بێوار ئدريس دەحلێنەوى
ب درێژاهیيا سەردەمان، مرۆڤان گرنگى ب بوارێن پەروەردەيى دايە، بەلێ گرنگيپێدانا وان وەكى ئەڤرۆ يا پرۆگرامكری نەبوو، ژبەركو؛ پرۆگرامێ پەروەردەيى يێ نوى، ب رێكا هژمارەكا زێدە یا زانا، ڤەكۆلەران و مەلبەندێن ڤەكۆلينێن زانستى بۆ ديتنا بنەما و رێكێن وانەگۆتنێ، بۆ باشكرن و پێشڤەبرنا پرۆسێسێن فێربوون و فێركرنێ يێ پەيدابووى. (برقان، 2009، ص2)
دیرۆكا ياريێن پەروەردەيى يا نوى نينە، بەلكو بۆ سەردەمێن كەڤن دزڤريتەڤە، دەمێ هنۆدا ياريیا شەترەنجێ بكاردئينا، پاشی گرنگيدان ب یاریان ل سەردەستێ برۆسيان دەستپێكر، دەمێ گرنگى ب ياريێن جەنگان د بوارێن پەروەردێ دا د دا، پشتى شەرێ جيهانی يێ دویێ و ل گەل ب كارئينانا كۆمپيوتەرى، يارى بۆ مەرەما كاركرنێ ژ لايێ سەركارانڤە ژ بۆ رۆنكرنا كارى بۆ كاركەران هاتنە بكارهينان، ل دویماهیيا ساڵێن پێنجیيان ژ سەدێ بۆرى، شارەزايێن پەروەردەيى يارى بۆ مەرەمێن پەروەردەيى بكارئینا. (حلس، 2011، ص25)
پێشەكى:
هەر ژ سەردەمێ فێربوون و فێركرن، وەكو پرۆگرام كەفتينە د ناڤ سيستەمێ خواندنێ دا، رۆژ بۆ رۆژێ زانا و ڤەكۆلەران هزر د ب ساناهيكرن و باشكرنا رێكێن وانەگۆتنێ كر، ژ بەر هندێ هەر شێوازەك، رێكەك يان ژى ستراتيژیيەتەك هەبا، كو بشێت پتر خزمەتا پەروەردێ و باشتركرنا ب رێڤەچوونا فێركرن و فێربوونێ بكەت، كەفتە د بوارێ جێبەجێكرنێ دا و بۆ رێكەك و د وانەگۆتنێ دا هاتە بكارئينان. ئێك ژ وان رێكێن سەردەمى، يێن ڤەكۆلينێن پەروەردەيى و سايكولۆژى يێن پێشكەفتى گرنگى پێدايى، ئەو ژی ياری يە (اللعب)، وەسا بۆ دچن، كو ياریيان رۆلەكێ گرنگ د گەشە و پێشكەفتنا قوتابی دا هەيە و پتر پال ددەت، كو قوتابیەكێ چالاكبيت و پتر حەز ژ فێركرنێ بكەت و خۆ پێش بێخيت. (الصرايرە واخرون، 2009، ص45).
گەلەك ژ زانا و ڤەكۆلەرێن پەروەردەيى و دەرۆنناسى گرنگى ب ياريێن پەروەردەيى دايە، هەر بۆ نموونە بياجيە د بيردۆزا خۆ يا ب ناڤێ زانين (المعرفيە) دا دايە خۆياكرن، كو يارى ژ پێدڤیيێن سەرەكيێن پەيدابوونا گەشەيا مێشكى و كۆمەلايەتى و هەلچوونێ و لەشى و هەستەوەريێ يە، هاريكاریيا بچويكى دكەت بۆ دەربرينێ ژ هەستێن خۆ ب رێكا رۆلگێريێ د ياريێ دا. (العماوي، 2009، 18)، هەروەسا هاتيیە گۆتن: كو يارى ژيانا بچويكیيە و ب رێكا ياريێ هەست ب جيهانا دەورۆبەرێن خۆ دكەت، يارى هەمى لايەنێن رۆژا بچويكينە (ماكنتاير، 2004، ص11)، ل دەستپێكا سەدێ بيستێ (كولد ول كول) بانگەوازیيا ب كارهينانا شانۆيێ كر، د ناڤ قوتابخانان دا وەكو ئەگەرەك بۆ وانەگۆتنا بابەتێن خواندنێ. (حاجي و الديرشوي، 2019، ل119-120).
پشتى گەلەك ڤەكۆلينێن زانستى يێن پەروەردەيى ل سەر ياریيان هاتينە كرن، هژمارەكا یاریان بۆ پێشڤەبرن و ب سەناهيكرنا بوارێن جودا جودا يێن پەروەردەيى هاتنە دەستنيشانكرن، هژمارەكا ياریيان د ناڤ ژێدەرێن پەروەردەيی دا ب ياريێن پەروەردەيى هاتينە نياسين، ژ گرنگترين جورێن ياريێن پەروەردەيى:
1- ياريێن بچويكا (لەعبيك): وەكى ئاڵاڤێن نێچيرێ، ترۆمبێل و شەمەندەفر، جورێن گيانەوەران، ئاڵاڤێن جوانيێ و …هتد.
2- ياريێن لڤۆك: وەكى ياريێن غاردانێ، خو هاڤێتنێ، ياريێن تەپێ و… هتد.
3- ياريێن ژيرى: وەكى ياريێن چارەسەركرنا ئاريشان، پەیڤێن ڤەبر و… هتد.
4- ياريێن زارڤەكرنێ: وەكى زارڤەكرنا شانۆيێ و زارڤەكرنا رۆلا.
5- ياريێن ستران و چيرۆكان: وەكى سترانێن زارڤەكرنێ و زارڤەكرنا ستێرانا، لەيزينا گەلەرى و …هتد.
