رەخنە و راستی

شیرین دخت دقیقیان

وەرگێڕان ژ فارسی: مەسعود خالد گولی

 

نڤیسەرێ چیکی (فرانس کافکا: Franz Kafka)ی نڤیسی: “نڤیسین دەرکەفتنە ژ سالۆخێ مرییان”.. هەردەم گۆتار مالێ زیندییانە و بێدەنگی مالێ مرییانە.. د ناڤبەرا گۆتار و بێدەنگیێ دا لڤینەک یا هەی؛ نڤیسین، بێدەنگی نینە؛ چونکی دەنگەک یێ هەی وێ دخوینت، نڤیسین ژی گۆتار نینە؛ چونکی کەسێن ئامادە ل هەمبەری خوە نینن، کو د گەل وان باخڤت. (بێدەنگی و گۆتار)؛ (مری و زیندی): نڤیسین دەرکەفتنە ژ سالۆخێ مرییان. پشتی (نڤیسین) ژ جیهانا مرییان دەردکەڤت و دگەهتە جیهانا زیندییان، دگەهتە خواندەڤانان. لڤینا خواندنێ روحێ ددەتە نڤیسینێ.

دەستپێک:

ژ مێژە بۆچوونێن وەکی «نڤیساری راگەهاندنەکا بێ روحە» یان «نڤیسار ئاخفتنەکا گێژە» ل رۆژئاڤای یێن هەین، لەوما فەلسەفا رۆژئاڤایی د هەمی ئاخفتنان دا ب (تەوەر) دهێتە هژمارتن؛ چونکی ئەو (گۆتارا زیندی) ب باشتر دبینن ژ (نڤیسار)ێ. هەروەسا ئەو گومانا، کو دبێژت «رامانەکا ئێکانە و گەوهەری یا د گۆتارێ دا هەی» د گەل وێ بۆچوونا سەری هەڤدو یا گرتی و ل سەردەمێ زالبوونا (سەلماندنگەراییێ: positivism)^(١) یا بهێز کەتی. تیۆرا وێژەیی یا وی سەردەمی هەبوونا چەند رامانێن ژ هەڤ جودا د ئێک دەقی دا رەد دکەت.

(گۆتار) یا بێ پەردەیە؛ تەنانەت هەگەر تێگەهشتنا وێ یا زمانەڤانی ب زەحمەت ژی بت، هەروەکی فەیلەسۆف و رەخنەگرێ فرەنسی (رۆلان بارت: Roland Barthes) دبێژت: «چونکی هەم بێژەر بەرهەڤە و هەم گوهدار و هۆکارێن هاریکار بۆ گەهاندنا رامانا گۆتارێ ل بەردەستن». هندەک ئاماژێن رەفتاری، وەکی لڤینا چاڤان، لڤینا سەری، لڤینا دەستان یان ئاماژێن بێ ئاخفتن و بیرهاتنێن هەڤپشکێن دو کەسان ل دو رەخێن گفتوگۆیێ، دشێت بەرێ (رامان)ێ بۆ وی رەخی ئاراستە بکەت، کو (بێژەر) حەز ژێ دکەت. هۆسا هەر (تەوەرەکێ ئاخفتنێ) (تەوەرەکێ رامانێ) ژی بدویڤ خوە دا دئینت. لێ (نڤیسار) ژ (گۆتار)ێ جودایە و هەروەکی زمانزان و رەخنەگرێ رۆسی (رومن یاکوبسن: Roman Jakobson) گۆتی؛ تێگەهشتنەکا ب زەحمەت یا د ناڤێ (نڤیسار)ێ دا هەی.. (زەحمەت تێگەهشتن) خودێ(ذاتێ) نڤیسارێ یە و رەنگڤەدانێن جۆراوجۆر ددەتە (دەق)ی. واتە هەر دەقەک هندی (نڤیسار) بت دێ دەقەکێ ڤەکری بت ب هزرێن جودا جودا. 

دەستنیشانکرنا پەیوەندییا (خواندنێ د گەل دەقی)، (خواندنێ د گەل خواندەڤانی)، (نڤیسەری د گەل دەقی) و (دەقی د گەل هزرێن جودا جودا) ژ بابەتێن بنگەهینێن تیۆرییا وێژەییا هەڤچەرخن و (رۆلان بارت) ئێک ژ تیۆردانەرێن ڤی بواری یە. 

 

خواندەڤانەک ب ناڤێ رەخنەگر:

ب بۆچوونا رۆلان بارتی وێژە زنجیرەیەکە د ناڤبەرا (گێولێ خواندنێ) و (گێولێ نڤیسنێ) دا. د ڤێ زنجیرەیێ دا، پێگەهێ نڤیسەری ژ پێگەهێ وی یێ کەلتووری جودایە. هەرچەندە بارت بخوە د پەرتووکا (سەبارەت راسینی) دا بەحسێ ژیاننامەیا شانۆنڤیس و هەلبەستڤانێ دیارێ فرەنسیێ چەرخێ هەڤدێ (ژان راسین: Jean Racine)ی دکەت، لێ ئەو یێ ل وێ باوەرێ، کو مرۆڤ نەشێت د رێکا ژیاننامە و تایبەتمەندیێن دەروونی یێن نڤیسەران ڕا رویبروی نڤیسینێن وان ببت. سەبارەت ڤێ چەندێ نڤیسەرێ ناڤدارێ بەلجیکی (جۆرج پولێت: Georges Poulet) دبێژت: دەمەک د خواندنێ دا دهێتە پێش، کو تێدا نڤیسین هەمی قەید و زنجیران دقەتینت و بێی کو پەیوەندییەک ب نڤیسەری یان هۆکارەکێ لاوەکی هەبت، ل سەر پێن خوە رادوەستت. رۆلان بارت د (خوەشیا دەقی) دا، کو جۆرەکێ نڤیسینا (رەخنەگرانە/هونەرمەندانە) یا پۆستمۆدێرنیزمێ یە، ئاماژێ ب فەیلەسوف و رەخنەگرەکێ فرەنسیێ سەردەمێ خوە ب ناڤێ (گاستون باشلار: Gaston Bachelard) دکەت. باشلار د گرانکرنا لایێ ترازیێ ب قازانجا خواندەڤانی تا وی جهی پێشڤە دچت، کو بارت د پەرتووکا خوە (Le Plaisir du texte) دا دنڤیست: «هەروەکی ب بۆچوونا باشلاری نڤیسەران چ جار نەنڤیسینە، ئەو پشتی شەقبوونەکا کویر ب تنێ ئەو یێن هاتینە خواندن.^(٢)

د ناڤ ڤان هەمی خواندەڤانان دا، خواندەڤانەک یێ هەی ب ناڤێ (رەخنەگر). ب بۆچوونا رۆلان بارتی رەخنەگر ژی وەکی هەمی خواندەڤانان، خواندەڤانە، لێ خواندنا وی خواندنەکا کویرە. رەخنەگر نکارت بێژت ئەز نڤیسینێ بۆ خواندەڤانێن دی شرۆڤە دکەم یان بۆ وان رۆهنتر دکەم؛ چونکی د راستی دا چ تشتەک رۆهنتر ژ نڤیسینێ بخوە نینە، بەلکو رەخنەگر ب تنێ بۆچوونا خوە سەبارەت نڤیسینێ دیار دکەت.

