گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
حه‌مه هاشم
میتانی ناوی درێژكراوه‌یه بۆ شانشینی خورییەکان کە لە ناوچەی خابور لە كوردستان له باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا و باكورى عێراقى ئێستا لە ناوەڕاستی هەزارەی دووەمی پێش زایین سەریهەڵدا.
خورییەکان لە گەلانی ئاسیای کۆنن و زمانەکەیان بە بنەماڵەی زمانەکانی هیندۆئەورووپی ده‌زانرێت. تاکە زمانێک کە ئەگەری هەیە پەیوەندی بە زمانی خورییەوە هەبێت، زمانی کۆنی ئۆرارتییە. بەڵام بوونی خورییەکان لە میزۆپۆتامیا و سوریا بەڕێکەوت نەبووە، بەڵکو مێژووەکەیان لە ناوچەکەدا دەگەڕێتەوە بۆ هەزارەی سێیەمی پێش زایین.
شارستانێتى میتانى 1600- 1350 پ ز
ناوی تایبەتی خورییەکان لە دەقە میخییەکانەوە لە سەردەمی دەوڵەتی ئەکەدی و سەردەمی دەوڵەتی ئەکەدی و سەردەمی سێیەم شانشینی ئور هه‌ڵكۆڵراوه و دەرکەوتووە کە ئورکێشی کۆن (تەل مۆزانى ئێستا) ناوەندی میرنشینێکی خوری بووە کە لە ناوچەی خابور لە کۆتایی دەوڵەتی ئەکەدیدا سەریهەڵداوە.
لە دەوروبەری ساڵی ١٨٠٠ پێش زایین، خورییەکان زۆرینەی دانیشتوانی عەلالەخ (گرئەتشانای ئێستا)یان لە نزیك شارى ماردین و باكورى كوردستان پێکده‌هێنا، هەروەها لەو سەردەمەدا، خورییەکان ئاماده‌یی ته‌واویان لە باکووری ڕۆژهەڵاتی میزۆپۆتامیا هەبوو، بە تایبەتی لە شاری شوشرا (گردی شەمشارای ئێستا) نزیك ده‌ربه‌ندى ڕانییه، لە کەناری ڕاستی ڕووباری زابی سەرەوە. پێدەچێت ناوی فەرمانڕەوای ئەم شارە، کە بە شێوەی «کوواری» ئاماژەی پێکراوە، لە سەردەمی پاشای ئاشووری شەمشی-ئادادی یەکەم (١٨١٣-١٧٨١ پێش زایین) هۆریا بووبێت.
لە شاری ماری (تەل الحریری ئێستا)، دەقە خورییەکان ده‌ركه‌وتن كه وەرگێڕدراون بۆ بابلى، ئاماژه‌ش به‌وه ده‌دات كه بوونی خورییەکان لە سەدەی حەڤدە و شانزە پێش زایین لە باكورى عێراق و سوریادا زیادی کرد، بەو پێیەی شاری نوزی (یۆرگان ته‌پە ئێستا نزیک کەرکوک) بوو ناوەندێکی سەرەکی بۆ ئەوان کە ناوی نوزی هەڵگرتبوو لەبری ناوی گاسور کە لە هەزارەی سێیەمی پێش زایین ناوی لێنرا.
ئەو شوێنانەی دیکە کە لە ناوەڕاستی هەزارەی دووەمی پێش زایین پێناسه‌ى بوونی خورییەکان ده‌كه‌ن بریتین لە تەپە گاورا و گر بێلا لە باكورى عێراق (١٥ کم باکووری ڕۆژهەڵاتی نەینەوا)، مەسکەنە (ئیمار) و تەل ئەتشانە (ئەلالەخ) لە باشورى ئه‌نادۆڵ.
دەوڵەتی میتانی
قۆناغی دروستبوونی دەوڵەتی میتانی لە دوای تیرۆرکردنی پاشای هیتی (مورسیلی) یەکەم دەستی پێکرد کە لە دەوروبەری ساڵی ١٦٢٠ پێش زایین دەستی بە دەسەڵاتی خۆی کرد، لەو کاتەوە خورییەکان و هیتیەکان دەستیان کرد بە ئاڵوگۆڕی قه‌ڵه‌مڕه‌وى خۆیان لە سەرانسەری ئەو ناوچە شاخاوییانه‌ی کە له نێوان باكورى سوریا له‌گه‌ڵ ئەنادۆڵی جیاده‌کردەوە.