6- ياريێن بەختى: وەكى ماروپەليسك و ياريێن هزركرنێ.
7- چيرۆك و ياريێن رەوشەنبيريێ: وەكى بەريكانێن هۆزانا و كارتێن دەربرينێ. (الصيفي، 2008، ص176).
8- ياريێن گەلەرى: ئەو جورێن ياريانە، يێن كو ب ژينگەهێڤە د گرێدايى و د گەل ستێرانێن گەلەری.
9- ياريێن كاغەزى: ئەڤ ياريیە برێكا كاغەزێ دهێنە چێكرن، گەلەك جورێن ياريێن هۆنەرى ژێ چێدكەن، وەكى چيچكا و بەقا و … هتد. (المصري، 2009، ص 14).
شارەزايێن پەروەردەيى هژمارەكا مفايێن پەروەردەيى يێن ڤان جورە ياريیان دەستنيشانكرينە، وەكو بەرفرەهكرنا هشياركرنا زانينێ ل دەف بچويكى و زێدەكرنا پێزانينا و گەشەكرنا هەستێن وى، هاريكاریيا بچويكى دكەن بۆ وەرگرتنا هندەك رەفتارێن نوى، هاريكارە بۆ وەرگرتنا شێوازێن زانستى د هزركرنێ دا، كەيفخۆشيێ بۆ بچويكى پەيدا دكەت و چالاك دكەت. (موسريني، 2020، ص18).
ئێك ژ وان ياريێن، كو ئەم دێ بەحس كەين، زارڤەكرنا رۆلانە؛ ئەڤە ئێك ژ (شێواز، رێك، ستراتيژيەت)ێن وانە گۆتنا بەربەڵاڤن و يا گونجايە بۆ هەمى بابەتێن خواندنێ ب شێوەيەكێ گشتى و بابەتێن كۆمەلايەتى ب شێوەيەكێ تايبەت، ئەو ژی ب رێكا زارڤەكرنا كەسايەتيێن دیرۆكی د چيرۆك و شەران … دا. (برقان، 2009، ص5).
وەسا هاتيیە گۆتن، كو زارڤەكرنا رۆلان (لعب الدور) ژ شانۆ (المسرح)ێ هاتییە وەرگرتن، مەرەم پێ ئەو پەيڤ و رستەنە، ئەڤێن ل سەر كاغەزێ، كو زارڤەكەر ل دويف رۆلێ خو دبێژيت، ئەڤ زاراڤە (زارڤەكرنا رۆلان) ژ ڤێرە هاتییە وەرگرتن، واتە رۆل ژێ هاتییە وەرگرتن، جارا ئێكێ ل ساڵێن سيهان ژ سەدێ بيستێ د زانستێن كۆمەلايەتی دا هاتییە بكارئينان، زارڤەكرنا رۆلان بۆ زانايێ نەمساوى (مورينە Morino) د زڤريتەڤە، جارا ئێكێ وى ل قوتابخانەيێن نەمسا ل ساڵا 1911ێ بكارئينايە، پاشى ل جيهانێ ل ژێر ناڤێن جودا جودا بەلاڤبوويە. (خيري، 2018، ص189-190).
دانەنياسينا زاراڤێن د ڤەكۆلينێ دا هاتينە بكارهينان:
د ڤێ ڤەكۆلينێ دا هژمارەكا زاراڤان هاتينە بكارئينان، هندەك ژ وان ب هندەك شێوەيێن ژێك جودا هاتينە نڤيسين، بەلێ ئێك ڕامان هەيە و هندەكێن دى ئێك شێوە هەيە بۆ هندەك مەرەمێن ژێك جودا هاتينە بكارئينان، هندەك ژ وان ژ لايێ نڤيسەرانڤە ل بن هندەك ناڤێن دى هاتينە نڤيسين و دارێشتن، بەلێ رامانا وان ئێكە و ئێك كار و ئارمانج هەيە، ئەڤە ژ لايەكی ڤە.
ژ لايەكێ ديڤە بير و بۆچوونێن نڤيسەران بۆ زارڤەكرنا رۆلان ژێك جودانە، ل سەر هندێ كا؛ ئەرێ زارڤەكرنا رۆلان شێوازە يان رێكە يان ژى ستراتيژيیەتە، ژبەركو؛ هەر هندەكان ئێك ژ وان بكارئينايە، بۆ نموونە: د هندەك ژێدەران دا وەسا هاتییە، كو زارڤەكرنا رۆلان شێوازەكە ژ شێوازێن وانەگۆتنێ (نبهان، 2008، 167؛ ستيان، 1995، ص13؛ المصري، 2010، ص30)، بەلێ هندەك نڤيسەرێن دى زارڤەكرنا رۆلا كریيە رێكەك ژ رێكێن وانە گۆتنێ (جابر، 2005، ص248؛ ميمونە، 2008، ص28)، د هندەك ژێدەرێن دي دا وەسا هاتییە، كو زارڤەكرنا رۆلان ستراتیژییەتەكە ژ ستراتيژيیەتێن وانە گۆتنێ (شاهين، 2011؛ الشمري، 2017، ص64؛ العجرش، 2013، ص83)، بەلێ هندەك ژێدەر وەسا بۆ دچن، كو زارڤەكرنا رۆلان چالاكيەكا پەروەردەييە، بێى كو بەحسێ شێوازى، رێكێ يان ستراتيژیيەتێ بكەن.(سمارە، 2003، ص 137؛ عبدالهادي، 2004، ص143؛ عگيە، 2009، ص446)، هەروەسا هندەك ژێدەران ب دو شێوان نڤيسيیە، واتە شێواز و رێك تێكەل كرينە يان ژى ستراتيژيیە و شێواز و رێك پێكڤە بكارئيناينە. (فرج، 2013، ص195 ؛ حلس، 2011،ص 31).