بەری نۆکە، رەخنەگر ب خواندەڤانەکێ باشتر و هەمی تشتزان دهاتە ل قەلەمدان، کو خوە دێ بێژی ئەو یێ ژ لایێ هەمی خواندەڤانان ڤە هاتییە هەلبژارتن، دا رامانا ئێکانە و دروستا نڤیسینێ بینتە دەر و ب هاریکارییا پیڤەرێن خوە یێن رەخنەگریێ، کو خواندەڤانێن دی ژ هەبوونا وان بێ بەهرن، نهێنیەکێ ڤەبینت، دا ب ڤەدیتنا وی، رۆناهیەکا تمام ل نڤیسینێ بدەت.  ئەڤی پێگەهێ فەرمیێ دادڤانیێ هندەک جاران رەخنەگر دکرە دادوەر، هندەک جاران دکرە پۆلیسێ خودان هێزا وێژەیی و هندەک جاران ژی دکرە کەسەکێ شەڕکەر. ل دویڤ ڤان پێگەهان ئەوی دشیا نڤیسەری یان نڤیسینێ ببەتە بەر ئەسمانا یان ل بنێ بدەت، یان دشیا توانجان ل نڤیسەری یان نڤیسینێ بدەت یان ژی ئاخفتنێن شکەستی بێژتە وان. 

رۆلان بارت وێ بۆچوونا، کو رەخنەگری ب دادوەر ل قەلەم ددەت رەد دکەت و د پەرتووکا خوە (رەخنە و راستی) دا دیتنا (رەخنەیا نوی) ل هەمبەر وی ددانت. ل دویڤ پێناسا نوی یا رەخنەیێ، کو داخبارە ب (سازگەراییێ: Constructivism)؛ رەخنە جۆرەکێ (بلندەزمان: Meta language)انە؛ ئانکو زمانەکە، کو دەربارەی زمانێن دی دئاخڤت. 

(رەخنەیا نوی) زاراڤەک نینە، کو رۆلان بارتی ب تنێ د پەرتووکا خوە (رەخنە و راستی)یێ دا بکار ئینابت، بەلکو ئەوی د نڤیسینێن خوە یێن بەری ڤێ پەرتووکێ دا ژی یێن بکار ئیناین، بۆ نموونە د پەرتووکا خوە (کۆمەلە گۆتارێن رەخنەیی: Qu’est ce que la critique) دا (رەخنەیا کەڤن) ب رەخنەیا کولتۆری یان رەخنەیا گرێدایی کۆچک و جڤاتێن کەڤنەپەرێسێن زانکۆیێ ناڤ دکەت، لێ (رەخنەیا نوی) ب رەخنەیا فرەهزر ل قەلەم ددەت. ئەو د گۆتارەکا خوە دا ژ ڤێ پەرتووکێ ب ناڤێ (رەخنە چیە؟) دا دنڤیست: «جیهان یا هەی و نڤیسەر ژی دئاخڤت.. ئەڤەیە وێژە.. بابەتێ رەخنەیێ پیچەکێ جیاوازە. ئەڤ بابەتە (جیهان) نینە، لێ بەلکو ئەو (ئاخفتن)ە، ئاخفتنا کەسەکێ دی. رەخنە ئاخفتنەکە ل سەر ئاخفتنەکا دی.. ئەو زمانێ دووێ یە یان ل دویڤ هندەک لۆژیکزانان ئەو بلندەزمانەکە، کو ل سەر زمانێ دەستپێکێ (زمانێ بابەتی) یێ هاتییە ئاڤاکرن. پێدڤیە د رەخنەیێ دا دو جۆرە پەیوەندی ل بەرچاڤ بهێنە وەرگرتن؛ پەیوەندییا زمانێ رەخنەیێ د گەل زمانێ نڤیسەری، پەیوەندییا ڤی (زمان – بابەت)ی د گەل جیهانێ. پەیوەندی و لێکنێزیکییا ڤان دو زمانان ژ تایبەتمەندیێن (رەخنە)یێ نە و چێدبت وان وەکهەڤییەکا گەلەک زێدە د گەل چالاکییەکا هزری یا دی واتە (لۆژیک)ێ هەبت؛ چونکی لۆژیک ژی ب شێوەیەکێ راستەوخۆ یا ل سەر بنیاتێ جوداهییا د ناڤبەرا (زمان – بابەت)ی و (بلندەزمان)ی دا ئاڤا بووی. بلندەزمانبوونا رەخنەیێ ب وێ واتایێ یە، کو ب هیچ رەنگەکی ئارمانجا رەخنەیێ ئەو نینە، کو راستییان بەرچاڤ بکەت، بەلکو ب تنێ وێ پەیوەندی یا ب بایەخداریێ ڤە هەی. چ زمان ب تەناسەرێ خوە دروست یان نەدروست نینن، بەلکو ئەو بایەخدار یان بێ بایەخن».^(٣)

ب بۆچوونا رۆلان بارتی ئارمانجا رەخنەیێ ب شێوەیەکێ راستەوخۆ دکەڤتە د قەلەمرەوێ روخساری دا. رەخنە ل دویڤ هندێ ناچت، کو تشتەکێ نهێنی د ناڤەرۆکا نڤیسینێ دا یان د ژیان و دەروونێ نڤیسەری دا ڤەبینت. رەخنە ژی جۆرەکێ بۆچوونێ و تێ هزرینێ یە ژ لایێ خواندەڤانەکی ڤە، کو خالەکا گرنگ دزانت، ئەو ژی ئەوە، کو بۆ ڤەگەڕاندنا نڤیسینێ بۆ (خودێ نڤیسینێ) سەرەتا دڤێت ئەوێ ڤەگەڕینن ژێر قەلەمرەوێ فەلسەفێ، مێژووێ، دەروونناسیی، تیۆرا وێژەیی و…هتد. 

