گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
سەلام بالایی
“چاڤدێرییا زارۆکان، چاڤدێرییا پاشەرۆژێ یە.. چاڤدێرییا ژیانێ یە.”
مەزنترین رێزلێنان ئەوە چ پێدڤییە بۆ زارۆکان بهێتە كرن، کو فەرە مرۆڤ و سازی بكەن. یا زانایە هەر تشت ل سەر بنیاتێ زارۆكینیێ دهێتە ئاڤاكرن، ئەگەر ئەم داخوازا جڤاكەك پێشكەفتی و ساخلەم دكەین، فەرە گرنگییێ بدەینە پەروەردەكرنا زارۆکان. مللەتێ مە د گەلەك قووناغێن سەخت و دژوار دا دەرباز بوویە، پترييا زارۆکێن كورد ژ هەمی حەز و ڤیان و ئارەزویێن خۆ بێ بەهر بووینە، قووناغا هەرە زێرین یا مللەتێ كورد ب تایبەت ژ لایێ دەركەفتنا رۆژنامەڤانییێ ب گشتی و یا زارۆکان ب تایبەتی، قووناغا سەرهلدانا 1991ێ بوویە، چونكی ب دەهان رۆژنامە و گۆڤارێن كوردی ژ لايێ حزبا و لایەن و گرۆپێن سیاسی دەردكەفتن، دەم هات گەلەك دەرگەهـ ل بەر مە و زارۆكێن مە هاتنە ڤەكرن.
فەرە ئەم ژی دەستێن زارۆکان بگرین ل وان هەمی باخچێن رەنگین و پڕی زانست و زانیاری بگێڕينین، چ ب رێكا كومپیۆتەری و ئینتێرنێتێ، چ ب رێكا CD و رادیۆ و تەلەفزیۆن و گۆڤار و رۆژنامه‌يان بیت.
دەم دەمێ پێزانین و پێشكەفتنێ یە ل گەل هەبوونا شۆڕشا تەكنۆلۆژی و پێزانینان، هەمی تشت كەفتینە بەر دەستێن مرۆڤی، ڤێجا فەرە ئەم ژی ل دویڤ ئارەزوویا زارۆکان بچین، ل دویڤ شیانێن خۆ و ل دویڤ پێدڤییا ئەڤرۆ، داخوازییێن وان بۆ پەیدا بكەین، بەرسڤا پرسیارێن وان بدەین یێن هندە سالە بێ بەرسڤ مایین، ئەگەر هەتا دوهی مە حەسرەت جلكەكێ جوان و چانتەكا جوان بوو، ئەڤرۆ كوڕ و كچێن مە، هزرا وان ل سەر كومپیۆتەر و رۆژنامە و گۆڤار و ئینتێرنێتێ یە، دا كو د گەشتەكا دلڤەكەر دا ل هەمی جیهانێ بگەرن و هەڤالێن نوی بنیاسن و پتر خەیالا وی سنورا دەرباز بكەت، هەرچەندە خەیالێ چ سنور نینن.
پشكا ئێكێ
پێناسە و تێگەها رۆژنامەڤانییا زارۆکان:
ئێكە ژ رێكێن پەیوەندیكرنێ ل گەل زارۆکی، یان ئێكە ژ پێكهاتا زارۆكینی و ئامادەكرنێ بەر ب شییانێن بهێز، چ دەمێ ئەو تێدا و چ ژ بۆ پاشەرۆژێ، چونكی هونەرەكە پێكهاتییە ژ دیتن و پەیڤا چاپكری و وێنه‌يێن رەنگین، ئەڤە وەك پێناسە.
پێداچوونەك مێژوویی بۆ رۆژنامەڤانییا زارۆكان ل جیهانێ:
ئا- ئێكەم رۆژنامەڤانییا زارۆیان ل جیهانێ:
دبێژن ئێكەم لاپەرێ زارۆکان ل سالا 1747-1791 ل فرەنسا دەركەفتییە، نڤیسەرەكی دەرخست بێی ناڤێ خۆ یێ دروست دیار بكەت، ناسناڤەك دانابوو دنڤسی (هەڤالێ زارۆکان)، ب هەمان ناڤ رۆژنامە ژی دەرئێخست، ئەڤی نڤیسەری د رۆژناما خۆ دا شییا گەلەك چیرۆكان ژ زمانێن بیانی وەرگێریت بۆ زمانێ فرەنسی و د رۆژنامه‌يێ دا بۆ زارۆکان بەلاڤ بكەت. ب دەركەفتنا رۆژنامه‌يێ گەلەك خزمەت بۆ زاروکێن فرەنسی هاتە كرن و ڤالاتییەك پڕ كر، د وی دەمی دا ل جەم زارۆکان، هندەك دی دبێژن، كو ئێكەم رۆژناما زارۆکان ل جیهانێ ل سالا 1830ێ ل فرەنسا دەركەفتيیە، پشتی وێ بولتیزر پاشكۆیەك ل گەل رۆژناما خۆ جیهان(world) دەرئێخست ل ئەمریكا ل سالا 1896ێ، كو پێكهاتبوو ژ وێنه‌يێن پەهلەوانییا زارۆکەكی ل جادێن نیویۆرك، بەری ڤان ژی چەند لاپەر دەردكەفتن ل ژێر سەرپەرشتییا دەستەكێن زانستی و پەروەردەیی، بەلێ ئەڤە پتر گرێدای رۆژنامەڤانییا خواندنگەها بوون، ئانكو پتر د ئاراستە كری بوون.