پێدەچێت سەرهەڵدانی میتانی لەو سەردەمەدا لەسەر بنەمای هاوپەیمانی چەند قەوارەیەکی سیاسی خوری بووبێت، وەک چۆن سەرچاوە هیتییەکان ئاماژەیان بە «چوار پاشای خوری» کردووە.
سەرەتای سەدەی پانزەی پێش زایین ناوی میتانی بۆ یەکەمجار لە نووسراوەکانی گۆڕی میسریدا دەرکەوتووە و پێدەچێت ئەم ناوە بۆ شانشینی خورییەکان لە ناوی ئاڵایەکەوە وەرگیرابێت کە لە دەقەکانی نوزیدا بە شێوەی مایتا نوسراوه.
سەبارەت بە دەقە ئاشوورییەکان، ئەوان بە ناوی خانیگەلبات ناویان ناوە ئەم شانشینییە، کە لە دەقە بابلیەکاندا بە شێوەی خەبیگالبات باس کراوە، وە سەرچاوە میسرییە کۆنەکان ناوی سورییان بۆ ئەم شانشینییە هێناوە کە نەحرینە یان پێگوتووه.
سەرەڕای ناڕوونی لە دەوری کرۆنۆلۆژیای مێژووی میتانی، لە ئێستادا ناوی سێزدە پاشا ناسراوە کە لە نێوان سەرەتای سەدەی پانزەهەم و سەرەتای سەدەی سێزدەهەمی پێش زایین حوکمڕانییان کردووە و یەکەم لەو پاشایانەش بارراتنایە، و دواهەمینیان شاتوارایە.
زۆری نەخایاند، دەسەڵاتی میتانی گەشەی کرد و دەسەڵاتەکەی بەرەو ڕۆژئاوا درێژبووەوە بۆ دەریای ناوەڕاست و کەنارەکانی باکووری ده‌ریاى ناوه‌ڕاست، کیزوواتنا، سیلیسیا، بەپێی سەرچاوە کلاسیکییەکان. لە ساڵی ١٤٧٢ پێش زایین یەکێک لە سێ پاشای یەکەمی میتانی بوون كه توانیان ڕووبەڕووی هێرشێک ببنه‌وە بە سەرۆکایەتیی پاشای میسری توتمۆسی سێیەم و هێرشەکە لە کەناری ڕاستی فورات بوەستێنن.
لە سێیەکی کۆتایی سەدەی پانزەی پێش زایینەوە ئاشوور کەوتە ژێر دەسەڵاتی میتانی، لەو کاتەدا پاشای میتانی (ساوشتتار) دەروازەیەکی زێڕ و زیوی لە شاری ئاشوورەوە گواستەوە بۆ ڕازاندنەوەی کۆشکەکەی لە پایتەخت، سەرەڕای بوونی پادشا ئاشوورییەکان لەسەر تەختی پاشایەتی لە سەردەمی ملکەچبوون بۆ میتانی، ئەوەندە لاواز بوون کە دەقی شاهانەی بەرچاویان بەجێ نەهێشت.
دەقە ئاشوورییەکانی ئەو سەردەمە ئاماژەیان بە بوونی بەرپرسانی باڵا لە دەوڵەتەکەدا هەیە کە ناوی خورییان هەڵگرتووە و هەروەها ئەم دەقانە بەڵگەی بوونی یەکە سەربازییەکانی میتانی کە بە گالیسکە تەیارکرابوون لە ئاشووریشدا دەخەنە ڕوو.
کاتێک دەوڵەتی هیتی لە کۆتایی سەدەی پانزەی پێش زایین دەستی بە گەشەسەندنی هێز کرد، و بوو بە هەڕەشە بۆ نه‌یاره‌كانى، بۆ شانشینی میتانی و میسر ڕوون بووەوە کە هاوپەیمانی نێوانیان لە بەرژەوەندی هەردوو لایەن دەبێت، ئەو نامانەی کە توتمۆسی چوارەم بۆ پاشای میتانی ئارتاتامای یەکەمى ناردووە، شایەدی لێکنزیکبوونەوەی نێوان ئەو دوو دەوڵەتەن و ئەمەش دوای ئەوە هات کە پاشای میسر لەگەڵ یەکێک لە کچەکانی پاشای میتانی هاوسەرگیری کرد.