ژ بەر ڤان بيروبۆچونێن ژێك جودا، ڤەكۆلەر گەهشتە وێ باوەريێ، كو ب تنێ زارڤەكرنا رۆلا بكاربينيت؛ چونكە د شياندايە د ئەنجامدانا زارڤەكرنا رۆلان دا يەك شێواز بهێتە بكارئينان، بەلێ هندەك جاران پتر ژ رێكەكێ دهێتە بكارئينان، واتە ستراتيژیيەتە، بەلێ هندەك جاران ژى ئێك رێك يان شێواز دهێتە بكارئينان، ئەڤ چەندە يا گرێدايى يە ب جورێ بابەتى و ئەو وانەيا دهێتە گۆتن.
زارڤەكرنا رۆلان، وەكو ئێك ژ ياريێن پەروەردەيى ب گەلەك شێوەيان هاتییە نڤيسين، لێ ب ئێك واتە، د زمانێ كوردي دا هندەك شێوەيێن جودا جودا هاتينە بكارئينان، بۆ ئێك مەبەست و واتا، ئەو ژی (دراما پەروەردەيى-درامايا قوتابخانێ)يە، بەرامبەرى(دراما التربوي-دراما المدرسي) بكارئينايە، واتە زارڤەكرنا رۆلان بۆ مەبەستێن پەروەردەيى (سمۆ، 2020، ل 164،172)، د ژێدەرەكێ دي دا (زارڤەكرنا رۆلان – شانۆگەرى) بەرامبەر (تمثيل الادوار – المسرح) هاتییە بكارهينان. (حاجي و الديرشوى، 2019، ل119).
د زمانێ عەرەبي دا، هندەك جاران هاتییە نڤيسين (تمثيل الادوار – دور) (عبدالعظيم، 2016، ص69؛ الخزاعلە واخرون، 2011، ص 284) يان (لعب الادوار – دور) يان ژى (اللعب التمثیلي) (حلس، 2011، ص31؛ عبدالقادر، 2017،ص 7)، د هندەك ژێدەرێن دي دا (المسرح المدرسي) ل شوينا زارڤەكرنا رۆلان هاتییە (اميرە، 2017، 47؛ خضر، 2014، ص199)، لێ هندەك ژێدەرێن دى (الدراما التربوي) بۆ مەبەستا زارڤەكرنا رۆلان بكارئينايە (العماوي، 2009، ص 12؛ ابو خليل، 2013، ص24)، هەروەسا ژێدەرەكى (المواقف التمثیليە) بۆ مەبەستێن پەروەردەيى ل شوينا زارڤەكرنا رۆلان بكارئينايە (علي، 1992، ص88)، ژێدەرەكێ دى (التعلم بالدور) بۆ مەبەستا زارڤەكرنا رۆلان بكارئينايە. (العتري، 2011،ص 22).
د زمانێ ئينگليزي دا زارڤەكرنا رۆلان بۆ ئێك واتا ب دو شێوەيان هاتییە بكارئينان، ل سەر شێوەيێ (Drama Education) واتە دراما پەروەردەيى (Dawson and McCarthy, 2018, p1)، هندەك ژێدەران ل سەر شێوەيێ (Role-playing / Role playing) بەرامبەرى زارڤەكرنا رۆلا بكارئينايە. (SOLTVEIT, 2019, P15؛ Fritzon and Wrigstad, 2006,p 69).
دراما پەروەردەيي: دراما (Drama) پەيڤەكا گریکی يە، ژ پەيڤا (Drao) هاتییە وەرگرتن، واتايا (كاردكەم) ددەت (علوان، 2012، ص18) (الحباشنە والربابعە، 2015، ص632)، د ژێدەرەكێ دي دا وەسا هاتییە، كو دراما د بنەرەت دا يا ژ پەيڤەكا گريكى (دران Dran) هاتى، ب واتايا كاركرن. (ابراهيم سمۆ، 2020، ل 158) هەروەسا هاتییە پێناسەكرن، كو دراما بریتيیە ژ هندەك شانۆيێن بچويك، كو ژ هندەك چيرۆكان، هۆزانان يان ژ خەيالێ هاتينە وەرگرتن، بچویک ب رۆلێ زارڤەكرنا وان رادبن (عبدالرحيم، 2019، ص 46)، بەلێ دراما پەروەردەيى بڤى شێوەيى هاتییە پێناسەكرن: ئەو درامايە ئەوا بۆ بچویکان دهێتە پێشكێشكرن، چ يا فێركارى يان ژى بۆ خۆشيێ بيت، بەلێ پێدڤيیە مەرجێن پەروەردەيى بخۆڤە بگريت، داكو ئارمانجێن داخوازكەرى بهێنە جێبەجێكرن (سمۆ، 2020، ل 164)، ژێدەرەكێ دى نڤيسيە، دراما پەروەردەيى جۆرەكە ژ جۆرێن ياريێن رێكخستى، هەمى بچويك تێدا بەشداردبن بێى بەرچاڤوەرگرتنا شيانێن وان. (الخالدي و برغوث، 2016، ص117).
درامايا قوتابخانێ: مەبەست پێ ئەو درامانە، ئەوێن د ناڤ قوتابخانێ دا دهێنە ئەنجامدان، ل بن چاڤدێرى و سەرپەرشتيا مامۆستايى. (سمۆ، 2020، ل 172 ؛ اميرە، 2017، ص47).
