئەوێ گڤاشتن ژی ل سەر هەردو ئاليیان کرینە دا رویننە خوارێ ل سەر مێزا دان و ستاندنا و د دەمەکێ کورت دا پشتی رێکەفتنێ رۆژنامەیا (التأخي) یا پارتی دیموکرات کوردستان، گەهشتنا گەميیێن سوڤیێتێ یێن بارکری ب هارێکاریێن خاچا سۆرا سوڤیێتی بۆ بەندەرێ بەسرایێ راگەهاند، بەلێ ئاشکرا نەکر کا ئەو هاریکارییە چنە و چەندە، هەروەسا بەحس کر، کو هژمارەکا دی یا هاریکاريیان هاتینە رادەست کرن. ئەوێ رۆژنامەیێ سۆپاسیێن خۆ دەربڕین ل سەر وان هاریکاریێن دلسۆزانە یێن ئێکەتیا سوڤیێتێ پێشکێش کرین. هەروەسا بۆ پشتەڤانیيا وان یا دادپەروەرانە بۆ مافێن نەتەوەیی یێن کوردی یێن شەرعی و بۆ خەباتا گەلێ عیراقێ دژی زایۆنیزما ئیمپریالی(١٩).
پشتی بریتانیا ڤەکێشانا هێزێن خۆ ژ کەنداڤێ عەرەبێ راگەهاندی، دوودلی و نەرەحەتی ل دەف ئیرانێ و ئێکەتیيا سوڤیێتێ هەردويا پەیدا بوو کا دێ کی جهێ بریتانیا گریت و بالادەست بیت ل کەنداڤی، سوڤیێت یا پشتراست نەبوو کو ئیران بشێت ب ئەڤی رۆلی راببیت، لەوا ترس ژ ئەمریکا هەبوو کو ب هێزەکا تمام بهێتە کەنداڤی، ژبەر ڤێ چەندێ بزاڤێن بەردەوام کرن د ناڤبەرا خۆ و ئیرانێ دا خۆش بکەت، بەلکو بشێت کاریگەریێ ل سەر بکەت و د هەمان دەم دا رژێما عیراقێ ژی ب تمامی بێخیتە د ناڤ چارچۆڤێ حەزێن خۆ، وەک رێکەک بۆ گەهشتنا کەنداڤی و ل سەر زال ببیت و و هەم وەک روی ب روی بوونەک ل گەل ئیرانێ و ئەمریکا.
پێداگیريیا ئێکەتيیا سوڤیێتێ، ئەگەرەک بوو بۆ رژێما عیراقێ کو داخوازا ئاشتيیێ و رێکەفتنێ بکەت ل گەل سەرکرداتييا شۆڕشێ، بارزانی ژی ب مەبەستا بدەستڤەئینانا مافێن نەتەوەیی یێن کوردان بەرسڤەکا ئەرێنی بۆ داخوازيیا سوڤیێتێ دا. پشتی ئیمزاکرنا رێکەفتننامەیا ١١ى ئادارا ١٩٧٠ێ، سوڤیێتێ زێدەتر خۆ نێزیکی عیراقێ کر و ب کۆم چەکێ پێشکەفتی بۆ عیراقێ دهنارت، ئەڤێ چەندێ ژی دل نەئارامی ل دەف سەرکردایەتیيا کوردی دروست کر. ئیرانێ هەست ب ڤێ نە ئاراميیێ کر و شاهی د ڤی باری دا بۆ پەیامنێران گۆت: تەهران یا ئاگەهدارە ل سەر جێگیرنەبوونا ئاگربەستا ڤێ دويماهیێ پشتی رێکەفتننامەیا ١١ى ئادارێ هاتییە د هەبوونێ دا، د هەر دەمەکی دا گەفێن هەلوەشیانێ ل سەرن ب رادەیەکی پێدڤی ناکەت زۆر هەول و بزاڤ بهێنە کرن بۆ ڤەگەراندنا پێشمەرگەیێن بارزانی بۆ بەرەیێ شەری(٢٠).