بارت د گۆتارا خوە (وێژە و بلندەزمان)، کو یا د پەرتووکا خوە (کۆمەلە گۆتارێن رەخنەیی) دا بەلاڤ بووی، دنڤیست: «چەندین چەرخان تەنانەت نڤیسەرێن مە گومان ژی نەدبرن، کو بشێن (وێژەی) وەکی زمانێن دی ژ لایێ بۆچوونا لۆژیکییا زمانی ڤە جودا ل قەلەم بدەن. چ جاران (وێژە)ی دەربارەی خوە هزر نەدکر و چ جاران د ئێک دەم دا وی خوە وەک بوونەوەرەکێ (بینەر) و (بیسەر) نەددیت. ب کورتی ئەو دئاخفت، لێ بەحسێ خوە نەدکر و پاشی د گەل دیاربوونا ئێکەمین لڤین د نیاسینا بورجوازیێ دا، وێژەی دوانەییا خوە نیاسی، واتە د ئێکە دەم دا بوونەوەر بوو و د هەمان دەم دا بینەرێ وی بینەری بوو.. هەم گۆتار بوو و هەم گۆتارەک بوو ل دۆر وێ گۆتارێ.. هەم (وێژە بوونەوەر) بوو و هەم (بلندەوێژە) بوو.^(٤)

ئەڤ (بلندەوێژە) هەمان (رەخنە)یە، کو ملێ وێ یێ ب ملێ (وێژە)ی ڤە و ئەو بخوە دشێت وەک جۆرەکێ نڤیسینا وێژەیی بێتە هژمارتن. واتە (زمان – بابەت)ەک بۆ (بلندەزمانی)یەکا دی، داکو رەخنەگرەکێ دی رەخنەیێ ل ئاخفتنا رەخنەگرێ بەری خوە بگرت و ئەڤ رێکارە بۆ هەتا هەتایێ بەردەوام بت. 

رۆلان بارت ب ئەنجامەکێ شاعرانە (وێژەی) دشبینتە وێ قارەمانا ژنا تراژیدی یا راسینی (ئەریفیل)ێ کو دژیت دا خوە بنیاست، لێ ب نیاسینا خوە دمرت.^(٥)

بارت و قوتابخانێن رەخنەیی:

بارت د گۆتارا خوە (دو رەخنە) دا، کو یا د پەرتووکا خوە (کۆمەلە گۆتارێن رەخنەیی) دا بەلاڤ کری، ب هویری و کویری بەحسێ رویدانێن رۆژا رەخنەیێ ل فرەنسا دکەت. ناڤێ ئێکێ ژ بەر سادەییا وێ دکەتە (رەخنەیا کەلتووری) کو یا ژ شێوازێ سەلماندنگەراییێ هاتییە وەرگرتن و (گۆستاڤ لانسون: Gustave Lanson) ئێک ژ نوینەرێن بەرجەستەیێن وێ دهێتە هژمارتن.. ناڤێ یا دی دکەتە (رەخنەیا فرەهزری)، کو نوینەرێن وێ یێن هینگێ ل فرەنسا خوەدی بۆچوونێن جیاواز و هندەک جاران ژی خوەدی قوتابخانێن رەخنەییێن دژی هەڤدو بوون، لێ هەمی ل سەر هندێ هەڤڕا بوون، کو (رەخنەیا کەڤن) یا پێتی و نەسروشتی بووی. (ژان پۆل سارتەر – گاستۆن باشلار – لوسیەن گۆلدمەن – جۆرج پۆلێت – ژ. سترابینسکی – ژ. پ. ووبەر – ژیرار – ژ. پ. ریچارد و…هتد) د بوارێ رەخنەیا هزری دا لایەنگرێن رۆلان بارتی بوون. 

بارتی (رەخنەیا فرەهزری) گرێدایی تیۆرێن گرنگێن وی سەردەمی، وەکی (ئێگزیستانسیالیزم، مارکسیزم، دەروونشیکاری و دیاردەزانی)^(٦) دهژمارت، لەوما ب بۆچوونا وی (رەخنە)یێ پەیوەندی یا د گەل قوتابخانێن فەلسەفی هەی. هەڵبەت جهێ رەخنەیا (فێمینیزمی) د فەهرەستا بارتی دا ڤالایە و هندەک جاران دەمێ مرۆڤ نڤیسینێن بارتی دخوینت، بۆ مرۆڤی گومان چێدبت، کو ئەو رەخنەیا بارتی مەرەم پێ هەی رەخنەیەکا (مێرانە)یە و ئاخفتنێن رەخنەیا فێمینیزمی جهێ خوە د وێ فەهرەستێ دا نەکریە، لێ ل سالێن حەفتێیان ب شێوەکێ راستەخۆ ئەڤ ئاخفتنە کەتنە ژێر کاریگەرییا بۆچوونێن بارتی و دامەزرێنەرێن دی یێن (بونیادگەراییێ: Structuralism)، کو هەردو نڤیسەرێن ناڤدارێن فرەنسی (ژولیا کریستیڤا: Julia Kristeva) و (مارگرێت دوراس: Marguerite Duras) ژ بەرجەستەترین نوینەرێن وێ دهێنە هژمارتن. د وی سەردەمێ رەخنەیی دا ل فرەنسا، ژان پۆل سارتەری بەرێ خوە دابوو فەلسەفا ئێگزیستانسیالیزمێ، لوسیەن گۆلدمەنی بەرێ خوە دابوو رەخنەیا جڤاکناسیێ و جۆرج پۆلێتی ژی بەرێ خوە دابوو رەخنەیا دیاردەزانیێ.

نوینەرێن رەخنەیا نوی بۆچوونێن هزری یێن خوە ناڤەشێرن و ئەڤە دروست بەروڤاژی وی کاری یە، یێ کو نوینەرێن رەخنەیا کەڤن ل فرەنسا دکرن. بارت د پەرتووکا خوە (چیڤانۆکناسی: Mythologies)یێ^(٧) دا، کو ل سالا (١٩٥٧ز) یا چاپ بووی، دەمێ هێرشێ دکەتە سەر رەخنەیا کەڤن، پەردێ ژ سەر ڤێ نەپەنکرنا هزری لاددەت. ئەو د پشکا (رەخنەیا لال و کۆرە) دا ژ ڤێ پەرتووکێ دبێژت: ئەڤ رەخنەگرە ل هەمبەر بۆچوونێن فەلسەفی یێن بەرهەمان خوە دخاپینن و دبێژن: «هەگەر ئەم ئەڤ رەخنەگرێن زانا د ڤان بەرهەمان نەگەهین پا چەوا دێ خواندەڤان تێ گەهن؟ مادەم ئەم رەخنەگر تێنەگەهین، کەواتە هەما خواندەڤان هەبلەنە!» ل داویێ بەرهەمی ب بێ رامان خرش ل قەلەم ددەن. لێ ئەوێن کو هەبوونا بۆچوونێن فەلسەفی بۆ نڤیسەران ب گونەهـ ل قەلەم ددەن، ئەو بخوە خودان ئایدیۆلۆژییێن زیانبەخشن؛ ب تنێ جوداهی یا د ڤەشارتن یان نەڤەشارتنا بۆچوونان دا هەی. بارت د ڤێ پەرتووکا خوە دا رەخنەیێ ل ڤان رەخنەگرێن کەڤن دگرت و دبێژت: «هەگەر کەسەکی تا ڤی رادەی کەرب ژ قوتابخانەیێن فەلسەفی ڤەببن و هەگەر هندی ئەو بێتە خوە چ د بابەتی نەگەهت و چ نەبێژت، پا بۆچی کارێ خوە کریە رەخنەگری؟ ب راستی تێگەهشتن و تێگەهاندن کارێ وەیە. هەڵبەت هوین دشێن ب ناڤێ هەستێ گشتی و هەستکرن ب فەلسەفێ دادوەریێ بکەن؛ ئاریشە یا د وێرێ دا، کو هەگەر هەستێن گشتی تشتەکی ژ فەلسەفێ نەزانن، فەلسەفە بخوە باش د وان دگەهت. هوین دویڤچوونا فەیلەسووفان نەکەن، لێ ئەو دێ دویڤچوونا وە کەن».^(٨)