ياريێن پەروەردەيى: چالاكيێن هەڤركى يێن رێكخستي و ئارمانجدارن، ل دويڤ وان ياسا و پێرابوونێن دەستنيشانكرى يێن پەروەردەيى قوتابیەك يان هژمارەكا قوتابیان پێ رادبن(فرج الله، 2013، ص293-294)، یان ژی بێژين جۆرەكە ژ چالاكيان، كۆمەلەكا ياسايێن رێكخستى بخۆڤەدگريت بۆ برێڤەبرنا ياريێ، بارا پتريا جاران دو كەس يان پتر تێدا بەشداردبن، داكو بگەهنە ئارمانجەكا بەرى هنگى هاتییە دەستنيشانكرن. (صالح و حسان، 2017، ص334).
زارڤەكرنا رۆلان: گەلەك پێناسە بۆ زارڤەكرنا رۆلان هاتينەكرن، هەر ئێكى بشێوەيەكى پێناسەكريیە، لێ هەميان يەك واتا و مەبەست هەيە، زەيتون دبێژيت: زارڤەكرنەكا خۆكاريیا هەلويستەكيیە برێكا دو كەسان يان پتر ب ئارەستەكرنا مامۆستايى، (زيتون، 2003،ص 326) ژێدەرەكێ دى دبێژيت، زارڤەكرنا رۆلان ئەوە، ياكو قوتابیى تێدا فێرى هەلويستێن جودا جودايێن ژيانا راست دبيت، هەر وەسا گۆتيیە، كو رێكەكە تێدا دەرفەتێ ددەتە قوتابیان، د هەلويستێن جودا دا رۆلێن جياواز ئەنجام بدەن، داكو ب باشترين كردار و پێشبينييان و ب باشترين رەفتاران ئاريشەيان چارەسەر بكەن(INTARWORN, 2012, P20)، ديسان هاتییە پێناسەكرن، كو ئێك ژ وان رێكايە، تێدا رۆلێ قوتابی د پرۆسێسا فێركرنێ دا كارا دكەت، داكو سەربورێن راستەخۆ بۆ چارەسەركرنا ئاريشان وەربگريت یان ژی دبێژن رێكەكە ژ بۆ بدەستڤەئينانا ئارمانجەكا پەروەردەيى گرنگيێ ب زارڤەكرنا قوتابی ددەت. (مقابلە وبطاح، 2015، ص338).
ئارمانجێن زارڤەكرنا رۆلان د فێركرنێ دا:
زارڤەكرنا رۆلان گەلەك ئارمانجێن پەروەردەيى هەنە، د ژێدەران دا هژمارەكا وان دەستنيشانكرينە، دێ بزاڤێ كەين بۆ ڤێ ڤەكۆلينێ گرنگترين وان ئارمانجا بەرچاڤ بكەين:
1- هاريكاریيا بەشداربوويان (قۆتابیان) بكەت بۆ نيشاندانا شيانێن وان. (السليتي، 2015،ص 51).
2- هاريكاريێ بكەت بۆ بەشداريكرنا گەلەك قۆتابیان، چ بشێوەيەكێ راستەوخۆبيت يان نە راستەوخۆ. (سعيدي و البلوشي، 2011، ص593)
3- هاريكاریيا قوتابی بكەت بۆ پێشكەفتنا ديتن و سەربۆرا وى د پەيوەنديێن مرۆڤايەتی دا، چ د ناڤ ناخێ قوتابی يان دەرڤەى ناخێ وى دا.
4- ژينگەهەكا ئارام بۆ قوتابی پەيدا بكەت، كو تێدا دەربرينێ ژ هەستێن خۆ بكەت و بەشدارى سەربۆران ببيت.
5- هاريكاريیا قوتابی بكەت بۆ بەردەوامبوون و ئازراندنا حەزێن وى، بكارئينان و جێبەجێكرنا ئەو تشتێن فێربوويى ژ هزرو تێگەهـ و شارازايێن وان. (YUNCER, 2004,p 16).
6- فێربوون و چالاكيێن هزرى يێن قوتابی بنرخينيت. (Odremam, 2016,p 76).
7- قوتابی د كێشە و چارەسەريەكا بەردەوام دا بەشداربكەت و مەشقێ ل سەر كونترۆلكرنا هەستێن وى بكەت. (Juma, 2016, p35).
8- گەرم و گۆرى و ئەرێنيێ د هەلويستيێ مامۆستايي دا بەرامبەر زارڤەكرنا رۆلان پەيدا بكەت. (Kaminskaya, 2016, p52).
گرنگيا زارڤەكرنا رۆلان د فێركرنێ دا:
د ناڤ ژێدەران دا گەلەك پيتە ب گرنگيا زارڤەكرنا رۆلانا د فێركرنێ دا هاتییە دان، ڤەكۆلەران گەلەك خال دەستنيشانكرينە، گرنگترين ژ وان خالان ئەڤێن ل خوارێنە:
1- هاريكارە بۆ قوتابی، كو بشێت دەربرينێ ژ بيرۆبوچوونێن خۆ بكەت و هەستێن خو ديار بكەت.
2- دەرفەتەكێ بۆ قوتابی پەيدادكەت، كو پشكداریێ تێكستێن و رۆلێن كۆمەلايەتيێن، يێن جۆرا و جۆر ببيت. (INTARWORN, 2012, P24) .
3- هاريكارە بۆ پەيداكرنا ژينگەهەكا خۆش و پێكەنيناوى.
4- هاريكاریيا قوتابی دكەت، كو ماسكێ شەرمينى و ترس و بێدەنگيێ نەهێليت و شيانێن خۆ ديار بكەت. (KHERBOUCHE, 2016, P43-44).
5- هاريكارە بۆ بەردەواميدانا وان تشتێن، كو قوتابی دڤيا د ژيانا خۆ يا رۆژانە دا فێرببيت ژ بۆ بدەستڤەئينانا زانينێ.
6- سەرەرايى ئاستێن جودا جودا يێن قوتابیان مامۆستايى شيانێن سەردەريێ د گەل قۆتابیان هەنە.