ب- ئێكەم رۆژنامەڤانییا زارۆکان ل ئیراقێ:
ل ئیراقێ یەكەم رۆژناما دەركەفتی گرێدای زارۆکان ب ناڤێ (التلمیذ العراقی) ل سالا 1922ێ ل بەغدا ژ لایێ سعید فهیم دەركەفت ، بەلێ ئەڤە ژی یا گرێدای خواندنگەهێ بوو، (31) هژمار ژ ڤێ رۆژنامه‌يێ دەركەفتن دویماهی هژمار ل سالا 1923 دەركەفت و راوەستییا، ئەو ژی ژ بەر بارێ ئابووری و ژ بەر نەدانا ئابوونێن پشكداران، هەروەكی محمود حلمی دیار کری خودانێ پەرتووكخانا (العصریة- هەڤچەرخ) گۆتى. ئەگەرێ دویێ یێ راوەستییانا ڤێ رۆژنامه‌يێ بۆ رێڤەبەرێن خواندنگەهان دزڤریت، هند گرنگی نەددا دەركەفتنا وێ دا كو ب رەنگەكێ بەرفرەهـ بەلاڤ ببیت، ئەڤ رۆژنامە د سالا دویێ دا جارەك دی دەركەفت و یەكەم هژمار ل رۆژا 25/10/1924ێ دەركەفت. گەلەك گۆڤار و رۆژنامه‌يێن دی ل ئیراقێ دەركەفتن گرێدای زارۆکان، بەلێ پتر یێن خواندنگەهان بوون، وەك (مدرسة) خواندنگەهـ 1926 (طلبة) خویندكار1932، (فتوة) 1934 (عالم الاطفال) جیهانا زارۆیان ل سالا 1945ێ، زێدەباری گەلەكێن دی.
ج- ئێكەم رۆژنامەڤانییا زارۆکان ل كوردستانێ:
یا خویایە مالباتا بەدرخانییان پێشەنگێن رۆژنامەڤانییا كوردینە و یەكەم رۆژنامە ب ناڤێ (كوردستان) ل سالا 1898ێ ل وەلاتێ مسرێ ل قاهیرە دەرئێخست و هەر د گەلەك گۆتارێن هاوارێ دا میر جەلادەت بەدرخان ئاماژە كرییە زارۆکان، داخواز ژ دایك و بابان كريیە، كو خواندن و زانینێ نیشا زارۆكێن خۆ بدەن و دبێژیت ئەو نڤشێ پاشەرۆژا مللەتینە و د هاوارێ دا ل هژمارە (9) بۆ نڤشێ پاشەرۆژێ؛ مەبەستا وی زارۆكن وەها دبێژیت: «دڤێت زارۆیێن كوردستانێ بخەبتن و رۆژەكێ بەری ڤێ رۆژێ، مەبەستا وی رۆژا د ناڤا ئالایێ كوردستانێ دایە، هلینن بەر ب ئاسمانێ كوردستانێ ڤە بلند بكن، ل ور ب بروسكێن وەلاتێ خوە ل سەر ئاڤاهیێ خۆ یێ پێشین ڤەگەرینن و دبن تاڤا وێرە سەربخۆ و ب كامرانی بژین»، ئانكو ئەم دكارین بێژین مالباتا بەدرخانییان هزر ل دەركەفتنا رۆژنامەڤانییا زارۆکان كریيە، لێ ئێكەم بزاڤ بۆ یەكەم جار و یەكەم كەس هزر ل رۆژنامەڤانییا زارۆیان كربیت ل سەرانسەری كوردستانێ بنەمالا بەدرخانیان بوو ئەو ژی ب دابینكرنا گۆشەيه‌كا تایبەت ژ گۆڤارا هاوار ب ناڤێ (ستوونا زارۆکان)، كو ل بن ڤێ ماشێتێ بۆ ڤێ مەرەمێ چەندین نڤيسەرێن كورد خامێن خۆ ئێخستینە كاری ژ بۆ خزمەتا زارۆکان، چەندین هۆزان و چیرۆكێن پەروەردەی بۆ هاتنە نڤیسین، ئەڤە بۆ ئەگەرا هندێ، كو:
1- ئەو هۆزانڤانێ د ڤی ماوەی دا د ژیيان پشكداری د ڤێ گۆڤارێ دا كر، هندەك ژ هۆزان و دیوانێن خۆ یێن هۆزانان بۆ خزمەتكرنا زارۆکان تەرخان بكەن وەك (كامیران بەدرخان) ب ديوانا خۆ (دلێن كورێن من) و (جگەرخوین) ب دوينا خۆ (شەفەق) و چەندێن دیتر.
2- بیر ل هندێ بهێتە كرن، كو پێدڤییە زارۆکان ژی رۆژناما خۆ هەبیت. ئەڤە بۆ یەكەم پێنگاڤا سەرەكی بۆ دابینكرنا رۆژنامەڤانییەكا تایبەت بۆ زارۆکان ل هەمی پارچە و دەڤەرێن دی یێن كوردستانێ، یەكەم پێنگاڤ بۆ زارۆکان هاتبیتە كرن، ب هزرا من دزڤریت بۆ فەرهەنگا (نوبهارا بچووكان) یا شاعر و نڤیسەرێ كوردێ مەزن (ئەحمەدێ خانی)ى ل سالا 1683ێ دانايی، هەر چەندە ئەڤە من د چ ژێدەران دا نە دیتییە، كو ئاماژە ب ڤێ كربیت، لێ وەها ئەز بۆ دچم، د پێشەكییا ڤێ فەرهەنگێ دا ئەحمەدێ خانی دبێژیت: «ئەڤە چەند كەلیمەنە ژ لوغاتان ڤێك ئێخستن ئەحمەدێ خانی، ناڤێ وێ نووبهارا بچووكان، ل سەر دانی نە.. ژ بۆ صاحب رەواجان، بەلكی ژ بۆ بچووكێن كورمانجان».