هەروەسا بارت د پشکا (رەخنەیا نی نی: La critique Ni-Ni)^(٩) دا ژ ڤێ پەرتووکێ تیۆرا رەخنەیا کەڤن ب (تیۆرا ترازۆیی) ناڤ دکەت. د سێنیەکا ترازیێ دا هندەک پەیڤێن گونەهکار و تاوانبار، وەکی (رەگەز، گێول و…هتد) ددانت و د سێنیا دی دا هندەک پەیڤان ددانت، کو خوە یێن داینە بەر پەنایا درەوان، وەکی (رویدان، سەودا، مەزناهی، جوامێری و رەسەنی).^(١٠) ب بۆچوونا بارتی تایبەتمەندییا رەخنەیا کەڤن یا د دادوەرییا هەلسەنگاندنا وێ دا و یا سەرنجراکێش ئەوە، کو ئەڤ دادوەرییە هەردەم وەسا دیار دکەن، کو ئەو گرێدایی سیستەمەکێ دیارکری نینن، لێ ئەو بخوە گرێدایی سیستەمەکێ گەلەک دیارن، کو ئەو ژی کۆمەلەکا رەنگاورەنگ و بکێرنەهاتینە ژ ئایدیۆلۆژییەکا بورجوازی.^(١١) بارت ئازادییا رەخنەیێ نە د رەدکرنا گرێدانێ دا، بەلکو د راگەهاندن یان رانەگەهاندنا وێ دا دزانت.

ب بۆچوونا بارتی هەمی جۆرێن رەنگڤەدانا شەبەنگا رەخنەیا نوی، گرنگن. ئەو د گۆتارا (رەخنە چیە؟)^(١٢) دا، کو یا د پەرتووکا خوە (کۆمەلە گۆتارێن رەخنەیی) دا بەلاڤ کری، جارەکا دی بەحسێ بۆچوونێن ڤێ شەبەنگێ ل چەرخێ بیستێ و ب تایبەتی ل فرەنسا دکەت. بارت د گۆتارێ دا بەرهەمێن رەخنەیێن مارکسیێن ئەرتودۆکسی ب نەزۆک و ستەور و یێن (گئورگ لۆکاچ: Georg Lukach – لوسیەن گۆلدمەن: Lucien Goldmann – هێنری لوفێڤر: Henri Lefebvre)ی ب بها ل قەلەم ددەت. رەخنەیا مارکسییا ئەرتودۆکسی پێشکەفتنەکا توندرەوانە ددا دەقی و ل سەردەمێ ئستالینی، خودانێ هەر جۆرە بۆچوونەکێ ل دۆر شێوە و ئاڤاهیێ نڤیسینێ، کو بێهنا بورجوازیێ ژ نڤیسینێن وی هاتبا، دهاتە حوکمکرن. لێ دەستکەفتێ بەرچاڤێ زمانناسیێ ئەوە، کو رامان نە ب تنێ د زمانی دا دیار دبت، بەلکو ئەو بەرهەمێ زمانی یە. زمان یێ زالە ل سەر وان رامانان، یێن کو ئەم دادرێژین. بارت د پەرتووکا خوە (رەخنە و راستی) دا دنڤیست: «نڤیسەر نە ب هژمارا نڤیسینان، بەلکو ب چەوانییا هایدارییا وی ل سەر گۆتارێ دهێتە دەستنیشانکرن. نڤیسەر ئەو کەسە، یێ کو بابەتێ وی زمان بت و د زمانی دا ئەو ل کویراتییان بگەڕیێت، نەکو ل بهانەگرتن و جوانییان».^(١٣)

ئەڤە د دەمەکی دایە، کو بارت د بەرهەمێن خوە دا نێزیکی قوتابخانێن فەلسەفی و شرۆڤەکاریێن، (مێژوویی – جڤاکی) دبت و ئەو د پەرتووکا خوە (رەخنە و راستی) دا گازندێ ژ وان رەخنەگران دکەت کو دەستکەفتێن کەسانێن وەکی (نیچە، فرۆید و مارکس)ی ب چنە ل قەلەم ددەن. ئاشتی قەبوولنەکرنا بارتی د گەل رەخنەیێ، داخوازییەکا مارکسی یە. بۆ نموونە ئەم ڤێ ڤێککەفتنێ د گۆتارا (هەژار و پرۆلیتاریا) دا دبینین، کو رەخنەیەکە ل سەر فیلمێ (چەرخێ نوی) یێ (چارلی چاپلینی). بارت یێ ل وێ باوەرێ، کو فیلمی هێڤێنەکێ پرۆلیتاری یێ هەی، لێ چ جار وی ناکەتە دەستەبەندییەکا سیاسی و ئەنجامێن ئامادە نادانتە بەر دەستێ ئالیێ بەرامبەر (واتە خواندەڤان یان بینەران). چارلی (پرۆلیتاریایا کۆرە و تلسمبوونێ) ب نیازێن سەرەتایی و هاڤیبوونەکا کویر نیشان ددەت، وەسا دیار دکەت، کو هێشتا مرۆڤ پتر یێ برسییە ژ هندێ، کو مرۆڤ یێ هایدار بت. چارلی وەسا دیار دکەت؛ کو پرۆلیتاریا گرفتاری شەڕ و شۆرێن چالاک و قارەمانانەیە، لێ بارت بەروڤاژی وی هزر دکەت و پرۆلیتاریایێ بێ هێز دبینت و یی ل وێ باوەرێ، کو «هیچ بەرهەمەکێ سوسیالیستی هێژ نەشیایە رەوشا نالەبارا کارگەران ب ڤێ راستگۆیی و قەبەییێ نیشان بدەت».^(١٤)

رێبازا دی یا رەخنەیێ دەروونناسی یە و بارت ئاماژێ ب رەخنەگرێ فرەنسیێ هینگێ (شارل مورون: Charles Maurran)ی دکەت، کو ئەو لایەنگرێ رەخنەیا فرۆیدی یە. بارت د بیاڤێ رەخنەیا هەلوەشێنەر(تفکیکیە) دا باشلاری ب هۆکارێ گەشاتییا رەخنەیا فرەنسا دزانت، کو کارێن (جۆرج پۆلێت – ژ. سترابینسکی و ژ. پ. ریچارد)ی یێ ل ژێر کاریگەرییا وی. باشلاری قوتابخانەیا خوە یا رەخنەیێ ل سەر بنیاتێ هەلوەشاندنا وێنەیان د هەلبەستێن هەلبەستڤانان دا ئاڤا کر و ئەو ل وێ باوەرێ بوو، کو دڤێت بابەتێ رەخنەیێ ل دۆر (هەلوەشاندنا وێنەی) بت، نەکو ل دۆر (وێنە) بخوە.