7- هاريكاريیا قوتابی دكەت، كو ئالۆگۆريێ د گەل ئێك بكەن و مفايى ژ شيانێن ئێك و دو ب وەرگرن. (حاجي و الديرشوي، 2019، ل 122-123 ؛ زقول، 2015، ص16).
مەرجێن بكارئينانا زارڤەكرنا رۆلان د فێركرنێ دا:
بۆ جێبەجێكرنا زارڤەكرنا رۆلان د فێركرنێ دا، هژمارەكا مەرجان هەنە، ڤەكۆلەرێن پەروەردەيى گەلەك مەرج دەستنيشانكرينە و هندەك ژ هندەكان گرنگترن، لەورا؛ ڤەكۆلەرى گرنگترين مەرج دەستنيشانكرينە، كو ئەو ژی ئەڤەنە:
1- سيناريۆيەك بهێتە نڤيسين و بەرهەڤكرن و پشكداریێ د نڤيسينا سيناريۆيێ دا بكەن.
2- رۆلێ هەر ئێك ژ پشكداربوویان ، ئەڤى كو دێ هێتە ئەنجامدان بهێتە شرۆڤەكرن. (حلس، 2011، ص37 ؛ عبدالرحيم، 2019، ص60)
3- پێدڤی يە ئارمانجێن شانۆيێ د رۆهن و ئاشكەرابن، د دەمەكێ كورت دا بهێتە ئەنجامدان، داكو جەماوەر بێزار نەبيت.
4- دڤێت تەمەنێ قوتابی و ئاستێ وي يێ رەوشەنبيرى بهێتە بەرچاڤ وەرگرتن.
5- پێدڤی يە رويدان و كەسايەتيێن شانۆيێ ل گەل ياسايێن سرۆشتى بگونجن، كەلوپەلێن شانۆيێ يێن پێدڤى بهێنە دابينكرن، وەك ديكۆر و جلوبەرگ …هتد. (حاجي و الديرشوي، 2019، ل 121).
6- ل سەر مامۆستايى پێدڤي یە وى زمانى دەستنيشان بكەت، ئەڤێ كو د شانۆيێ دا دهێتە بكارئينان.
7- پێدڤی یە مامۆستا داخواز ژ بينەران بكەت؛ د دەمێ نمايشكرنێ دا بێدەنگيێ ب پارێزن. (العماري، 2009، 32 ؛ المصري، 2010، ص32).
ئاستەنگێن روی ب روی شانۆ يا قوتابخانێ دبن:
هژمارەكا ئاستەنگان رۆبەروى شانۆيا قوتابخانێ دبن، ئەڤێن ل خوارێ ژ گرنگترين وان ئاستەنگانە:
1- سنورداریيا شيانێن ماددى يێن هندەك قوتابخانان.
2- نەبوونا جهێ شانۆيێ ل هندەك قوتابخانان و بەرتەنگيا دەمى.
3- مەشقكرنا مامۆستايان، گرینگیدان وان ب شانۆيێ. (حاجي و الديرشوي، 2019، ل 122 ؛ خضر، 2014، ص199).
4- كارگێريێن هندەك قوتابخانان بۆ برێڤەبرنا چالاكيێن شانۆيێ د هاريكار نينن، دبێژن ب تنێ بوراندنا دەمیيە.
5- كێميیا رەوشەنبيريێ و زانياريان دەربارە گرنگیيا چالاكيێن شانۆيێ ل جەم سەميانێن گەلەك ژ قوتابیان. (علوان، 2012،ص 40).
6- نەبوونا مامۆستايێن شانۆيێ، یێن بسپۆر و هەبوونا هژمارەكا زۆر يا قوتابیان د پۆلان دا. (ابو خليل، 2013، ص52 ؛ زقول، 2015، ص22).
قووناغێن جێبەجێكرنا زارڤەكرنا رۆلان
د فێركرنێ دا:
بير و بۆچووێن ژێك جودا بۆ قووناغێن جێبەجێكرنا زارڤەكرنا رۆلان د فێركرنێ دا هەنە، بەلێ بارا پتریيا ئەڤ ژێدەرێن ل بەردەست كرينە نەھ قووناغ، ئەو قووناغ ژى ئەڤێن ل خوارێنە:
1- بەرهەڤكرنا گرۆپى.
2- هەلبژارتنا بەشداربوويان (زارڤەكران).
3- بەرهەڤكرنا شانۆيێ.
4- بەرهەڤكرنا جەماوەرى.
5- زارڤەكرن.
6- گەنگەشەكرن و هەلسەنگاندن.
7- دوبارەكرنا زارڤەكرنێ.
8- هەلسەنگاندنا دویماهيێ.
9- پشكداربوون د سەربوران دا. (العماوي، 2009، ص40-41 ؛ جابر، 2005، ص252 ؛ فرج، 2013، ص195-196).
رۆلێ مامۆستاى د زارڤەكرنا رۆلان دا:
1- كۆمكرن و نڤيسين و شرۆڤەكرنا رێكا جێبەجێكرن و ئارمانجێن سيناريويێ.
2- بەرهەڤكرن و رێكخستنا گرۆپان و دابەشكرنا رۆلێ قوتابیان.
3- هاريكاريكرن و چاڤدێريكرنا برێڤەچوون و هەلسەنگاندنا سيناريويى. (Pellegrin, 2019, p25).
4- كار دكەت ژ بۆ پەيدابوونا يەكسانى، ڤيان و باوەری بخۆبوونێ، داكو قوتابى بشێت دەربرينێ ژ هەست و هزرێن خۆ بكەت.
5- گەرەنتيكرنا بەردەوامبوونا چالاكيێ ب شێوەیەكێ ديناميكى و خۆبخۆيى. (زقول، 2015، ص20؛ حلس، 2011، ص44-45).