هەروەسا دبێژیت من ئەڤ فەرهەنگە بۆ زارۆكێن كرمانجا دانا دەمێ ژ خواندنێ خلاس دبن فێری زمانێ عەرەبی ببن، پشتی ڤێ و پشتی بزاڤا میر جەلادەت بەدرخان، بزاڤا فەرمی یان یا بەربەلاڤ د پەرتووك و رۆژنامه‌يان دا؛ گۆڤارا (گڕوگالی مندالانی كورد)، یەكەم هژمار ل سالا 1946ێ دەرچوویی ژ لایێ سەرپەرشتیارێ چاپخانا كوردستان (مەلا قادر مودەرسی)، كو هینگێ رێڤەبەرێ چاپخانێ بوو، تنێ (3) هژمار ژ ڤێ گۆڤارێ دەركەفتن، ئێكەم رۆژنامەڤانییا زارۆکێن كوردە، كو ئەڤرۆ بەحس لێ دهێتەكرن. هژمارە (1) ل 21 نیسانا 1946ێ، هژمارە (3) ل 22 حزیرانا 1946ێ. پشتی دەركەفتنا ڤێ گۆڤارێ دیسان زارۆکێن كورد جارەكا دی مانە بێ رۆژنامە و گۆڤار هەتا سالا 1972ێ دەمێ گۆڤارا (ئەستێرە) ل سلێمانییێ دەركەفتی، كو پاشكویێ گۆڤارا (رۆژی كوردستان) بوو، سەرنڤیسەرێ وێ مامۆستا (سالح یوسفی) بوو، تنێ (2) هژمار ژ ڤێ گۆڤارێ ژی دەركەفتن، جارەكا دی مەیدانا رۆژنامەڤانییا زارۆیان ما ڤالا.
جۆرێن رۆژنامەڤانییا زارۆکان:
گەلەك جۆرێن رۆژنامه‌يێن زارۆکان هەنە وەك وێنە یان شكل گۆڤار و رۆژنامە نە. دەربارەی ناڤەرۆكێ گەلەك رەنگ و جۆر هەنە وەك (تێكەل، پێكەنین، دەنگوباس، وەرزش، كاریكاتور، سیناریۆ، هەلبەست و چیرۆك) و گەلەكێن دی.
ل گەل ژییێ زارۆکی و هەر قووناغەكێ رۆژنامە و گۆڤارێن خۆ هەنە، هەر وەكی زانایێن دەروونناسییا زارۆکان بۆ چەند پشكا بەلاڤكرین، یان بۆ چەند قوناغان:
تولستۆی دبێژیت: «ل پێنج سالییێ تا پێنجی سالییێ ئێك پێنگاڤە، بەلێ ژ دایكبوونێ تا پێنج سالیێ ماوەكێ زۆر بەرفرەهە»، مەبەستا وی ئەڤ قووناغە زۆر گرنگ و هەستیارە بۆ ئاڤاكرنا كەسایەتییا زارۆکی. بۆ ژییێ (3- 6) سالییێ قووناغا راستی و خەیالا دیار كری ب ژینگەها زارۆکی ڤە، یا دویێ خەیالا بەرفرەهـ و پەهلەوانییێ ژ (6- 12)، یا سێیێ قووناغا رۆمانسییێ ژ (12) دەستپێدكەت تا كو زارۆكینی ب دویماهی دهێت، ئانكو هەتا (18) سالییێ، گۆڤارێن تایبەت بۆ كچان ژی هەنە، بەلێ هەتا نوكە ل وەلاتێ مە ئەڤ گۆڤارە نینن.
بەلێ جۆرێ ژ هەمییا بەلاڤتر و پتر زارۆك حەز ژێ دكەن ئەون یێن جۆرا و جۆر، ئانكو تێكەلن و پێكهاتینە ژ بەلاڤكرنا چیرۆك، زنجیرە چیرۆك، پەهلەوانی، تشتێن سەیر و سەمەر، بەریكانە، پێزانینێن گشتی، دەنگوباس و پێكەنین، وەكی وان گۆڤارێن نوكە ل كوردستانێ دەركەفتین، ئەڤ رەنگە گۆڤارە مەلەلێ بۆ زارۆکی چێناكەن، چونكی چ دڤێت د ڤان رەنگە گۆڤاران دا هەیە.
ئەڤە تنێ دەرگەهەك بوو، كو بابەت پتر یێ زانستی بیت و هندەك پێزانینێن گشتی ل سەر رۆژنامەڤانییا زارۆکان هەبن.
پشكا دویێ:
رۆژنامەڤانییا زارۆکان ل دەڤەرا به‌هدینان:
ئەم دكارین بێژین ئێكەم لاپەر یان رۆژنامە بۆ زارۆیان دەركەفتی ل دەڤەرا به‌هدینان پاشكویێ رۆژناما (بۆتان) ب ناڤێ (خالخالۆك) دەركەفت، كو ژ (8) لاپەرێن رەنگین ژ قەبارێ مەزن ل سالا 1992ێ، كو رۆژناما بۆتان زمانحالێ پارتی گەلی دیموكراتی كوردستان لقێ دهۆك بوو، لێ (خالخالۆك) ژی گەلەك نەفڕی تنێ فڕەك ل خۆ دا و جارەكا دی كەفت، ئانكو تنێ ئێك هژمار ژێ دەركەفت، د ڤێ هژمارێ دا ئەڤ بابەتە هاتبوونە بەلاڤ كرن (فێربونا تیپێن لاتینی، كاریكاتور، سیناریۆ، تابلۆیێن زارۆکان، چیرۆك، چەند پێزانین).