سیاسەتی میسر لە سەردەمی ئەمینهۆتێپی سێیەم (١٤٠٢-١٣٦٣ پێش زایین) بەم ئاراستەیە بەردەوام بوو. دەقە کۆنەکان باس لەوە دەکەن کە توشرەتا پاشای میتانی دووجار پەیکەری خوداوەندی عه‌شتاری ناردووە بۆ میسر وەک دەربڕینی خواستی خۆی بۆ چاککردنەوەی پاشای میسر لە نەخۆشی.
هونەری میتانی
هونه‌رى میتانى دەگەڕێتەوە بۆ گەلی میتانی، کە پەیوەندییان بە خورییەکانەوە هەبووە لە سەرەتای هەزارەی دووەمی پێش زایین لە ناوچه‌كانى سەرەوەی دیجلە لە باکووری میزۆپۆتامیا و باکوری سوریا نیشتەجێ بوون.
پایتەختی میتانی و ئاشۆکانی بە بینای پەرستگا و کۆشکەکان ڕازێنرابوونه‌وه، کە بە جوانی دەروازەکانیان تایبه‌تمه‌ندى وه‌رده‌گرن و زۆر گرنگییان داوه به جوانكردنى ده‌روازه‌ى كۆشك و خانووه‌كانیان، پەیکەری زەبەلاحیان تێدا درووستكردووه كه زۆربه‌یان په‌یكه‌رى شێر و گا و بوونەوەری پاسەوانی بوون، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى دامێنى دیوارەکان بە نەخشی جیاواز ده‌رازاندرانه‌وه. لە نێو پەیکەرەکانی بازاڵتی میتانی پەیکەرێکی زەبەلاحی شێری هه‌یه كه له به‌ردى ره‌قى بازاڵت درووستكراوه و لە پارێزگای سوەیدە لە سوریا دۆزراوەته‌وه و ئێستا لە باخچەی مۆزەخانەی نیشتمانی لە دیمەشق پارێزراو و نمایشکراوه. له په‌یكه‌ره‌كه‌دا شێرێك دەردەکەوێت و بە هێواشی دەڕوات، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستی هەزارەی دووەمی پێش زایین، ئه‌م په‌یكه‌ره بە شکۆمەندی و هێزی دەربڕینی ژیان لە ڕێگەی جوڵەیەوە ده‌ناسرێته‌وه.
مۆری ستوونی میتانی دۆزراوه‌ته‌وه لە ئاگریت، تێل خووەیرا و هه‌ندێ شوێنى دیكه دۆزراونەتەوە، کە بە جۆراوجۆری مادەی مۆری ستوونی (بەردی هیماتیت، هەویرى شووشە) جیا دەکرێنەوە.
هونەرمەندی میتانی مەیلی سادەکردنی شێوەکانی هەبوه و حه‌زیكردووه شێوه بیگۆڕێت بۆ ئەوەی لە توخمە دیکۆراتییەکان بچن، هەروەها حەزی لە هێماکان بووه بە هەموو جۆرەکانیەوە. وەک چۆن هەریەکەیان گرنگی و جوانیناسیی خۆیان هەبووە، وەک: ماسی، دووپشك، باڵندە، بزن، سەگ، شێر، و بوونەوەرە ئەفسانەییە باڵدارەکان، هەروەها هێمای هەساره و ئەستێرە و مانگ هەیە.
میتانیه‌كان ڕێوڕەسمی پەرستنی درەختى پیرۆزیان هەیە، كه له مه‌راسیمه‌كه‌دا به‌ده‌ورى دارى پیرۆزدا بازنه ده‌به‌ستن و بە جلى درێژەوە مه‌راسیمه‌كانیان به‌رێوه ده‌به‌ن، لە کاتێکدا ڕێوڕەسمی پەرستنی وەک دەست گرتن بە سنگییانه‌وه هه‌یه كه ئاماژه‌ى پاكێتى و نزایه بۆ خواوه‌نده‌كانیان،.