 

پەرتووکا رەخنە و راستی:

رۆلان بارتی پەرتووکا خوە (رەخنە و راستی) ل سالا (١٩٦٦)ێ چاپ و بەلاڤ کر، کو د وی دەمی دا گەنگەشێن گەرم د ناڤبەرا هەردو بالێن (رەخنەیا نوی) و (رەخنەیا کەڤن) دا ل فرەنسا هەبوو. ئێک ژ رەخنەگرێن لایەنگرێ رەخنەیا کەڤن ب ناڤێ (رایموند پیکار: Raymond Picard) رەخنەیەک ل سەر پەرتووکا بارتی (سەبارەت راستیێ)، کو ل سالا (١٩٦٣)ێ چاپ ببوو، نڤیسی. لایەنگرێن رەخنەیا کەڤن ب شێوێ کۆم کۆمە ل ڤێرە و وێراهە پەسنا (پیکار)ی ددان و دەستخوەشی لێ دکرن و ئاخفتنێن (بارت)ی و رەخنەیا وی ب بزاڤەکا خرش و بێ بها و بێ وفا ل قەلەم ددان. بارتی ژی پەرتووکا (رەخنە و راستی) وەک بەرسڤەک بۆ ئاخفتنێن وان نڤیسی. ئەوی پشتەڤانی ل ئازادییا رەخنەیێ کر و گۆت، کو دڤێت ئەم ب نێڕینەکا نوی چاڤخشاندنەکێ د بەرهەمێن کلاسیک دا بکەین و ئەڤ چەندە ب ئێک ژ کریارێن رێکخستی د ئەدەبیاتێ دا ل قەلەم دا؛ چونکی زمانێ چەڤەنگیێ بەرهەمان زمانێ فرەواتاییێ یە، لەوما رەخنەگر دشێن د سەردەمێن ژ هەڤ جودا دا و ژ گۆشەنیگایێن جیاواز ڕا سەبارەت بەرهەمان باخڤن.

(رەخنە و راستی) د پەرتووکناسییا بەرهەمێن بارتی دا جهەکێ تایبەت یێ هەی. بارت د ڤی بەرهەمی دا ژ (بونیادگەراییێ: Structuralism) بۆ (پۆست بونیادگەراییێ: Post-construction) و (راڤەکاریێ: Hermeneutics) نێزیک دبت و دشێین بێژین، کو ئەڤە د بەرهەمێن دی دا وەرچەرخانەکە د ناڤبەرا ڤان هەردو ئاراستەیان دا. ب بۆچوونا بارتی لڤین ژ بونیادگەراییێ بۆ پۆست بونیادگەراییێ هەمان لڤینە ژ بەرهەمی بۆ دەقی، ب بۆچوونا پۆست بونیادگەراییێ ژی، ئەوێ کو د دەقی دا ئاخفتنا دەستپێکێ دکەت (ڤالاتییا بابەتی، نەبوونا شەفافییەتێ و رامانا خرش)ە.

بارت دبێژت: «هەگەر ب راست بەرهەمێ ئەدەبی ژ بەر پێکهاتێ خوە رامانەکا جودا بدەت، پا دڤێت جهێ دو ئاخفتنێن ژێکجودا د ناڤ خوە دا بکەت. ژ لایەکی ڤە د شیان دایە، کو د بەرهەمەکێ ئەدەبی دا؛ یان هەمی رامانێن نهێنی بهێنە ڤەدیتن یان ژی دێ وێ رامانا ڤالا ڤەبینن، یاکو هەمی رامانێن دی د ناڤ خوە دا هەمبێز کرین، کو ئەڤ هەردووە ژ هەڤ جودانە. ژ لایەکێ دی ژی ڤە د شیان دایە، کو رویبروی ئێک ژ ڤان رامانان ببین. ئەڤ هەردو ئاخفتنە د هیچ رەوشەکێ دا نابت تێکەلی هەڤ ببن؛ چونکی وان نە بابەتەکێ هاوبەش هەیە و نە لایەنێن یەکسان. ئەم دشێین ناڤێ ڤان ئاخفتنێن گشتی، کو بابەتێ وێ نە فلان رامانا تایبەتە، بەلکو فرەواتاییا بەرهەمی یە، بکەینە (زانستێ ئەدەبیاتێ) و ناڤێ وێ ئاخفتنا دی، کو سەرەرایی مەترسیێن زێدە، هەر دڤێت رامانەکا تایبەت بدەتە بەرهەمی، بکەینە (رەخنەیا ئەدەبی)».

ب بۆچوونا بارتی کارێ (زانستێ ئەدەبیاتێ) گرێدایی مەرجێن بابەتان واتە دیمەنانە، (بابەتێ وان) گرێدایی شێوەیێن ژێکجودایێن رامانێن ب دەستڤە هاتییە.

ئەڤ زانستە راڤەیەکا ڤەبڕ نادەتە چەڤەنگان، بەلکو هەول ددەت بۆچوونێن جودا بۆ چەڤەنگان ڤەبینت. ب دیتنا بارتی (رەخنەگری) و (زانستێ ئەدەبیاتێ) ل ڤێرە ژێک جودا دبن. رەخنەگر ئێک یان چەند چەڤەنگان دێ وەرگرت و دێ وان شرۆڤە کەت، لێ (زانستێ ئەدەبیاتێ) هەگەر بڤێت بمینت (زانست)، نابت رامانەکا دەستنیشانکری ل سەر دەقی فەرز بکەت و رامانێن دی ماندەل بکەت. ئەڤ زانستە دڤێت وێ رامانا ڤالا، کو هەمی رامانێن دی د ناڤ خوە دا هەمبێز کرین ل بەرچاڤ بگرت. لێ رەخنەگر دشێت تبلا خوە دانتە سەر ئێک یان چەند رامانان. هەڵبەت د رەخنەیا نوی دا هەردەم ئەڤ بژاردەیە ب تنێ هندەک دەمێن کورتن ژ دەقەکی، بۆ نموونە بارت د پەرتووکا خوە (چیڤانۆکناسی)یێ دا دەمێ رەخنەیێ ل (گزیرتا پڕ نهێنی: L’île mystérieuse) یا (ژۆل ڤێرن: Jules Verne)ی دگرت، چ کار ب هەمی رامان و لایەنێن بەرهەمی نینە، بەلکو چەڤەنگێ وی هەلدبژێرت و ئاخفتنا خوە ل دۆر وی چەڤەنگی بەرهەڤ دکەت: چەڤەنگێ چار دیوارێن گرتی، کو د رۆمانا (ژۆل ڤێرن)ی دا د کەشتییا (ناتیلۆس) دا دیار دبت. بارت بەحسێ پەیوەندییا ڤی چەڤەنگی د گەل خوەشبەختیێن سەردەمێ زارۆکینیێ و ئارەزوویێن مرۆڤێن بورجوازی دکەت.^(١٥)