پشتی خالخالۆكێ، ئانكو بزاڤا دویێ یا بۆ زارۆکان هاتییە كرن، دەركەفتنا گۆڤارا (ئادار) بوو، یا ژ خواندنگەها راپەرین یا سەرەتایی ل سێمێلێ دەردكەفت، ژ بەرهەڤكرنا مامۆستا (نایف عەلی ئیبو) بوو، ئەڤ گۆڤارە ژی ل سالا 1992ێ دەركەفت ژ (24) لاپەرا پێكهاتبوو ژ قەبارێ بچویك، هژمارا ئێكێ ل ئادارا 1992 و هژمارا دویێ ل هاڤینا 1992 بوو، بەرهەڤكرێ ڤێ گۆڤارێ بەحسێ گرنگییا رۆژنامەڤانییا زارۆکان كریە و دبێژیت: «هەر كەسێ ئەڤینا زارۆکان د دلی دا نەبیت نەشێت ئەڤینا وەلاتی ژی بحەبینیت».
گازی هەمی خێرخواز و نڤیسەران كریە، كو خۆ ل رۆژنامەڤانییا زارۆکان بكەنە خۆدان، ئەڤە ژی پێنگاڤەك پیرۆز بوو، كو هەر زوی مامۆستا نایف ب گرنگییا ئاڤاكرنا كەسایەتییا زارۆکێن كورد هەسیای.
بابەتێن گۆڤارێ پێكهاتینە ژ (چیرۆك، بابەتێن هونەری، شینوار، وەرزش، فلكلور، چاندن، فەرهەنگوك، بەریكانە، كاریكاتور، سیناریۆ، پێزانینێن گشتی).
ڤێ گۆڤارێ رۆلەكێ بەرچاڤ هەبوو، چونكی ل دەڤەرا سێمێلێ دەردكەفت، كو دەڤەرەكا عەرەبكری بوو، خواندن و نڤێسین ب كوردی زۆر یا كێم بوو، ئەڤ گۆڤارە بۆ هاندەرەك دا زارۆکێن دەڤەرێ فێری زمانێ خۆ ببن و ب ئێكەم رووپەلێن رۆژنامەڤانییا زارۆکان شاد ببن.
ژ سالا 1992ێ هەتا سالا 1998ێ ئێك رۆژنامە و گۆڤار بۆ زارۆکان نە دەركەفت، ژ بلی گۆڤارێن گشتی، كو لاپەرەك یان دو بۆ زارۆکان تەرخانكربوون.
پشكا سیێ:
قووناغا وەرارا رۆژنامەڤانییا زارۆکان ل به‌هدینان:
ئێكەم پێنگاڤا ژ هەژی بۆ زارۆکان هاتییە هاڤێتن ل دەڤەرا بادینان دەركەفتنا گۆڤارا (سڤۆرە) بوو، ئەڤ گۆڤارە سەر ب دەزگەهێ گازی ڤەبوو، پشتی هزر هاتییە كرن و پشتی روینشتنا چەندین هەڤالا ژ ستاڤێ گۆڤارا (گازی) پرۆژەیەك پێشكێشی نڤیسینگەها راگەهاندنێ ل دهۆكێ كر، كو سەر ب پارتی دیموكراتی كوردستان ڤەبوو و وان ژی ب سینگەك بەرفرەهـ ئەو پرۆژە پەسەند كر و بەرهەمێ وێ دەركەفتنا گۆڤارا (سڤۆرە) بوو.
بۆچی ب ڤی ناڤی هاتە ناڤكرن؟
چونكی گیانەوەرەكێ جوان و سڤكە و ل دەڤەرێن كوردستانێ زۆرە و ل سەر گویزا و داران دژیت، یێ سڤكە بۆ سەر داران و ب ساناهی دشێت خۆ ژ دژمنا بپارێزیت، دیسان ئەڤ گیانەوەرە هزر ل پاشەرۆژا خۆ دكەت و گویز و بەری و فستەقان كۆم دكەت بۆ زڤستانێ، زارۆك ژی هێڤێنێ پاشەرۆژێنە، سەرنڤیسەرێ گۆڤارێ (فەهمی سەلمان) بوو، كو رۆلەكێ كاریگەر دیتییە ژ بۆ دەركەفتنا وێ.
ئەڤ گۆڤارە د گەلەك قووناغان دا دەرباز بوویە:
1- ژ هژمار (1 تا 28) خودانێ ئیمتیازێ كاروان ئاكرەیی بوو، سەرنڤیسەر فەهمی سلمان.
2- ژ هژمار (28 تا 55) خودانێ ئیمتیازێ حەبیب كەلەش، سەرنڤیسەر بەهجەت هرۆری.
3- هژمار (56) خودانێ ئیمتیازێ فەهیم عەبدوللا، سەرنڤیسەر د. فازل عومەر.