هونەرمەندی میتانی حەزی لە چڕى و وردبینی تەکنیکی بوو لە نەخشاندنی دیمەنە ئاڵۆزەکان بە ئامرازی سادە، ئەم دیمەنانە چەندین زانیاری بەسوودیان پێشکەش دەکرد كه گرنگى خۆیان هه‌یه له بەڵگەنامە و بەهای هونەری و جوانکاریی جیاواز له هونه‌رى میتانى.
لێکۆڵینەوەی قووڵی ئەم دیمەنانە تیشک دەخاتە سەر کراوەیی کولتووری میتانییەکان و کارلێککردنیان لەگەڵ کولتوورەکانی میزۆپۆتامیا و دوورگەکانی دەریای ئیجە و گریك و میسر.
یەکێک لە دەرئەنجامەکانی ئەم کراوەییە، دەوڵەمەندی هونەرەکانیان و گەشەسەندنی کولتوورەکەیان بوو. كه زۆر له فیگەره‌كانى لە هەریەک لە ئوگاریت و ماری و ئەلالاخ (تێڵ ئەتشانا) لە دەشتی ماردین دۆزراونه‌تەوە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ بوونی کۆمەڵگەی زیندووى میتانی کە چالاکیی و کاریگەریی خۆیان هەبووە له سه‌ر تێكڕاى شارستانێتى ناوچه‌كه‌یان.
شایەنی باسە ژمارەیەک پارچه‌ى شوێنه‌وارى هه‌ن كه ئاماژه‌ن بۆ شارستانێتى میتانى ئاماژه به زیره‌كى و داتاى زۆر ده‌كه‌ن له گرنگیدانیان به زمان، هه‌روه‌ها بایه‌خیان بۆ فەرهەنگێکی ته‌واو و وشەسازی مێخی کە لە ئۆگاریتدا دۆزراوه‌ته‌وە و پێدەچێت فەرهەنگێک بێت کە ئاماژە بە داهێنانى فێربوونی زمانەکان و سوودوەرگرتن لەم فەرهەنگانە بکات، ئه‌م دیكیۆمێنتانه لە ئەرشیفی گرووپه شوێنه‌وارییه‌كانى شاری نوزی نزیک شاری کەرکوک، پارێزراوون كه زانیاری بەسوود سەبارەت بە خورییەکان و چالاکییەکانیانى تێدایه.
گۆزه‌گه‌رى خوری و میتانی هەیە کە بە ڕەنگی خاکەکەی و هەمەجۆریی شێوە و شوێنەوارەکانی جیا دەکرێتەوە. تەنانەت زۆربوونی ده‌فر و گۆزه و قاپه‌كان لە واشۆکانی پایتەخت لە نزیک سه‌رێكانى، وایکردوه ناوى شوێنەکە بە “تەل الفخرییە” ناوزه‌دبكرێت.
زیادبوونی دەسەڵاتی هیتیەکان و لاوازی میتانیەکان بووە هۆی نەهێشتنی ئەم شانشینییە، کە یەکێک بوو لە گرنگترین شانشینی خاوەن دەسەڵاتێکی گەورەی ڕۆژهەڵاتی کۆن.
وە ئەگەر ئەو کاریگەرییە جۆراوجۆرانەی کە دۆزراونەتەوە هەندێک زانیاری بەسوودیان لەسەر میتانیەکان دابین کردبێت، ئەوا گەورەترین بەش لە شارستانیەتەکەیان هێشتا نادیارە.
ئاشوری و میتانییه‌كان
کاتێک شای میتانی (باراتارنا) یان ناوی (پەرشەتاتار) لە دەسەڵاتدا بوو، هه‌ندێ فه‌رمانڕه‌واى بۆ کۆمەڵێک شار-شانشینی جێگیركرد و له‌و شوێنانه داینان، کە ژێردەستەی شانشینی میتانی بوون و ئەمه‌ش کارئاسانی بۆ کوڕەکەی (شاوشتەتار) کرد، کە جێنشینی خۆی بوو لە دەسەڵات، بۆ ئەوەی شانشینی میتانی بکاتە شانشینییەکی بەهێز لە میزۆپۆتامیا، کە له نزیکەی ساڵی ١٥٠٠ پێش زایین، میتانییەکان بە سەرۆکایەتی ئه‌و پاشایه وڵاتەکەیان، (سوبارتۆ) یان لە ژێر دەسەڵاتی بنەماڵەی ئەمۆرییەکان ڕزگار کرد.