ئێکەتیا سوڤیێتێ د بەردەوامیا سیاسەتا خودا کو زێدەتر کاریگەریا راستەوخۆ هەبیت د سیاسەتا ئابوری و دبلوماسی یا عیراقێ دا، سیاسەتا ب خۆڤەگرتنێ (احتوا‌ء)ا وەلاتێن دەور و پشت و ب تایبەتی وەلاتێن خودان نەفت و زاڵ ب سەر کەنداڤی دا پەیرەو کر، بۆ ئێکەم جار چەند رێکەفتننامەیەکێن گرنگ و مێژوویی دگەل رژێما بەعس ئیمزا کرن، ل هەیڤا ٦ یا سالا ١٩٦٩ رێکەفتننامەک دگەل عیراقێ مۆر کر ب سەر بەهرەمەندی و بکارخستنا پیشەسازیا نەفتێ ل رومێلە ژ لایێ ئابوری و هونەری ڤە، هاریکاریا حکومەتا عیراقێ بکەت تا ئەو دەمێ عیراق ب خۆ دشێت برێڤە ببەت و خۆمالی بکەت، پشتی هینگێ پەیمانا میژوویی و دوستایەتی و هەفکاریێ دناڤبەرا عیراقێ و سوڤیێتێ دا هاتە ئیمزاکرن بۆ هاریکارکرنا ئێک و دوو د بوارێن سیاسی، ئابوری و فەرهەنگی…هتد(٢١).
هەروەسا چەندین رێکەفتنێن دی یێن سەربازی و نەفتێ ئیمزاکرن، لەورا روسیا زانی ئەو ناگەهیتە ئارمانجێن خۆ ئەگەر حزبا کۆمۆنیست یا عیراقی و پارتی دیموکراتی کوردستان بەشدار نەکەن ل گەل حزبا بەعس د ناڤ ڤان رێکەفتنا دا د بەرەیەکێ ئێکگرتی دا و بالیۆزێ روسیا ل بەغدا چاڤ ب نوینەرێن هەردو حزبا کەفت دا کو سۆزێ بدەتە وان ئەو پەیمانە دۆستایەتینە و ئەوان ژی ب خۆڤە دگریت، چونکی بەحسێ پێشڤەبرنا دەستکەفتێن ئابۆری و کۆمەلایەتی یێن گەلێن عیراقێ دکەت، حزبا کۆمۆنیست پێشوازی ل وێ چەندێ کر، بەلێ پارتی ب ڤێ چەندێ رازی نەبوو و نەچوو د وی بەرەی دا و باجەیا وێ ژی ئەو بوو سوڤیێتێ ئەو هاریکاريیێن خۆ یێن مادی ئەڤێن ژ دەستپێکا شۆڕشا ١٩٦١ێ د دانە کوردان بڕین(٢٢).
پشتی چەندین رێکەفتن د ناڤبەرا عیراقێ و سوڤیێتێ دا هاتینە ئیمزاکرن، شاهێ ئیرانێ ژ هەبوونا دەستهەلاتا سوڤیێتێ ل دەڤەرێ یێ دلگران بوو، هەروەسا ژبەر پەیوەندیيا وان ل گەل بارزانی کری. د راستی دا جەنەرال بارزانی د هەیڤا دو دا ل (ناوپردان) پێشوازی ل شاندەکێ روسی کر ب سەرۆکايه‌تيیا (ئێم. رۆمانسیڤ)ی ئەندامێ کۆمیتەیا ناڤەندی یا حزبا کۆمۆنستی یا سوڤیێتێ. د ڤێ دیدارێ دا کو د کەش و هەوایەکێ دۆستانەدا هاتە کرن، سوڤیێتێ داخواز ژ بارزانی کر یا بۆری ژبیر بکەت و لاپەرەکێ نوی بۆ پەیوەندیێن خۆ ل گەل بەغدا ڤەکەت، جەنەرال بارزانی کو ب باشی دزانی ب زمانێ روسی باخڤیت ب ئاشکرایی و رونی بەرسڤا وی دا و گۆتێ: (سەدام حسێن ژ سەری هەتا بنی د پیساتیێ را لەوتییە! لەوا هاریکاریيا هەوە دڤێت، دا خۆ پاک و پاقژ بکەت. ئەگەر هەوە دڤێت هاریکاريیا وی بکەن، بۆ ئەڤی کاری پێ خۆ نەداننە سەر پشتا ملەتێ کورد). بارزانی داخواز ژ سوڤیێتیان کر بەری گرێدانا هەر پەیمانەکێ ل گەل رژێما بەعس دا پرسیار پێکرن و گفتوگۆیا ل گەل هەمی رێکخراوێن سیاسی یێن عیراقێ بکەن. پشتی چەند حەفتيیەکان(٢٣).