4- هژمار (67) خودانێ ئیمتیازێ فەهیم عەبدوللا، سەرنڤیسەر سەلام بالایی تا هژمار(91)، خودانێ ئیمتیازێ فازل عومەر سەرنڤیسەر سەلام بالایی، هەتا نوكە یا بەردەوامە و هژمار (298) ل مەها شواتێ سالا 2025ێ ب (39) لاپەڕێن رەنگین و كاغه‌زا (ئارت) دەردكەڤیت، سه‌رنڤيسه‌را گۆڤارێ (هه‌يفا عه‌لى دۆسكى)يه، سكرتێرا نڤيسينێ (په‌رى به‌روارى)، رێڤه‌به‌رێ هونه‌رى (ئه‌حمه‌د بيرى)، نيگاركێش (له‌يلان ئسماعيل)ه، هژمارا ل دويڤدا ژى يا ل چاپخانێ نێزيكه ئه‌و ژى ده‌ركه‌ڤيت.
كارتێكرنا دەركەفتنا سڤۆرە ل سەر زارۆکان:
گۆڤارا سڤۆرە كەفتە د دەستێن هەمی زارۆکێن دەڤەرێ دا چ ب رێكا بەلاڤكرن و نیشادانا وێ ل سەر ئینتیرنێتێ چ ب رێكا بەلاڤكرنا وێ ل خواندنگەهـ و بازاران، چ ب رێكا بەلاڤكرنا وێ ل تەلەفزیۆن و رادیۆیێن دەڤەرێ، پترییا بەرهەمێن بۆ گۆڤارێ هاتین هەر ژ زارۆکان بوو، ئانكو سڤۆرە بۆ خواندنگەهـ ژ بۆ پەروەردە كرن و دەرچوونا نڤیسەرێن زارۆك شرۆڤە بۆ ڤێ یەكێ، زارۆکان بخۆ چەندین گۆڤار یان بێژین بەلاڤۆك دروست كرن، كو مفایەكێ باش ژ گۆڤارا سڤۆرە وەرگرتن ئێكی چاڤ ل یێن دی كر بۆ دەركەفتنا گۆڤاران وەك:
گۆڤارا (نیرۆژ):
هەتا نيزيكى (6) هژمارا ژێ دەركەفتینە و ب رێكوپێكی هەیڤا نە ل سەر زارۆکان دهاتە بەلاڤكرن، ئەڤ گۆڤارە سەرنڤیسەرێن وێ (نیرۆژ و سالح) و (نیرۆژ عەبدولعەزیز) بەرهەڤ دكر و (سالح عەبدولعەزیز) ب نیگار و دەرهێنانا هونەری رادبوو، ئانكو گۆڤارەك بوو چەند زارۆكان د مالەكێ دا دەردئێخست، بابەتێن ڤێ گۆڤارێ د هەمەرەنگ بوون و ژ (16) لاپەران ژ قەبارێ بچویك پێك دهات. نوكه راوەستییایە.
گۆڤارا ئازادی:
ئەو ژی گۆڤارەكە ژ دەرهێنان و دروستكرنا (ژێگر یاسین تروانشی) بوو، ژ (12) لاپەرا پێك دهات و بابەتێن هەمی جۆر تێدا دهاتنە بەلاڤكرن، پترییا ڤێ گۆڤارێ ب دەست دهاتە نڤیسین، چه‌ند هژماره‌ك ژێ دەركەفتینە.
گۆڤارا ستێر:
گۆڤارەكا زارۆکان بوو، ژ بەرهەڤكرنا (هێژا وەیسی)، كو بێژەر بوو ل تەلەفزیۆنا دهۆك، (60) شێست دانا دەردئێخستن و هەمی وەك دیاری ل سەر خویندكاران بەلاڤ دكر و ژ (12) لاپەران پێك دهات و ب بەرهەمێن هەمەرەنگ دهاتە خەملاندن.
گۆڤارا چیا:
گۆڤارەكا هەیڤانە یە تایبەتە ب جیهانا زارۆکان ڤە ژ (12) لاپەران پێك دهات و (3) هژمار ژێ دەركەفتینە، سەرنڤیسەرێ وێ (زەڤەر ئیسماعیل) بوو، كو ل قووناغا ناڤنجیێ بوو، چەندین هەڤالێن دی ژی هاریكارییا وی دكر بۆ دەركەفتنا وێ، گۆڤار ژ قەبارێ مەزن بوو ب بابەتێن هەمەرەنگ.
گۆڤارا كەو:
گۆڤارەكا هەیڤانە یا زارۆکان بوو، سەرنڤیسەرێ وێ گۆڤارێ (مللەت عسمەت)ه، ئەڤ گۆڤارە ژی ژ خێزانەكێ دەردكەڤت، كو چەند خویشك و برا بوون، هاریكارییا ئێك دكر ژ بۆ دەركەفتنا وێ، چه‌ند هژمارە ژێ دەركەفتن.
6 – گۆڤارا رۆژ:
كۆمەكا خویندكارێن قوتابخانا ئالا یا نموونەیی دەردئێخست.