رۆلێ قوتابی د زارڤەكرنا رۆلان دا:
1- قوتابی تەوەرێ سەرەكی یە، زارڤەكەر و بينەرە.
2- هەڤكارێ مامۆستايە بۆ برێڤەبرنا سيناريۆ يا زارڤەكرنا رۆلا. (CHESLER and FOX, 1966, 22).
3- پشكدارییەكا كارا د چالاكیيا و گفتۆگۆيان دا دكەت.
4- راهاتنا وان د رۆلێن ب كۆمەل دا شەهرەزايێ ل جەم وان بۆ چارەسەركرنا ئاريشان.
5- دەربرينێ ژ هەست و هزرێن خۆ بەرامبەرى قوتابیان دكەت و فێرى رەفتارەكا نوى دبيت. (عبدالعظيم، 2016، ص71؛ العماري، 2009،ص 43).
ئەرێنيێن بكارئينانا زارڤەكرنا رۆلان:
1- هاريكاریيا قوتابی دكەت بۆ دەربرينا هەستێن خۆ يێن ڤەشارتى و پشكدارییا وى د چالاكى و د گفتۆگۆيان دا.
2- هاريكارە بۆ قوتابیان، كو بشێن مفايى ژ پێزانين و سەربورێن ئێكدو وەرگرن.
3- هاريكارە بۆ ئاڤاكرنا كەسايەتيیا قوتابی د ناڤ كۆمەلگەهێ دا، بۆ نموونە گيانێ هاريكاريێ و وەرگرتنا بەرپرسيارەتيێ. (TUNCER, 2004, P19-20 ؛Juma, 2016, p34).
4- ژبەركو فێربوونەكا ب كۆمەلە قوتابی مفايى و خۆشيێ ژێ وەردگريت.(INTARWORN, 2012, P25).
5- قوتابی حەش بابەتى دكەت و ب سەناهى وەردگريت و زوي ژبير ناكەت. (العماوي، 2009، ص35؛ العتري، 2011، ص27-28).
نەرێنيێن بكارهينانا زارڤەكرنا رۆلان:
1- گەلەك دەم پێڤە دچيت، ب تايبەت د گەل قوتابیێن نەرەحەت و بەرهەڤكرنا وانێ و پشكداركرنا رۆلان. (Pellegrin, 2019, p25).
2- دبيتە ئەگەرێ پەيدابوونا شەرمزارى و دودلى و شەپلينێ ل دەڤ قوتابیێن نە شارەزا د شانۆيێ دا.
3- هندەك جاران ئاڵاڤێن پێدڤى بدەست ناكەڤن.
4- هندەك جاران دبيتە ئەگەرێ مانديبوونا قوتابی و مامۆستايان.
5- د بوارێن جڤاكی و مرۆڤايەتی دا كاراترە ژ بوارێن زانستى. (المصري، 2010، ص27-28؛ موسريني، 2020، ص22-23؛ العماوي، 2009،ص 36-37).
رەگەزێن زارڤەكرنا رۆلان:
1- ناڤەرۆكا فێركرنێ.
2- مامۆستا.
3- قوتابی.
4- ژينگەها فێربوونێ.(زقول، 2015، ص15).
دەمێن زارڤەكرنا رۆلان تێدا دهێنە بكارئينان:
د دەمێن جودا دا دهێنە ئەنجامدان، د ناڤبەرا (10بۆ 15) خۆلەكان، دبيت د ئێك ژ ڤان دەمان دا بيت:
1- دەستپێكا وانێ.
2- دوماهيا وانێ.
3- د دەمێ گۆتن و ب رێڤەچوونا وانێ دا. (المصري، 2010، ص26).
ئاڵاڤێن زارڤەكرنا رۆلان:
1- هەردو دەست وپێ.
2- جەستە(لەش).
3- سەما ب هەمى جورێن خۆڤە.
4- لڤينێن سەرى و سەروچاڤا.
5- ســــتران و سرۆدێن گەرم و گۆر و نيشتيمانپەروەرى.
6- ئاخڤتن. (العماوي، 2009، ص34-35).
ئەو خالێن، كو پێدڤی یە مامۆستا د دەمێ برێڤەبرنا زارڤەكرنا رۆلان دا بەرچاڤ وەربگريت:
1- دەستنيشانكرنا دەمى.
2- وردى و راستگۆيى.
3- دەمێ گونجاييێ، كو مامۆستا بچيتە د ناڤ زارڤەكرنا رۆلان دا (برێڤەچوون، راوەستاندن، ب دوماھيكئينان). (زقول، 2015، ص19).
ئەنجام:
پشتى ڤەكۆلەرى ئەڤ ڤەكۆلينە نڤيسي؛ گەهشتە ئەڤان ئەنجامێن ل خوارێ:
1- زارڤەكرنا رۆلان پشكەكا ياريێن پەروەردەي يە و ناهێتە جوداكرن ژ درامايا پەروەردەيى، ئەوا د ناڤ قوتابخانان دا دهێتە جێبەجێكرن.
2- زارڤەكرنا رۆلان چالاكيەكا پەروەردەيى يا سەركەفتيە، قوتابی تێدا بەشدار دبن و خۆشيێ ژێ دبينن و حەش بابەتێ وانێ دكەن، چونكە ئە ب خۆ دبنە رەگەزەك ژ وانێ.
3- قوتابی فاكتەرێ سەرەكی یە د زارڤەكرنا رۆلان دا، قوتابی تێدا دەربرينێ ژ بير و بۆچوون و هەست و هزرێن خۆ دكەت، ژينگەهەكا خۆش و پێكەنيناوى پەيدا دكەت.
4- رێكەكە ژ وان رێكێن سەردەميان و سەركەفتى بۆ گەهاندنا وانێ.