پشتی چەند حەفتییەکان (کاسیگین)ی ب فەرمی سەرەدانا عیراقێ کر و ب رێکا رادیۆیێ بوو کو رێبەرێن کورد ئیمزاکرنا پەیمانا دۆستایەتيیا عیراقێ و سوڤیێتێ زانی. محەمەد مەحمود عەبدولرەحمان (سامی عەبدولرەحمان) ئەندامێ مەکتەبا سیاسی یا پارتی دیموکرات و وەزیرێ کاروبارێن باکۆری ب فەرمانا بارزانی داخواز ژ کاسیگینی کر کو ببینیت و یاداشتنامەیەکێ ل سەر رەوش و حالێ نوکە یێ کوردان بدەتێ. کاسیگینی ئاخفتنا خۆ دایێ کو دێ ل گەل رێبەرێن عیراقێ مەسەلەیا کوردان بەحس بکەت، داخواز ژ کوردان کر شاندەکی ب سەرۆکایەتیيا (حەبیب کەریم)ی سکرتێرێ گشتی یێ حزبێ بۆ ئێکەتیا سوڤیێتێ بهنێرن. بەلێ کاسیگینی د گفتوگۆیێن خۆ دا ل گەل کاربەدەستێن عیراقێ، مەسەلەیا کوردان بەحس نەکر و سەفەرا شاندێ کوردی ژی بۆ سوڤیێتێ ل دویڤ ئاخفتنێن کوردان ژبەر بارودۆخێ عیراقێ بۆ دەمەکێ نەدیار هاتە پاش ئێخستن(٢٤).
هەلویستێ بریتانیا ژ بەیاننامەیا 11ى ئادارێ:
رەنگڤەدان و کارڤەدانێن وەلاتێن رۆژئاڤا ب شێوەیەکێ گشتی د پشتەڤان بوون بۆ رێکەفتنا ١١ى ئادارێ، بۆ کوردان ژی رۆمالەکا راگەهاندنێ یا هەڤالینێ پەیدابوو، دەربارەی بریتانیا ئەوێ ژی ژ لایێ خۆڤە وەکی ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا یا کەیفخۆش بوو، کو ئێمناهیێ ل سەرانسەری عیراقێ بەرقەرار ببیت و هنارتنا نەفتێ ب شێوەیەکێ جێگیر بهێتە پاراستن، خۆ ئەگەر رژێما عیراقێ ل دویڤ حەز و خواستێن وێ ژی نەبیت و ژ لایەکێ دی ڤە ئەو یا دوودلە و نە ئارامە ژ ئەوان گڤاشتنێن پەیدا دبن و دهێتە بکارئینان دژی هەڤپەیمانێن وێ ل دەڤەرێ. د دەمێ پەیدابوونا هەر یاخیبوونەکێ یان شۆڕشەکێ ل ئیرانێ یان تورکیا، هەڤپەیمانێن ئەمریکا و بریتانیا ل (سێنتۆ) بێی گۆمان ئەو چەندە دێ ژ دەرڤەی رازیبوونا وان هەردووکا بیت. ل گەل ڤێ چەندێ ژی رێکەفتنا ١١ى ئادارێ جهێ کەیفخۆشیيا جیهانێ ب شێوەیەکێ گشتی بوو(٢٥).