میتانیەکان کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتدا درێژکردەوە و بەرەو باشووری ڕۆژهەڵاتی ڕووباری دیجلە بەرەو چیای زاگرۆس و ناوچەی عەرەبخا ڕۆیشتن. فراوانبوونی ده‌سه‌ڵاتى میتانی بووە هۆی دروستبوونی شەڕێکی توند لە نێوان دەوڵەتی میتانی و دەوڵەتی ئاشووری، کە لە ئەنجامدا ئاشوور لە ژێر دەسەڵاتی میتانییەکاندا لە نزیکەی ساڵی ١٥٠٠ پێش زاییندا ملکەچ بوو.
ئاشوور بۆ ماوەی نزیکەی ١٥٠ ساڵ (١٥٠٠-١٣٥٠ پێش زایین) بووە بەشێک لە ئیمپراتۆریەتی میتانی. میتانییەکان ڕێگەیان بە ئاشووریه‌كان دا کە سیستەمی شاهانەی خۆیان بپارێزن له كاتێكدا ئه‌گه‌ر وابەستەی ئیمپراتۆریەتی میتانییش ببوون.
بۆیە لە سەردەمی پاشا (شاوشتەتار)دا، شانشینی میتانی لە لوتکەی گەورەیی و دەسەڵاتی خۆیدا بوو و بارودۆخی ناوخۆی تێدا جێگیر بوو، ئەمەش وایکرد شانشینی میتانی بیر لە دوورخستنەوەی هەڕەشەی ئاشوورییەکان بکاتەوە بە ژێردەستەکردنی ئاشوور بۆ حوکمڕانییەکەی، چونکە لەو سەردەمەدا پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ میسردا هەبوو.
لە سەردەمی پاشای ئاشووری (نور-ئیلی) (١٤٦٦-١٤٥٤ پێش زایین)، پاشای میتانی (شاوشتەتار) دەرگای زیو و زێڕینی کۆشکی پاشایەتی ئاشووری لە ئاشوورەوە گواستەوە بۆ پایتەختی میتانی (واششوکانی).
ئەم زانیاریانە لە بەڵگەنامەیەکی هیتی وەرگیراوە کە پەیماننامەیەکی تێدایە کە لە نێوان پاشای هیتی (سوپیلیلیوما) و پاشای میتانی (شاتیوازا) ئەنجامدراوە.
دوای ئەوەی ئاشوور كه‌وته ژێر ركێفى شانشینی میتانی ، بڕیار بوو شانشینی ئاشوور باج بداتە شانشینی میتانی لە کاتی ملکەچبوونی بۆ شانشینی میتانی، کە تا سەردەمی حوکمڕانی پاشای ئاشوور (Ashur-uballit I) بەردەوام بوو ) (١٣٥٤-١٣١٨ پێش زایین)، بەڵام لە تۆمارەکانی پاشاکانی ئاشووردا هیچ ئاماژەیەک نییە بۆ باجدان بە میتانییەکان، بۆیە پێدەچێت ئاشوور لەلایەن پاشا ناوخۆییەکانی ژێردەستەی پاشاکانی میتانییەکانەوە حوکمڕانی کرابێت، وەک ئەوەی لە… ناوی بەرپرسانی باڵای ئیدارەکەی، کە ناوی خورییان هەڵگرتووە. لە سەردەمی ملکەچبوونی ئاشوور بۆ میتانیەکان، پەرستگاکانی (سین) و (شەماش) لە ئاشوور دروستکراون.
بەڵگەی پێویست هەیە بۆ ئەوەی باوەڕمان بەوە هەبێت کە هەموو پاشاکانی ئاشوور کە لە نێوان ساڵانی ١٥٠٠ – ١٣٦٠ پێش زایین حوکمڕانییان کردووە، لەوكاته‌وه ملکەچی شانشینی میتانی بوون، وەک میتانیەکان پاشا (شاوشتەتار) باس لەوە دەکات کە ئاشووری داگیرکردووە کاتێک یەکێک لە پاشاکانی بوێری ئەوەی هەبوو خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دان ڕابگەیەنێت و لە ئاشوورەوە دەروازەیەکی لە زێڕ و زیو دروستکراوی گواستووەتەوە بۆ پایتەختەکەی واشۆکانی.