گەلەك هەڤالێن دی، كو بۆ گۆڤارێن زارۆکان مینا سڤۆرە بابەت دنڤیسان، نوكە ئەو بخۆ هەول و بزاڤا دكەن ژ بۆ دەركەفتنا گۆڤاران، لێ ئەڤە هەمی پتر د چارچوڤێ خواندنگەهێ دا دەردكەڤن و چەند زارۆك پێ رابوونە و ل سەر هەڤالێن خۆ بەلاڤ دكەن، بێی بهێنە پەرتووكخانێن باژێری، لێ ئەڤە پێنگاڤن بۆ هندێ ئەڤ هەمی زارۆكە یان گەنجە د ئامادەبن، كو ل هەر گۆڤارەكا زارۆکان كار بكەن و شيیاينە كەساتییەك ب هێز و خودان شیان بن، ئەڤە بۆ هندێ دزڤڕیت، كو دەمێ دیتی رۆژنامەڤانییا زارۆکان كارتێكرنا خۆ هەیە وان ژی هزر د دەركەفتنا گۆڤاران دا كر، ئەز ب باوەرم نە ل دەمەكێ دویر، دێ بازارێ پەرتووكخانا كوردی پڕ بیت ژ رۆژنامەڤانییا زارۆکان، ژ بلی ڤان گۆڤاران د گۆڤارێن گشتی دا ژی چەند لاپەر تەرخان كرینە بۆ زارۆکان وەك (نویبوون) – (دجلە) یا بەرێ، (زاخۆ) و گەلەكێن دی.. ئەگەر سالا 1992ێ تا 1998ێ مە چ رۆژنامە و گۆڤارێن زارۆکان نەبوون، ئەڤە ئەڤرۆ تنێ ل باژێرێ دهۆكێ چه‌ندين گۆڤارێن زارۆکان دەردكەڤن.
گۆڤارا زەنگ و بەنگ:
ئەڤ گۆڤارە هژمارا ئێكێ ل هەیڤا (9) سالا 2001 ێ ب (12) لاپەرێن رەنگینڤە كەفتییە بازارێ دهۆكێ، ژ هژمارا ئێك تا (5) سەرنڤیسەرێ گۆڤارێ (دێوالی حاجی) بوو و هژمار (5) تا (26) سەرنڤیسەر (عەجیب عەبدوللا) بوو، هژمار (26) تا (34) سەرنڤیسەر (ئدریس غازی) یە تا نوكە یا بەردەوامە، لێ ئەڤ گۆڤارە پتر ئایدلوژییا ئیسلامی پەیرەو دكەت، ئانكو سەر ب یەكگرتوی ئیسلامێ ڤە یە، لێ ئەو ژی شيیایە زارۆکان بخۆ ڤە گرێدەت و بابەتێن هەمەرەنگ بەلاڤ بكەت، كو هەمی زارۆك مفای ژێ وەرگرن.
گۆڤارا كەپر:
یەكەم هژمارا كەپر ل تیر مەها سالا 2003ێ دەركەفتیە، سەرنڤیسەرێ گۆڤارێ (موئەیەد تەیب)ە ئەڤ گۆڤارە ژ لایێ دەزگەهێ (سپیرێز) یێ چاپ و وەشانێ ب هاریكارییا رێكخراوا دیاكۆنیا یا سویدی دەردكەفت. ژ بلی ڤێ گۆڤارێ دەزگەهێ (سپیرێز) پرۆژەیەك هەیە ژ بۆ ئەدەبییاتا زارۆکان ب ناڤێ (هزار پەرتووك بۆ زارۆکان)، ژ ڤێ پرۆژەی هەتا نوكە پتر ژ (20) پەرتووكێن زارۆکان دەركەفتینە ژ چیرۆكێن فلوكلۆرێ كوردی، وەرگێران ژ زمانێن ئینگلیزی و سویدی و فارسی و عەرەبی و رۆسی، كو پتر یا وان چیرۆكن بۆ زارۆکان و ئەڤ پرۆژە ل گەل دەركەفتنا كەپر د بەردەوامن، ئەڤە ژی ئێك ژ وان پێنگاڤانە یێن ب رەنگەكێ ژ هەژی خزمەتا پەرتووكخانا كوردی د وارێ ئەدەب و رۆژنامەڤانییا زارۆیان دا كری، ئومێدەوارین ئەڤ خزمەتە و ئەڤ كاروانێ ئەدەبییات و رۆژنامەڤانییا زارۆکان د بەردەوامییێ دا بیت و ل نیڤا رێ نەراوستیت، تا كو زارۆکێن مە ب هیڤی و ئومێدێن خۆ شاد ببن و ئەم هەمی شانازییێ ب ڤێ بکەین.
گۆڤارا زریمۆك:
گۆڤارەكا وەرزى بوو، هژمار (1) ل بوهارا سالا 2004ێ دەركەفتییە، ژ (28) لاپەران پێكهاتییە ژ قەبارێ مەزنە، زریمۆك ناڤێ چویچكەكا جوانا رەنگینە، رەنگێن وێ پێكهاتینە ژ (زەر، سۆر، سپی، كەسك، رەش) پتر ل بوهاران یا مشەیە ل دەڤەرا بارزان دبێژنە ڤێ (زریمۆك) ل دەڤەرێن مە یێن دی پتر دبێژنێ (زەروێلە)، هەر دیسان ناڤێ كەڤنە گوندەكی یە، كو ژ شینوارێن كەڤنارێن زەردەشتییان بوو، دكەڤیتە رۆژئاڤایێ باژێرکێ بلێ ل دەڤەرا بارزان، ئەڤ گۆڤارە ژ لایێ سەنتەرێ رەوشنبیر یێ بلێ دەردكەڤت، سەرنڤیسەرێ وێ (محەمەد ئەمین موسا محەمەد) بوو، زاراڤێ ڤێ گۆڤارێ پتر گرێدای دەڤەرا بارزانە، ئانكو ب زاراڤێ دەڤەرێ دهێتە نڤیسین، نە وەك گۆڤارێن سڤۆرە و كەپر و زەنگ و بەنگ ب زاراڤێ گشتی یێ دەڤەرێ دهێنە نڤیسان، كو گۆنجایە ل گەل یێ خواندنگەهان.