تەوەرێ سیێ: ئەنجامێن بەیاننامەیا 11ى ئادارێ
بەیاننامەیا ١١ى ئادارێ ل ١٩٧٠ێ ئێکەم رێکەفتن بوو د ناڤبەرا حکومەتەکا عیراقی و سەرکردایەتییەکا کوردی دا، بنەمایێن دەستهەلاتەکا ئوتۆنۆمی یا بەرفرەهـ بۆ کوردان داناین ژ لایێ دەلالەتێن خۆ یێن سیاسی و جوگرافی و جڤاکی و رەوشەنبیری ڤە. ئەڤێ رێکەفتنێ پشتەڤانیيا زۆربەیا کوردان و عەرەبان ل عیراقێ بخۆ راکێشا، هەروەسا زۆربەیا هێزێن سیاسی یێن جیاواز ل عیراقێ پشتەڤانی لێ کر، ل گەل وێ چەندێ حزبا کۆمۆنیستی وەسا بەرێ خۆ ددایێ وەک رەفتارەکا پراگماتیکی ژ لایێ حزبا بەعس ڤە ژبەر رەوشا وێ یا سست و لڤۆک یا ژ ئەنجامێ دوبەرەکيیێن نافخۆیی پەیدابووی و بدەستڤەنەئینانا سەرکەفتنان ل دژی کوردان. پشتی رێکەفتنێ راستڤەکرن د حکومەتێ دا هاتنە کرن و پێنج وەزیرێن کورد هاتنە دانان ژ ئەندامێن پارتی، کو د پێشنیارکری بوون ژ لایێ بارزانی ڤە، لیژنەیەکا بلند هاتە پێکئینان دا سەرپەرشتیيا جێبەجێکرنا رێکەفتنێ بکەن ژ حزبا بەعس و پارتی نیڤ ب نیڤ، بەلێ پار هەر زوی تووشى کێشەیا سنورێ دەڤەرا دەستهەلاتا ئوتۆنۆمی بوو، ئەڤا مای جهێ ناکۆکیێ سەرەرای وێ چەندێ، کو پێدڤی بوو ب رێکا دان و ستاندنا چارەسەر بکەن(٢٦).
لایەکێ دی ڤە ئێدی عیراق مژویل نابیت ب شەرێن دژوار و خرابکار دگەل کوردان، ژ ئەگەرێ ڤێ چەندێ دەلیڤە بۆ حکومەتێ دێ پەیدا بیت ژبۆ جێبەجێکرنا ئارمانجێن خۆ یێن ناڤخۆیی و دەرەکی، ژلایێ ناڤخۆیی ڤە حکومەت دێ بهێز کەڤیت هەر چ نەبیت بۆ مەودایەکێ کورت، سەرەرای نەرازی بوون و تۆرەبوونا هندەک نەتەوەپەرستێن عەرەب دناڤ لەشکەری دا، ب دیتنا وان حکومەتێ گەلەک دەست بەردان کرینە ژ یا پێدڤی. هەر چەوا بیت ئەگەر بەعسی پشتەڤانيیا کوردان ب دەست خۆڤە نەئینن، ب کێمێ نەئامادەبوونا کوردان ل گەل لایەنێن یاخیبوويی پشتەڤانییە بۆ وان. پێکول و بزاڤێن حکومەتێ ژ بۆ بێ دەنگ کرنا کێمنەته‌وەیان وەکی د رێکەفتنا ئادارێ دا هاتی دێ ئەنجامێن باش هەبن، د هەر حالەتەکی دا بیت کۆمێن کێمنەتەوەیی و ئایینی وەکی ئێزدی و ئەرمەن و مەندائی و یەهودیيان هژمارەکا وەسا نینن، کو ببنە گەف و مەترسی ل سەر حکومەتێ(٢٧).