ب نێڕینەکا بلەز ل سەر کارێن رەخنەگرێن نویخوازێن دی ژی، ئەم هەمان شێوازی دبینین. (فیلیپ سولێرس: Philippe Sollers)، کو رەخنەگر و رۆماننڤیسێ فرەنسی یە، د پەرتووکا کۆمەلە گۆتارێن خوە دا ب ناڤێ (تیۆرا ئاوارتەیان) رەخنەیێن چەڤەنگی و نویخوازانە دەربارەی بەرهەمێن (ساد، دۆستۆیەڤسکی، پرۆست، ڤاکنەر، جۆیس و…هتد)^(١٦) یێن هەین. سولەر د گۆتارا (دۆستۆیەڤسکی ، فرۆید و رۆلێت) دا ڤەکۆلینێ ل دۆر چەڤەنگێن (باب کوژیێ) د بەرهەمێن (دۆستۆیەڤسکی) دا ل سەر بنیاتێ تیۆرا فرۆیدی دکەت.

ئێک ژ رەخنەگر و هزرمەندێن، کو بارت د هەردو پەرتووکێن خوە (چیڤانۆکناسی) و (رەخنە و راستی) دا بەحسێ گرنگییا دەستکەفتێن وی دکەت (گاستۆن باشلار)ە. باشلار د پەرتووکا (مافێ خەیالبازێ) دا رەخنەیێ ل (لافۆنتن، ئەدگار ئالان پۆ، مالارمێ، مشیلە و پۆل ئیلوار)ی و شێوەکارێن وەکی (شاگال و ڤان کۆخ)ی دگرت. هەروەسا هندەک بەرهەمێن دی یێن گرنگێن هەین، وەکی: (دەروونناسییا ئاگری، ئەرد و خەونێن بێنڤەدانێ، ئەرد و خەونێن خواستنێ، و تیۆرا ئەدەبی یا خەون دیتنێ).^(١٧)

فەیلەسۆفێ فرەنسی (جۆرج باتای: Georges Bataille) رەخنەگرەکێ دی یە، کو بارت د پەرتووکا خوە (رەخنە و راستی) دا بەحسێ وی دکەت. (جۆرج باتای) د کۆمەلە گۆتارێن خوە یێن رەخنەیی دا، بۆ نموونە د پەرتووکا خوە (ئەدەبیات و خرابی) دا رەخنەیێ ل بەرهەمێن نڤیسەر و هۆزانڤانێن وەکی (ئەمیلی برۆنتە، بودلێر، مشیلە، ویلیام بلیک، ساد، پرۆست، کافکا و سارتەر)ی دگرت.^(١٨)

بارت، کو ب تیۆریستێ رەخنەیا نوی دهێتە هژمارتن، د پەرتووکا خوە (رەخنە و راستی) دا کارێ رەخنەگری ب ڤی رەنگی پۆلین دکەت: «رەخنەگر راستییا دوماهیێ یا وێنەی نانەخشینت، بەلکو ب تنێ ئەو وێنەیەکێ نوی دیار دکەت، کو ئەو ژی هەلاویستی یە. رەخنە وەرگێڕان نینە، بەلکو ئەو درکەیە. ئەوێ شیانێن ڤەدیتنا کویراتییا بەرهەمی نینە؛ چونکی ئەو کویراتی بابەت بخوە واتە (بەرزەبوون)ە».

بارت، د هندەک بەرهەمێن خوە دا وەکی ئەڤان: (پلەیا صفر یا نڤیسارێ/ ١٩٥٣)، (میشلە/ ١٩٥٤)، (چیڤانۆکناسی/ ١٩٥٧)، (سەبارەت راسینی/ ١٩٦٣) و (کۆمەلە گۆتارێن رەخنەیی/ ١٩٦٤)، بونیاتگەرایەکە، کو گەلەک گرنگیێ ددەتە زمانناسی و خالبەندیێ، لێ بشکوژێن ئاراستەیێن دی یێن وی هەر د ڤان بەرهەمان دا دهێنە دیتن. بارت هەر د ڤێ قووناغێ دا تاقیکرنێ ل سەر کورتنڤیسینێ دکەت. بەرهەمێن وی یێن پشتی (رەخنە و راستی)ێ و قووناغا ئاراستەبوونا وی بۆ (راڤەکاری: Hermeneutics)ێ خوەدی زمان و نڤیسینێن مژەوی و هۆزانکی و د قالبێ پرت پرت نڤیسینێ دانە. ب راستی لڤین ژ بەرهەمی بۆ دەقی، لڤین ژ خالێ بۆ پیتێ یا پۆست بونیاتگەراییێ بدویڤ خوە دا دئینت و رامانا بنەجهـ دیار دبت. بابەت لڤینا رامانێ و چێدبت هەبوونا رامانێ یە. پیچەکێ وەکی وێ بێ باوەرییا کو (ڤێرنەر هایزنبێرگ: Werner Heisenberg)ی هەی سەبارەت چەوانییا هەبوونا ئلکترۆنان د ئۆربیتالێن ئەتۆمی دا. ئەڤە هەمان رەوشە؛ یاکو (ژاک درێدا: Jacques Derrida) دبێژتێ (تێگەهێ رامانا بەلاڤبووی د بەرهەمی دا).

پەرتووکێن (خوەشییا دەقێ، رۆلان بارت و پارچەنڤیسینێن ئەڤینداری) ب ڤی شێوی یێن هاتینە نڤیسین، لێ کا چەوا بەرهەمێن وی یێن قووناغا دەستپێکێ خودان ئاوازەکا موکوما زانستی و پەیگرێن پرۆگرامێن شرۆڤەکارییێن موکومن، ب هەمان شێوە بەرهەمێن وی یێن دویڤدا ژی خودانێ هەمان تایبەتمەندیانن. ئەو سەرنجا، کو بارتی د (رەخنە و راستی) دا ددا کریارا خواندنێ، د پەرتووکا (خوەشییا دەقی) دا ب رێکین دەروونناسی سەرەدەریێ د گەل ڤی بابەتی دکەت.