گۆڤارا پەلاتینك:
گۆڤارەكا زارۆکانە پاشبەندێ گۆڤارا زاخۆ بوو، یەكەم هژمار ب (8) لاپەران ل مەها (5) سالا 2005ێ دەركەفت، سەرنڤیسەرێ ڤێ گۆڤارێ (بەحری رەشید)، دویماهی هژمار (18) بوو ل چریا دویێ 2006ێ ب (16) لاپەران دەركەفتیە و ژيیێ ڤێ گۆڤارێ ژی ب داوی هات.
گۆڤارا تلوڤە:
یەكەم گۆڤارا زارۆکانە ل دەڤەرا ئاكرێ دەردكەڤیت، ئەڤ گۆڤارە ژ لایێ بزاڤا روشنبیری یا ئاكرێ دەردكەفتییە، یەكەم هژمارا ڤێ گۆڤارێ ل 1/10/2007 دەركەفت، گۆڤارەكا وەرزی بوو، سەرنڤیسەرێ وێ (شەمال ئیسماعیل) بوو، ب (32) لاپەرێن رەنگین دەردكەڤت.
گۆڤارا شالۆل:
گۆڤارەكە ل كۆمەلگەها شاریا یا كوردێن ئێزدی دەردكەفت، تنێ (3) هژمار ژ ڤێ گۆڤارێ دەركەفتن و راوەستییا.
گۆڤارا ڤین:
گۆڤارەكا زارۆکان بوو، رێكخراوا ڤین بۆ كاروبارێن زارۆکان دەردئێخیت ب هەر دو زمانێن كوردی و عەرەبی ل دەڤەرا باشیك و بەهزانێ، خودانا ئیمتیازێ خانم (لەیلا رێكانی) و سەرنڤیسەر (ئەیا بەنا) بوون، ژ قەبارێ مەزنە و ب 28 لاپەران دەردكەڤت.
پەلاتینك:
گۆڤارەك ب زمانێ ئینگلیزی ل دهۆك دەركەفت ب وی ناڤی، سەرنڤیسەرا وێ (هودا محەمەد سالح) و خودانێ ئیمتیازێ (هەرمان محەمەد سەلیم) بوون، (2) هژمار ژێ دەركه‌فت بوون.
پەرتووكێن سەر ب زارۆکانڤە دەركەفتین ژ سالا 2000 تا 2005ێ ل دهۆكێ:
رێكخراوا مافێن مەدەنی ل كوردستانێ: ب ناڤێ (سنیلا ئەڤینێ ژ بۆ زارۆکان) ئەڤ پەرتووكێن خوارێ دەرخستینە:
1 – سندریلا: چیرۆك
2 – بەچكە شێرێن دارستانێ : چیرۆك
3 – هەركول و ئەژدەها : چیرۆك
4 – تەرەزان شاهێ دارستانێ: چیرۆك
5 – دانیك: چیرۆك
6 – دندك هنار: چیرۆك
7 – زەنگ و بەنگ: چیرۆك
8 – فاتفاتوك: چیرۆك
9 – زەرافە و فیل: چیرۆك
10 – كەر و دیكلك: چیرۆك
11 – دریك: چیرۆك
12 – ئەلیس ل وارەكێ سەیر: چیرۆك
13 – كۆترك و كورێ پیرێ: چیرۆك
ئەڤ هەمی پەرتووكە ب سەرپەرشتیا د. عارف حیتو هاتینە چاپكرن، ژ وەشانێن بنگەهێ چارەسەرییا دەروونی ب هاریكارییا رێكخراوا دیاكۆنیا سویدی بوو. دیسان كۆمەكا پەرتووكان دەركەڤتینە ل ژێر ناڤێ (چیرۆك ژ بۆ زارۆکان) ئەڤێن ل خوارێ هندەك ژ وانن:
1- كەرێ ژیر
2 – دندكا سحری
3 – حوریا دەریایێ
4 – رویڤی و مریشكا سۆر
5 – بەریكانێ
پرۆژێ (هزار پەرتووك بۆ زارۆکان) یێ دەزگەهێ (سپیرێز) یێ چاپ وەشانێ ئەڤ پەرتووكێن ل خوارێ دەرخستینە:
1 – سەردەمی دەینەسوران
2 – كێتك و بنەمالا وێ
3 – سەگ و بنەمالا وێ
4 – مرۆڤێ بەری دیرۆكێ
5 – نامەیەكا ئاشتییێ
6 – سترانێن كولیلكان
7 – كێز خاتوین
8 – كەچا ژ هەیڤێ هاتی
9 – كەچا میرێ مشكان
10 – هانسل و گرتل
11 – سەربازێ خوراگر
12 – مێشا شر
13 – شەڤ باش میرۆ
14 – میرۆ حەز ژ شەرا ناكەت
15 – بالندەیێن گوشت خوار
16 – هەر تشتەك دەربارەی بارانێ.
ئەڤ پرۆژە ژی یێ بەردەوامە، لێ تشتێن من دڤێت بێژم ئەڤ هەمی پەرتووكە وەرگێران و یێن فلكلورینە. داهێنانێن نڤیسەرێن دەڤەرێ یان یێن كورد زۆر دكێمن بۆ زارۆکان، چ هەلبەست چ پەرتووكێن زانستێ دەروونی یێ گرێدای زارۆکان، بەلێ ئەز دشێم بێژم د مێژوویا كوردستانێ دا تا نوكە ئەڤە باشترین و زێرینترین قووناغە بۆ زارۆکان، چونكی ئەڤرۆ پەرتووكخانا كوردی یا پڕە ژ گۆڤار و رۆژنامە و پەرتووكێن گرێدای زارۆکان، ئەم باوەر دکەین د دەمەكێ نە دویر دا، دێ مە بەرهەمێن خۆمالی یێن نڤیسەرێن كورد ژی هەبن ژ بۆ زارۆکان.