ژ ئەنجامێ رێکەفتنا ١١ى ئادارێ ئەو لایەنێن کوردی یێن بەری هینگێ ل گەل حکومەتێ رۆلێ وان نەما و پاشڤە زڤڕی، سەرەرای وێ برۆسکەیا پشتەڤانیێ یا تالەبانی بۆ ئەحمەد حەسەن بەکری هنارتی هێزێن باسکێ مەکتەب سیاسی یا پارتی هاتنە ژ چەککرن و پشتی جارەکا دی گەهشتنە بارزانی، ل هەیڤا ته‌باخا یا سالا ١٩٧٠ێ تالەبانی بەر ب دەڤەرا گەلالە چوو ل سەر داخوازا بارزانی کو پێشوزيیا وی کر و تڤه‌نگا خۆ پێشکێشی وی کر وەک دیاری، وەسا دیاره ئەڤ هەڤدیتنە ژی پەیدابوو ب پشتەڤانيیا حکومەتێ، پێشبینی د هاتە کرن ئەڤ ئاشتبوونە ببیتە هاریکار بۆ جێبەجێکرنا رێکەفتنا ئادارێ و لادانا گوشەگیريیا سەر تالەبانی دێ بارێ حکومەتێ ژی سڤککەت ژ بەرپرساتیا پاراستنا وی، زێدەباری هەبوونا وی و هەڤالێن وی یێن پشتەڤان بۆ هەڤکاریيێ ل گەل عەرەبا د ناڤ پارتی دا، دێ پتر نەرماتیێ پەیداکەت. هەر ژ ئەنجامێن بەیاننامەیا ١١ى ئادارێ ل سەر ئاستێ نافخۆیی پاشڤە زڤڕینا رۆلێ عەشیرەتێن کوردی یێن هەڤدژ ل گەل بارزانی، ئەوێ رێکەفتنێ هیچ ئاماژەیەک ب رۆلێ هێزێن (فرسان صلاح الدین) نە دا ئەوێن ژ وان عەشیرەتا پێک دهات، ئەو چەندە ژی راست بوو ئەوا دگۆت بەندەکێ نهێنی هەیە پاشکۆیە ل گەل رێکەفتنێ حکومەت یا پێگیر بوو ب هەلوەشاندنا هێدی هێدی یا (فرسان صلاح الدین)(٢٨).
بارزانی ئەو چەندە د زانی و هەست پێ دکر کو ئەو رێکەفتنە ل گەل حکومەتێ دێ شەرعیيەتا سەرکردەیێ ئێکانە یێ کوردان ب وی پەخشیت، دەلیڤە بۆ وی پەیداکر بۆ ژناڤبرنا هەڤدژ و هەڤڕکێن خۆ، دا ببیتە سەرکردەیێ ژ هەمیان بهێزتر ل باکۆرێ عیراقێ ل سالێن د دویڤ دا، هەروەسا بارزانی پەیوەنديیێن خۆ ل گەل ئیرانێ بڕین و هەمی شیرەتکارێن ئیسرائیلی ڤەکێشان ژ بۆ سست کرنا پەیوەندیيان، پشتی بارزانی راپۆرتەک بۆ ئیسرائیل هنارتی ل دور دان و ستاندنێن خۆ ل گەل حکومەتێ و گۆت ئەو پێشبینيیا تشتەکێ مەزن ناکەن ژ رێکەفتنێ، ژ لایەکێ دی ڤە بارزانی ل وی دەمی وەسا هاتە پێش وەک رزگارکەر بۆ سیاسەتا براینيیا عەرەبی-کوردی(٢٩).