5- ئێك ژ وان رێكانە، كو دبيتە ئەگەرێ مانا وانێ د مێشكێ قوتابی دا بۆ ماوەيەكێ درێژ، چونكە قوتابی تەوەرێ سەرەكی يە د وانێ دا.
ژێدەر:
ئێك: زمانێ عەرەبى:
1- ابو خليل، نجاە عبدالمجيد فايز. (2013). فاعليە استخدام الدراما في تحصيل طلبە الصف الرابع الاساسي في تعلم العلوم واتجاهاتهم نحوه في محتفظە رام الله والبيره ]اطروحە ماجستير غير منشورە [. جامعە القدس -فلسطين.
2- اغبر، توفيق عمر فتحي. (2015). أثر استخدام الدراما التكونيە في تنميە مهارە التحدث ومفهوم الذات لدى طلبە الصف السابع الاساسي في اللغە العربيە في المدارس الحكوميە في مدينە نابلس]رسالە ماجستير غير منشورە [. جامعە النجاح الوطنيە – نابلس –فلسطين.
3- اميرە، بوحجر احلام. (2016-2017). تعليميە مسرح الطفل بالجزائر – دراسە ميدانيە تطبيقيە- ]اطروحە دكتوراه غير منشورە [. جامعە وهران –جزائر.
4- برقان، فدوى سالم. (2009). اثر استراتيجيە لعب الدور في التحصيل والتفكير الاستقرائي لدى طلبە الصف الثالث الاساسي في مبحث التربيە الاجتماعيە والوطنیە بمدارس مدينە عمان الخاصە ] رسالە ماجستير غير منشورە [. جامعە الشرق الاوسط – عمان.
5- جابرن وليد احمد. (2005). طرق التدريس العامە تخطیطها وتطبيقها التربويە (ط2).دار الفكر – عمان.
6- الحباشنە، قتيبە يوسف، الربابعە، ابراهيم حسن. (2015). اثر استخدام الدراما التعليميە في تنميە مهارات التحدث (التعبير الشفوي) وتحسين التحصيل لدى طلبە اللغە العربيە للناطقيين بغيرها. مجلە دراسات العلوم الانسانيە والاجتماعيە، 42(3)، 629-636.
7- الجهماني، خالد محمد. (2015-2016). فاعليە برنامج تدريسي قائم على تعلم عن طريق لعب الادوار في تحسين الاستيعاب القرائي لدى تلاميذ الصف الثالث الاساسيە تنميە اتجاهاتهم نحو القراءە]اطروحە دكتوراه غير منشورە [. جامعە دمشق- سوريا.
8- حلس، مايسە يوسف. (2010-2011). اثر استخدام اسلوب لعب الادوار على التحصيل الدراسي لتنميە المفاهيم التاريخيە لدى طالبات الصف السابع في محافضە غزە ]اطرحە ماجستير غير منشورە [. جامعە الازهر –غزە.
9- الخالدي، سندس عبدالقادر، برغوث، احمد فليح حسن. (2016). اثر الدراما التعليميە في تحصيل طالبات الصف الخامس الادبي في مادە الادب العربي. مجلە كليە التربيە الاساسيە، 22(93)، 109-118.
- الخزاعلە، محمد سلمان فياظ، الزبون، منصور حمدون، الخزاعلە، خالد عبدالله، الشوبكي، عساف عبد ربه، السخني، حسين عبدالرحمن. (2011). طرائق التدريس الفعال(ط1).دار صفاء للطباعە والنشر والتوزيع –عمان.
- خضر، فخري رشيد. (2014).طرائق تدريس الدراسات الاجتماعيە(ط2).دار المسيرە – عمان.
- خيرى، لمباء محمد ايمن. (2018). التعلم النشط(ط1). مۆسسە يسطرون للطباعە والنشر والتوزيع .
- زقول، سهاد حسين عبدالهادي. (2015). واقع استخدام استراتيجيتي لعب الادوار والسرد القصصي في تنميە مفاهيم حقوق الانسان لدى طلبە المرحلە الاساسيە]اطرحە ماجستير غير منشورە [. جامعە الازهر – غزە.
14- زيتون، كمال عبدالحميد. (2003). التدريس نماذجه ومهاراته(ط1).عالم الكتب.
15- ستيان، ج.ل.(1995). الدراما الحديث بين النظريە والتطبيق (محمد جمول، ترجمە) منشورات وزارە الثقافە – سوريا(1981).
16- سعيد، شهرزاد.(2013). اثر تمثیل الادوار في التحصيل الدراسي لطلبە الصف الثامن في القواعد النحويە (اللغە العربيە) (دراسە ميدانيە) . مجلە جامعە دمشق، 29(1)، 357-362.
17- سعيدي، عبدالله بن خميس امبو، البلوشي، سليمان بن محمد.(2011). طرائق تدريس العلوم مفاهيم وتطبيقات علميە(ط2). دار المسيرە – عمان.
18- السليتي، فراس محمد. (2015). استراتيجيات التدريس المعاصرە(ط1). عالم الكتب الحديث – الاردن .
19-سليم، هبە خالد. (2019). الدراما السيكوردراما السيوسو دراما وتطبيقاتها في العمليە التعليميە. دار امنە -الاردن.
20- سمارە، فوزي احمد حمدان. (2004). التدريس مبادئ، مفاهيم، طرائق (ط1).الطريق للتوزيع والنشر – عمان.
21- موسريني، ستي. (2020). اثر استراتيجيە لعب الادوار وتنميە الدوافع في استيعاب المفردات لدى طلاب مدرسە «الحسنى» الثانويە الاسلاميە تشوروغ تانجرانج ] رسالە ماجستير غير منشورە [. جامعە شريف هدايە الله الاسلاميە الحكوميە جاكرتا.
22- شاهين، عبدالحميد حسن عبدالحميد. (2011). استراتيجيات التدريس المتقدمە واستراتيجيات التعلم وانماط التعلم. من منشورات جامعە الاسكندريە.