دیسان نڤیسەر (نیهاد سەعدوللە)، كۆمه‌كا پەرتووكێن هۆزان و چیرۆك و نڤيسين ل دور زارۆكان چاپكرينه، لێ ئەڤ چیرۆكە پتر د ئاراستە كرینە وەك ئاموژگاری بۆ زارۆکان، ژ داهێنانا چیرۆكا هونەری دبێ بەهرن.
گۆڤارا سڤۆرە پرۆژەیەك هەیە ب ناڤێ ژ وەشانێن گۆڤارا سڤۆرە، ئەڤی پرۆژەیی كۆمه‌كا پەرتووكێن زارۆکان یێن هەمەرەنگ چاپكرينه، ئەڤە هندەك ژ وان پەرتووكانن:
| مێرگا ب كولیك | سیناریۆ | جاهیدا بیری |
| رۆژانێن هیڤیێ | سیناریۆ | و: نازدار |
| ئیكی یووسان | چیرۆك | و: مەسعود خالد گولی |
| چیرۆكێن رویڤییا | چیرۆك | و: محەمەد مەلا حەمدی |
| بشكوژێن پاشەرۆژێ | هەلبەست | سەلاح محەمەد ئەمین |
| پیتەر و خشخشوك | چیرۆك | و: مەسعود خالد گولی |
| فەرهەنگا رەنگین | مژویلی | ئەحمەد بیری |
| گەوهەرناسی | زانست | مەسعود خالد گولی |
| ئەدیسون | زانست | شێروان ئەحمەد تەیب |
| گەلیێ هەیڤا شین | چیرۆك | و: عارف حیتو |
| گولفرۆش | چیرۆك | فەهیما ئیبراهیم |
ئەڤ پرۆژە یێ بەردەوامە و ب لاپەرێن رەنگین دەردكەڤن و هونەرمەند ئەحمەد بیری ب چێكرنا وێنێن ڤان پەرتووكان رادبیت، دیسان خانم فەهیما ئیبراهیم ژی ب چێكرنا وێنان رابوویە.
ئەنجام:
– هەبوونا رۆژنامەگەرییا زارۆکان ب رەنگەكێ باش و بەرفرەه، هەبوونا جڤاكەك پێشكەفتی و پاشەرۆژەكا گەشە.
– سالا 1998 سالا راستەقینەیا رۆژنامەڤانییا زارۆکان بوو ل دەڤەرا بادینان ب دەركەفتنا گۆڤارا سڤۆرە.
– قووناغا زێرین یا رۆژنامەڤانییا زارۆکان، ژ سالا 2000 ل دەڤەرێ دەستپێدكەت.
– سالا 1992تا 1998 ئێك رۆژنامە و گۆڤارێن زارۆکان ل دەڤەرا بادینان نەدەركەفتینە.
– گرنگیدان ب رۆژنامەڤانییا زارۆکان، گرنگیدانە ب پاشەرۆژا مللەتی.
– داهێنان و پەرتووكێن بەرهەمێن خۆمالی ژ بۆ زارۆکان دكێمن.
– نەبوونا نڤیسەرێن، کو بۆ زارۆکان دنڤیسن ڤالاتییەكێ پەیدا دكەت.
ژێدەر:
- أدب الاطفال فلسفته، فنونه، وسائطه، هادی نعمان ألهیتی.
- كیف تكتب للاطفال، جون ئیكن: وەرگێران بۆ عەرەبی: كاظم سعدالدین، وەرگێران بۆ كوردی: كەمال غەمبار.
- كاروانێ رۆژنامەگەرییا كوردی/ وریا جاف.
- چەند لایەنێكی رۆژنامەنوسی كوردی/ حەمە سالح فەرهادی.
- گۆڤاری گروگالی مندالانی كورد و سەرەتای رۆژنامەنوسی پەروەردەیی: د. هیمداری حوسێن.
- سایكولوجیە فی مرحلە الروضە/ الموسوعە الصغیرە (44) مدحت عبدالرزاق.
- الطفل هذا الكائن العجیب/ الموسوعە الصغیرە/ د. ضیا‌ءالدین ابو الحب.
- صحافە الاطفال من العراق نشأتها وتطورها/ هادی نعمان الهیتی.
- گۆڤارا سڤۆرە
- گۆڤارا كەپر
- گۆڤارا زەنگ و بەنگ
- گۆڤارا زریموك
- گۆڤارا ئادار
- خالخالوك
- نجیب بالایی، لێكولین ل سەر هاوارێ.
- (نووبهارا بچووكان)، ئەحمەدێ خانی، توێژاندن و پێداچوون: حمدی عبدالمجید السلفی، 1990.
تێبينى:
* ئەز دخوازم ل داویێ بێژم، كو من ئەڤ لێكولینە ژ مێژە نڤیسای، هیڤیدارم ئەگەر كێماتییەك تێدا هەبیت ل من ببورن.
* دیسان من دڤێت ئاماژێ ب هندێ بدەم، كو من ئەڤ ڤەكۆلینە ل ئەلمانیا ل ئینستتیۆتا بەرلین ل سالا 2005ێ پێشكێشكر.