ژ لایەکێ دی ڤە پشتەڤانيیا گروپێن کۆمۆنیستی و چەپڕەو بۆ رێکەفتنێ وەکی نەتەوەپەرستان و ناسریيان و سەرکردەیێن ئایینی و سەرکەفتنا رژێمێ د کاری دا ل سەر جێبەجێکرنا رێکەفتنێ و گەهشتنا ئەنجامەکێ باش، دێ باوەری ب خۆهەبوونەکا باش دەتە بەعسیان، قووناغا ئارامی و تەناهیيا ناڤخۆیی دەست پێکر، بەرهنگاری سست بوو، هەروەسا سیاسەتەکا ڤەکریتر ب کارئینا ب ئازادکرنا زیندانیێن سیاسی و راکرنا ئاستەنگان ژ سەر کەرتێ تایبەت و ئابۆری و دابەش کرنا دەستهەلاتان، هەردو لا گرنگی ب کەرتێ ئاڤەدانکرنێ و ساخلەمی و پەروەردەیێ و گەشەکرنا ئابۆری دا. ل سەر ئاستێ دەرڤە ئەڤێ رێکەفتنێ ئازاديیەکا بەرفرەهتر دا حکومەتێ بۆ کارکرنێ، پشتی ئیمزاکرنا رێکەفتنێ؛ حکومەتێ ٣٠٠٠ سەرباز هنارتنە ئوردنی بۆ ناڤ رێزێن وێ تیما لەشکەری یا عیراقی ئەوا ل وێرێ جێگیر بووی(٣٠).
ئەنجام:
١- هێزا مللەتێ کورد و شۆڕشا کوردی ب دژی رژێمێن ئێک ل دویڤ ئێک یێن عیراقێ ل چەرخێ بۆری نەچار کرینە بهێنە سەر مێزا دانوستاندنێ و دانپێدانێ ب مافێن نەتەوەیی و کەلتووری و رەوشەنبیری یێن کوردان بکەت.
٢- سەرکرداتيیا شۆڕشا کوردی هەر ژ دەستپێکی باوەريیەکا تمام و موکۆم ب حکومەتا عیراقێ نەبوویە، کو یا رژد بیت ل سەر ئەنجامدانا رێکەفتنا ١١ى ئادارێ و دانا مافێ ئوتۆنۆمی بۆ کوردان، بەلێ کوردان چ پێگوهۆڕێن دی نەبووینە ژبلی دانوستاندنا و رێکەفتنێ ل گەل وان، پشتی چەندین شەرێن دژوار و مالوێرانيێ بۆ هەردولا.
٣- هەردولایان دەمێ رێکەفتنا ١١ى ئادارێ ژی ئیمزاکری و راگەهاندی، ب چاڤەکێ وەسا بەرێ خۆ ددایێ وەک دەلیڤەک بۆ بێهنڤەدانێ و خۆ بهێزئێخستن و بەرهەڤکرن بۆ قووناغەکا دی یا شەری و ل دويماهيیێ ژی ئەڤ چەندە باش دیار بوو.
٤- رژێمێن بەرێ یێن عیراقێ زۆربەیا وان ژ نەچاری دانپێدان ب مافێن کوردان کرییە نە ب قەناعەت، هەر دەمەکێ دەلیڤە بۆ پەیدا بوويی ل سۆز و پەیمان و رێکەفتنێن خۆ لێڤەبووینە و جارەکا دی ژڤڕینە سەر عەقلیيەتا خۆ يا شۆفینی و رەگەزپەڕست.
٥- ژ لایەکێ دی ڤە، ئەڤ رێکەفتنە بۆ بناغەيه‌ک بۆ هەر دانوستاندنەکا د ناڤبەرا سەرکردایەتیيا کوردی و حکومەتێن عیراقێ ل پاشەرۆژێ، هەروەکی دیار بووی ل پشتی سەرهلدانا بهارا ١٩٩١ێ و پشتی کەفتنا رژێما بەعس و ژ ناڤچوونا وێ ل سالا ٢٠٠٣ێ.
٦- ژ لایەکێ دی ڤە، پێدڤییە کورد پشتبەستنا خۆ یا مەزن ل سەر خۆ بکەن نە ل سەر هێزێن دەرەکی، وەکی ئیرانێ و ئەمریکا کو ل دەمێ تەنگاڤيیێ دەست ژ کوردان بەردده‌ن و جارەکا دی کێشەیا کوردی زڤڕاندە قووناغێن دەستپێکێ هەر وەکی ل رێکەفتنا جەزائیر دیاربوويی، ئانکو کورد ب تنێ وەک کارتا فشارێ هاتینە بکارئینان د هەڤڕکیێن هەرێمی و ناڤ دەولەتی دا.