لەمانەی سەرەوە دەردەکەوێت کە لە ماوەی نێوان ساڵانی ١٥٠٠ – ١٣٥٠ پێش زایین، ئاشوورییەکان بە ناو حوکمڕانی ئاشووریان کردووە، چونکە لە ڕاستیدا لەلایەن پاشاکانی میتاییەکانەوە حوکمڕانییان کراوە، وەک ئەم پاشا ئاشوورییانەی خوارەوە کە ناوەکانیان له ژێر ركێفى پاشاکانی شانشینی میتانی بووە لەو ماوانه‌دا.
– بۆزوور – ئاسۆری سێیەم (١٥٠٢ – ١٤٧٩ پێش زایین)
– ئینلیل – ناسری یەکەم (١٤٧٩ – ١٤٦٦ پێش زایین)
– نورئەلی (١٤٦٦ – ١٤٥٤ پێش زایین)
– ئاشووری-شادونی (١٤٥٤ – ١٤٥٤)
– ئاشوور – ڕابی یەکەم (١٤٥٤ – ١٤٣٥ پێش زایین)
– ئاشووری-نادین-ئاهی یەکەم (١٤٣٥-١٤٢١ پێش زایین)
– ئینلیل – ناسری دووەم (١٤٢١ – ١٤١٥ پێش زایین)
– ئاشوور – نیراری دووەم (١٤١٥ – ١٤٠٨ پێش زایین)
– ئاشوور – بێل نیشو (١٤٠٨ – ١٣٩٩ پێش زایین)
– ئاشوور – ڕیم – نیشیشۆ (١٣٩٩ – ١٣٩١ پێش زایین)
– ئاشوور – نادین-ئاهی دووەم (١٣٩١ – ١٣٨١ پێش زایین)
– ئیریبا – ئەدادی یەکەم (١٣٨١ – ١٣٥٤ پێش زایین)
بەم شێوەیە لەگەڵ دەستپێکردنی سەردەمی ئاشووری ناوەڕاست لە ماوەی نێوان ساڵانی ١٥٠٠-١٣٥٠ پێش زایین، شانشینی میتانی فراوانتر بوو و کاریگەرییەکەی زیاتر بوو، بەو پێیەی شانشینی میتانی لە دەریاچەی وان لە باکوورى كوردستانەوە تا ناوەڕاستی میزۆپۆتامیا لە باشوور و لە چیای زاگرۆسەوە درێژ بووەوە و دەریاچەی ورمێ لە ڕۆژهەڵاتەوە تا دەریای ناوەڕاست لە ڕۆژئاوا، هەروەها شانشینی میتانی ئێستای سوریای لەخۆگرتبوو و کاریگەرییەکەی گەیشتبووه فەلەستینیش .
هەروەها باوباپیرانی کوردانی میتانی – خورییەکان و کاسیەکان، بۆ ماوەی ١٥٠ ساڵ لەگەڵ حیکسۆکان (ساڵەکانی ١٦٢٥-١٥١٩ پێش زایین) حوکمڕانی میسریان کردووە، بەو پێیەی خزمایەتییەکی نەتەوەیی لە نێوان ئەم سێ گەلەدا هەیە.
ئه‌م نزیكایه‌تییه‌ش واى كردووه كاریگه‌رى ئایكۆنى هونه‌رى و ره‌مز و هێماكانیان له‌هه‌ندێ جێگادا هاوشێوه بێت.
سه‌رچاوه:
1- مێژووى كۆنى كورد – د.جه‌مال ره‌شید + فه‌وزى ره‌شید – چاپكراوى ئه‌ندێشه- 2014.
2- مێژووى كۆنى رۆژهه‌ڵاتى نزیك- ماڵكۆڵم یاپ – وه‌رگێڕانى : ئاگرى ئه‌فشین- 2018.
3- كورد كێیه؟- سۆران حه‌مه‌ڕه‌ش-2013.
4- تاريخ و حضارة مصر القديم – د.علائ الدين شاهين- موسوعة الثقافة التاريخية والاثريةو و الحضارية- 2006.
5- ميتاني- جؤشوا مارك- ترجمة: الحسين الطاهر- 2021 موقع (world history.org).2021