بارت ناڤێ نیشاندەرێ کاریگەرێ دەقەکی دکەتە (خوەشی) و ئەڤ خوەشییە ل چ جهان بدەستڤە ناهێت ژ بلی چەپ و چویڕک و هەلسوکەوتێن زمانی. ب ڤێ نێڕینێ هەگەر ئەم د دەمێ رەخنەگرتنا بەرهەمەکی دا بێژین: «مە خوەشی یا ژێ دیتی»، هینگێ مە ئاخفتنەکا کێم نەگۆتییە.

چێدبت تێگەهێ (خوەشییا دەقی) ل نک بارتی پەیوەندییەک د گەل تێگەهێ (خوەشییا) فرۆیدی ژی هەبت. رێژەیا ناڤبەرا (چەندییا خوەشیێ) و (چەندییا رەنجدیتنێ) دێ شێت نیشاندەرا (چەندییا ڤەگەڕاندنا تێربوونا ئارەزوویێن مرۆڤی) بت. هەر ب رێکا ڤێ (چەندییا خوەشیێ) ئەم دێ شێین زانین، کا رێژا خوەشییا هاڤیبوونێ ژی چەندە.

رەخنەیا کەڤن، کو بنواشێن هشک سەبارەت ئەدەبیاتێ ب کار دئینت، وێ چ پەیوەندییەک ب پەیڤا (خوەشی)ڤە نینە، لێ بارتی ب کاملانکرنا ڤی تێگەهی د ناڤ بەرهەمێن خوە دا، گەلەک گرنگی یا دایە (خوەشیێ). ئەوی د پەرتووکا خوە (رەخنە و راستی) دا یا نڤیسی: «ب تنێ خواندەڤان حەز ژ بەرهەمی دکەت و ب ئارەزوویا خوە پەیوەندییەکێ د گەل چێدکەت. خواندن واتە: خواندەڤان حەز ژ بەرهەمی بکەت، د گەل بەرهەمی بگونجت، دو لایەنییا بەرهەمی ب رێکا ئاخفتنەکا دەرەکی یا دی ژ بلی ئاخفتنا بەرهەمی بخوە رەد بکەت». د پەرتووکا (خوەشییا دەقی) دا بارت ڤی تێگەهێ (ئارەزوو)یێ هەتا سنۆرێن (خوەشییا لەشی) ژی بەرفرەهـ دکەت، دەما دبێژت: «خوەشییا دەقی هینگێ دەستپێدکەت؛ دەمێ لەشێ من ل دویڤ هزرێن خوە ڕا دچت. نێ لەشێ من ئەو خوەشی نینە، یاکو هزرێن من هەین».^(١٩)

بارت د ڤێ ناڤبەرێ دا تەنانەت ژ یاری و تڕانەکرن ب دەستەواژەیان ژی خوە نەدایە پاش: «خوەشییا دەقی و دەقێ خوەشییێ دو زاراوێن ڤەشارتینە؛ چونکی ژ بلی پەیڤا (خوەشی) چ پەیڤەکا دی د زمانێ فرەنسی دا نینە، کو د ئێک دەم دا دو رامانێن (خوەشی: خوەشبەختی) و (خوەشی: شادی)یێ بدەت.^(٢٠)

خواندنا بەرهەمێن بارتی سنۆردارە ب خەلەکەکا تەنگ ڤە ژ خواندەڤان و قوتابیێن زانکۆیێ یێن خولێن پێشکەفتی یێن زانستێن مرۆڤایەتی و وەرگێڕانا بەرهەمێن وی دژوارە و هندەک جاران نائێنە وەرگێڕان. ئێک ژ ئەگەرێن ڤێ چەندێ هەمان شێوازێ نڤیسینا ئالۆز و نویخوازییا وی یە. د ڤێرە دا دڤێت بێژین، کو هندەک ژ رەخنەگران تیۆرا ئەدەبییا خوەشیدیتنا بارتی د (دنیایا بومبێن ئاگرین، هشکەسالی و هەژارییا نیڤەکا ئاکنجیێن جیهانێ) دا پیچەکێ ب نەسروشتی دبینن.^(٢١)

بارت د پەرتووکا خوە (خوەشییا دەقی) دا چ دبێژت؟ ئەو پەرتووکێ ب ڤان گۆتنان دەستپێدکەت: «دەمێ ئەم رستەیەکێ، مێژووەکێ یان پەیڤەکێ ب خوەشی دخوینین، ئەگەرێ وێ بۆ هندێ ڤەدگەڕت، کو ئەو ب خوەشی یێن هاتینە نڤیسین». ئێدی رێژا وەستیانا نڤیسەری چەند بت، هندا گرنگ نینە. نڤیسین د هەمی رەوشان دا ب خوەشی یا هاتییە نڤیسین، لێ چ گرەنتییەک بۆ دو لایەنبوونا ڤێ پەیوەندیێ نینە. واتە نڤیسینا بەرهەمی ب خوەشی نەشێت نڤیسەری پشتراست بکەت، کو خواندەڤانی ژی خوەشی یا ژ بەهەمی دیتی. واتە بەس نڤیسەر نزانت کیژ خواندەڤان دێ ڤێ خوەشیێ ژ نڤیسینا وی بینت. ئەو دشێت ب هندێ دلخوەش بت، کو وی خوەشییەک یا چێکری. دیسان ئەو نەشێت بزانت؛ کا کیژ پەیڤا مژەوی دێ سەرنجا کیژ خواندەڤانی راکێشت؛ چونکی بارت د پەرتووکا (خوەشییا دەقی) دا ئاماژێ ب هندێ دکەت، کو (مژەویبوون) چارەنڤیسەکێ بڤێت نەڤێت نینە، کو ل سەر بنیاتێ بۆچوونا مێژووییا فەلسەفا رۆژئاڤای هاتبتە دانان و هەروەسا ئمتیازەکا نەرێنی ژی بۆ نڤیسینێ نینە، بەلکو ئەو ئمتیازەکا ئەرێنی و جوانە.

«هندەک کەس حەز ژ دەقەکێ (یان هونەرەکێ دی یێ وەکی شێوەکاریێ) نەمژەوی دکەن.. ئەڤە دهێتە وێ واتایێ، کو ئەڤە پەسەندکرنا دەقەکێ نەسەرنجراکێش، بێ داهێنان و نەزۆکە. دەقی پێویستی یا ب مژەویبوونا تایبەت ب خوە هەی».^(٢٢)

کاریگەرییا بارتی ل سەر تیۆریست و قوتابخانێن دی یێن تیۆرێن ئەدەبی، بابەتەکێ جودایە، لێ ئەم هند دشێین بێژین، کو وی و بەرهەمێن وی جهەکێ بەرجەستە یێ د فەرهەنگ و زانینا چەرخێ بیستێ دا هەی. نۆکە ژی هێشتا تێگەهشتنا هندەک بۆچوونێن بارتی ب زەحمەتن یان ژی مەرجێن ڤەکۆلینا وان نەپێکانە(نەمومکینە)، ژ وان پێشبینییا وی د (رەخنە و راستیی)یێ دا سەبارەت پێویستییا بنیاتنانا زانستێ ئەدەبیاتێ.