٧- کورد گەلەک پێدڤی ب ئێکگرتنێ و ئێک رێزیێ نە ژ بۆ سەرکەفتنێ، ئەگەر کورد هەمی ل وی دەمی د ئێکگرتی بانە، دا ئەنجام باشتر ب دەستڤە هێن و دا دژمنێن وان؛ وان ب دژی ئێک و دو بکارنەئینن و وان لاواز بکەن.
په‌راوێز و ژێدەر:
1) مسعود بارزانی، البارزانی و الحرکة التحرریة الکوردیة، ثورة ایلول ١٩٦١-١٩٧٥، ج٣، اربیل، ٢٠٠٢، ص٢٤٧.
2) عبدالجلیل صالح موسی، جمال عبدالناصر و القضیة الکردیة (١٩٥٢-١٩٧٠)، الطبعة الاولی، مطبعة محافظة دهوک، دهوک، ٢٠١١، ص٢٧٧
3) عبدالجلیل صالح موسی، جمال عبدالناصر و القضیة الکردیة (١٩٥٢-١٩٧٠)، الطبعة الاولی، مطبعة محافظة دهوک، دهوک، ٢٠١١، ص٢٧٨.
4) عبدالجلیل صالح موسی، جمال عبدالناصر و القضیة الکردیة (١٩٥٢-١٩٧٠)، الطبعة الاولی، مطبعة محافظة دهوک، دهوک، ٢٠١١، ص٢٧٩، ٢٨٠.
5) نازناز محەمەد عەبدولقادر، سیاسەتی ئێران بەرامبەر بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەیی کورد لە کوردستانی عیراقدا (١٩٦١-١٩٧٥)، دەزگای چاپ و بلاوکردنەوەی ئاراس، هەولێر، چاپی یەکەم، ٢٠٠٨، لاپەرە١٧٤.
6) کریس کۆچرا، کورد لە سەدەی نۆزدەم و بیستەم دا، وەرگێران ژ فارسی حەمە کەریم عارف، چاپی پێنجەم، ٢٠٠٩، لاپەرە٢٧١.
7) صلاح الخرسان، التیارات السیاسە فی کردستان العراق ١٩٤٦-٢٠٠١، مؤسسة البلاغ للنشر، لبنان، الطبعة الاولی، بیروت، ٢٠٠١، ص١٦٣.
8) نازناز محەمەد عەبدولقادر، سیاسەتی ئێران بەرامبەر بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەیی کورد لە کوردستانی عیراقدا (١٩٦١-١٩٧٥)، دەزگای چاپ و بلاوکردنەوەی ئاراس، هەولێر، چاپی یەکەم، ٢٠٠٨، لاپەرە١٧٥، ١٧٦.
9) منذر الموصلی، القضیە الکردیة فی العراق «البعث و الاکراد»، دار المختار، دمشق، الطبعة الاولی، ٢٠٠٠، ص ٢٥٥.
10) أدموند غریب، الحرکة القومیة الکردیة، دار النهار للنشر، بیروت، الطبعة الاولی، ١٩٧٣، ص ١١٤.
11) أدموند غریب، الحرکة القومیة الکردیة، دار النهار للنشر، بیروت، الطبعة الاولی، ١٩٧٣، ص ١١٥، ١١٦.
12) أدموند غریب، الحرکة القومیة الکردیة، دار النهار للنشر، بیروت، الطبعة الاولی، ١٩٧٣، ص١١٦.
13) وریا رەحمانی، مێژووی پەیوەندییەکانی کورد و ئەمریکا، چاپی یەکەم، چاپخانەی رۆژهەلات، هەولێر، ٢٠١٢، لاپەرە٧٦.
14) وریا رەحمانی، مێژووی پەیوەندییەکانی کورد و ئەمریکا، چاپی یەکەم، چاپخانەی رۆژهەلات، هەولێر، ٢٠١٢، لاپەرە٨١، ٨٢.
15) مایکل إم غینتر، کورد العراق آلام و آمال، ترجمة عبدالسلام محمد رؤوف النقشبندی، الطبعة الاولی، مطبعة اراس، دار اراس للطباعة و النشر، اربیل، ٢٠١٢، ص٤٩، ٥٠.
16) عمار علی السمر، شمال العراق ١٩٥٨-١٩٧٥، دراسة سیاسیە، المرکز العربی للابحاث و دراسة السیاسات، الطبعة الاولی، بیروت، ٢٠١٢، ص٣٨٦، ٣٨٧.
17) دکتور گوینتەر دێشنەر، کورد گەلی لەخشتەبراوی غەدر لێ کراو، وەرگێران ژئەلمانی بۆ عەرەبی: عەبدولسەلام بەرواری، وەرگێران ژ عەرەبی بۆ کوردی: حەمە کەریم عارف، دەزگای چاپ و بلاوکردنەوەی ئاراس، چاپی یەکەم، هەولێر، ٢٠٠٤، لاپەرە٣٣٢.
18) وریا رەحمانی، مێژووی پەیوەندییەکانی کورد و ئەمریکا، چاپی یەکەم، چاپخانەی رۆژهەلات، هەولێر، ٢٠١٢، لاپەرە٨٢.
19) أدموند غریب، الحرکة القومیة الکردیة، دار النهار للنشر، بیروت، الطبعة الاولی، ١٩٧٣، ص ١١٦، ١١٧.
20) گونتر دشنر، احفاد صلاح الدین، ترجمة عبدالسلام برواری، الطبعة الثانیە، مؤسسة خەبات، ٢٠٠٠، ص٣٠٣.
21) نازناز محەمەد عەبدولقادر، سیاسەتی ئێران بەرامبەر بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەیی کورد لە کوردستانی عیراقدا (١٩٦١-١٩٧٥)، دەزگای چاپ و بلاوکردنەوەی ئاراس، هەولێر، چاپی یەکەم، ٢٠٠٨، لاپەرە١٨٣.
22) مەسعود بارزانی، بارزانی و بزوتنەوەی رزگاریخوازی کورد، بەرگی سێیەم، بەشی یەکەم و دووەم شۆرشی ئەیلول ١٩٦١-١٩٧٥، چاپخانەوی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، ٢٠٠٤، لاپەرە٢٠٨.
23) کریس کۆچرا، کورد لە سەدەی نۆزدەم و بیستەم دا، وەرگێران ژ فارسی حەمە کەریم عارف، چاپی پێنجەم، ٢٠٠٩، لاپەرە٢٧١.
24) کریس کۆچرا، کورد لە سەدەی نۆزدەم و بیستەم دا، وەرگێران ژ فارسی حەمە کەریم عارف، چاپی پێنجەم، ٢٠٠٩، لاپەرە٢٧٢.
25) أدموند غریب، الحرکة القومیة الکردیة، دار النهار للنشر، بیروت، الطبعة الاولی، ١٩٧٣، ص١١٧.
26) عمار علی السمر، شمال العراق ١٩٥٨-١٩٧٥، دراسة سیاسیة، المرکز العربی للابحاث و دراسة السیاسات، الطبعة الاولی، بیروت، ٢٠١٢، ص٣٦٧.
27) أدموند غریب، الحرکة القومیة الکردیة، دار النهار للنشر، بیروت، الطبعة الاولی، ١٩٧٣، ص١١٨.
28) عمار علی السمر، شمال العراق ١٩٥٨-١٩٧٥، دراسة سیاسیە، المرکز العربی للابحاث و دراسة السیاسات، الطبعة الاولی، بیروت، ٢٠١٢، ص٣٦٨.
29) عمار علی السمر، شمال العراق ١٩٥٨-١٩٧٥، دراسة سیاسیە، المرکز العربی للابحاث و دراسة السیاسات، الطبعة الاولی، بیروت، ٢٠١٢، ص٣٦٩.
30) أدموند غریب، الحرکة القومیة الکردیة، دار النهار للنشر، بیروت، الطبعة الاولی، ١٩٧٣، ص١٢٠.