بارت هزرا خوە یا رەخنەگر تەنانەت ل دۆر پەرتووکێن خوە ژی ددەتە کاری (واتە رەخنێ ل خوە بخوە ژی دگرت)، بۆ میناک ئەو د داوییا پەرتووکا خوە (چیڤانۆکناسی)یێ دا ئاماژێ ب کێماسیێن شێوازێ چیڤانۆکناسییا خوە دکەت. هەروەسا پشتی چەند سالان ژی د گۆتارەکێ دا ئەو پێداچوونێ د بۆچوونێن خوە دا دکەت. دو سالان پشتی بەلاڤبوونا پەرتووکا وی (سەبارەت راسینی)، ئەو بخوە د پەرتووکا (رەخنە و راستی) دا رەخنێ ل پەرتووکا خوە (سەبارەت راسینی) دگرت و کێماسیێن پەرتووکا خوە بەرچاڤ دکەت.

بارت د ژیانا خوە یا (ئەدەبی – زانستی) دا بوارێن جودا جودا دەستڤەدان، لێ ئەو ل سەر ئاستێ جیهانێ پتر ب ناڤێ رەخنەگر و تیۆریستێ رەخنەگریێ بەرنیاس بوو.

پشتی ئەم نێڕینەکا گشتی ل قووناغێن کارێ ئەدەبیێ بارتی بکەین دێ بۆ مە پتر دیار بت، کا ئەگەرێ گرنگیدانا بارتی ب رەخنێ چ بوو، کو ئەو قووناغ ژ لایێ مێژوویی ڤە ئالۆز و دژوار بوون.. قووناغەک بوو کو تێدا رەخنە ل هەمی بیاڤێن ژیانا هزری و جڤاکی دهاتە گرتن. بارتی بۆ مرۆڤێ پەریشانێ چەرخێ مە گۆتنەکا نەمر یا هەی: «(خواستن) مە دسۆژت و (شیان) مە (خراب) دکەت، لێ (زانین) هەبوویێ مە یێ لاواز دگەهینتە ئارامییەکا بنەجهـ».^(٢٣)

 

په‌راوێز:

1) سەلماندنگەرایی (الفلسفە الوظعیە)؛ زاراوەکێ فەلسەفییە کو ل گۆڕ ڤێ فەلسەفێ پەیوەندییەکا نیزیک یا د ناڤبەرا (زانستێن جڤاکی) و (زانستێن سروشتی) دا و د چارچووڤێ لۆژیکەکا هەڤپشک دا هەی.

٢) Roland Barthes. Le Plaisir du texte. Edition du Seuil. 1973

٣) Roland Barthes. Qu’est ce que la critique. Essais critiques, Edition du Seuil. 1964

٤) Roland Barthes. Litterature et meta-langage. Essais critiques. P 106, 107

٥) Ibid

٦) ب عەرەبی و ئینگلیزی ئەڤ زاراوە ب ڤی رەنگی نە: (ئێگزیستانسیالیزم: وجودیە: Existentialism)، (مارکسیزم: مارکسیە: Marxism)، (دەروونشیکاری: تحلیل نفسی: Psychoanalysis) و (دیاردەزانی: علم الظواهر: Phenomenology).

٧) پەرتووکا (چیڤانۆکناسی) کۆمەلە گۆتارێن بارتی نە ل سەر بنیاتێ نیشانەناسیێ و چیڤانۆکناسیێ، هەروەسا گۆتارا (چیڤانۆک، ئەڤرۆ) ژی هەر یا د ڤێ پەرتووکێ دا، کو تێگەهێ چیڤانۆکێ د بۆچوونا بنیاتگەراییێ و نیشانەناسیێ دا ڤەدکۆلت.

٨) چیڤانۆکناسی، رۆلان بارت، وەرگێڕان: شیرین دخت دقیقیان، نشر مرکز، ١٣٧٥، بپ ١١١ و ١١٢.

٩) د وەرگێڕانا فارسی یا ڤێ گۆتارێ (La critique Ni-Ni) دا پەرتووکا (چیڤانۆکناسی) دا ئەگەرێ بکارئینانا دەستەواژایا (رەخنەیا نی نی) هۆسا هاتییە شرۆڤەکرن: «ژبەرکو Ni یا فرەنسی د هندەک بواران دا هەڤواتایا (نە) یا فارسی یە، لەوما مە بۆ (Ninisme)ێ دەستەواژەیا (نی نی گری) بکار ئینان. د زمانێ فارسی دا وەکی زمانێ فرەنسی دبێژنە زارۆکێ بچویک (نی نی) کو ئەم ب کوردی دبێژینێ (بی بی). بارت د گۆتارا خوە (رەخنەیا نی نی) دا وان رەخنەگران کو مایتێکرنا بۆچوونێن مێژوویی و جڤاکی د رەخنێ دا رەد دکەن، د گەل زارۆکێن بچویک (نی نی)یان بەراورد دکەت و دنڤیست: «هەگەر مە جۆرە ئاگەهییەک دەربارەی (مرۆڤی و مێژووێ، خێرێ و شەڕی، جڤاکی و…هتد) نەبت، ئەم نەشێین سەبارەت ئەدەبیاتێ دادوەریێ بکەین».

١٠) چیڤانۆکناسی، رۆلان بارت، بپ ١٠٠.

١١) هەمان ژێدەر و هەمان بەرپەر.

١٢) Roland Barthes. Qu’est ce que la critique. Essais critiques

١٣) Roland Barthes. Critique et verité, Edition du Seuil. 1964

١٤) چیڤانۆکناسی، رۆلان بارت، بپ ١٢٤.

١٥) چیڤانۆکناسی، رۆلان بارت، بپ ١٠٧.

١٦) See: Phillippe Sollers. Theories des exception. Folio. Essais 1986

١٧) See: Gaston Bachelard. Le droit de rêver. Presse universitaires de france 1973

١٨) Gerorge Bataille. La literature et le mal. Filio Essais. 1957

١٩) Roland Barthes. Le Plaisir du texte. P30

٢٠) Ibid

٢١) بنێڕە: نظریە ادبی، تری ایگلتون، ترجمە: عباس مخبر، نشر مرکز.

٢٢) Roland Barthes. Le Plaisir du texte

٢٣) Rolanf Barthes. Essais Critiques