23- الشمري، محمد بن ماجد بن شريعە.(2017). فاعليە استخدام استراتيجيە لعب الادوار في تنميە مهارات الحوار في مادە لغتي لدى طلاب الصف الثالث المتوسط بحفر الباطن. مجلە العلوم التربويە والنفسيە، 1(4)، 64-71.
24- صالح، نجوى فوزي، حسان، مروە نصر. (2017). اثر الالعاب التربويە على تنميە بعض مهارات اللغە العربيە. مجلە الجامعە الاسلاميە للدراسات التربويە والنفسيە، 26(1)، 330-334.
25- الصرايرە، باسم، الفليح، خالد عبدالعزيز، الصمادي، يحيى، السليتي، فراس.(2009). استراتيجيات التعلم والتعليم النظريە والتطبيق(ط1). عالم الكتب الحديث – عمان.
26- الصيفي، عاطف. (2008). المعلم واستراتيجيات الحدیث(ط1). دار اسمامە – عمان.
27- عبدالرحيم، كوثر عبدالرحيم وداعە الله. (2019). استراتيجيە لعب الادوار واثرها على التحصيل المعرفي لدى طلاب المرحلە الثانويە في مادە التاريخ]رسالە دكتوراه غير منشورە [. جامعە السودان.
28- عبدالعظيم، عبدالعظيم صبري. (2016). استراتيجيات وطرق التدريس العامە والالكترونيە. المجموعە العربيە للتدريب والنشر –مصر.
28- عبدالقادر، هند عبدالعزيز محمد. (2017). فاعليە برنامج قائم على استراتيجيە لعب الادوار في تنميە قيم المواطنە لدى تلاميذ الحلقە الاولى من التعليم الاساسي ]رسالە دكتوراه غير منشورە [. جامعە حلوان.
29- عبدالهادي، نبيل. (2004). سيكولوجيە اللعب واثرها في تعلم الاطفال (ط1). دار وائل للنشر والتوزيع.
30- العتري، موفق بن شحاذه.(2011). فاعليە التدريس باستخدام طریقە لعب الادوار على التحصيل والاحتفاظ لدى طلاب الصف الاول متوسط في مادە اللغە الانجليزيە بمدينە الرياض ] رسالە ماجستير غير منشورە [. جامعە الامام محمد بن سعود الاسلاميە – المملكە العربيە السعوديە.
31- العجرش، حيدر حاتم فالح.(2013). استراتيجيات وطرائق معاصرە في تدريس التاريخ(ط1). دار الرضوان – الاردن.
32- عطيە، محسن علي.(2009). المناهج الحدیثە وطرائق التدريس. دار المناهج لنشر والتوزيع – الاردن.
33- علوان، صهيب محمد شعبان.(2012). اثر توظيف الدراما التعليميە على التحصيل والاحتفاظ به في تدريس النصوص الادبيە لدى تلامذە الصف الرابع الاساسي ] رسالە ماجستير غير منشورە [. الجامعە الاسلاميە – غزە.
34- العماوي، جيهان احمد.(2008-2009). اثر استخدام طریقە لعب الادوار في تدريس القراء على تنميە التفكير التأملي لدى طلبە الصف الثالث الاساسي ]رسالە ماجستير غير منشورە[. الجامعە الاسلاميە – غزە.
35- عوض الله، كريمە فريد.(2013). استخدام نهج عباءە الخبير في تعليم العلوم عبر سياق الدراما: دراسە حالە ] رسالە ماجستير غير منشورە [. جامعە بيرزيت – فلسطين.
36- فرج، عبداللطيف بن حسين .(2013). طرق التدريس في القرن الواحد والعشرين (ط3). دار المسيرە – عمان.
37-فرج الله، عبدالكريم موسى.(2013). اثر استخدام الالعاب التربويە في اكتساب بعض المهارات الرياضيە لدى التلاميذ منخفضي التحصيل في الصف الرابع الاساسي بالمحافظە الوسطى بقطاع غزە. مجلە جامعە القدس المفتوحە للابحاث والدراسات التربويە والنفسيە، 1(1)، 285-294.
38- ماكنتاير، كريستين.(2004). اهميە اللعب للاطفال ذوي الاحتياجات الخاصە(خالد العامري، الترجمە؛ ط.1). دار الفاروق للنشر والتوزيع (2001).
39- المصري، جهينە.(2009). التعلم بالعب. بدون دارالنشر والمكان.
40- المصري، دينا جمال.(2010). اثر استخدام لعب الادوار في اكتساب القيم الاجتماعيە المتضمنە في محتوى كتاب لغتنا الجميلە لطلبە الصف الرابع الاساسي في محافضە غزە ] رسالە ماجستير غير منشورە [. الجامعە الاسلاميە – غزە.
41- مقابلە، نصر محمد، بطاح، عبدالله احمد. (2015). اثر استراتيجيە لعب الدور في تحسين بعض مهارات التحدث لدى طلاب الصف التاسع في الاردن. مجلە جامعە القدس المفتوحە للابحاث والدراست، 2(37)، 329-338.
42- ميمونە، عفت. (2007-2008). تنميە مهارە الكلام باستخدام طریقە تمثیل الادوار بالتطبيق على مدرسە المعلمات الاسلاميە «بيت الارقم» بالونج جمبيرنموژجا ] رسالە ماجستير غير منشورە [. الجامعە الاسلاميە الحكوميە مالانج – جمهوريە اندونيسا.
43- نبهان، يحيى محمد.(2008). مهارە التدريس. دار اليازوري العلميە – عمان.
دو: زمانێ كوردى:
1- حاجى، ستار جبار، الديرشوى، عبدالمهيمن عبدالحكيم. (2019). ستراتيژيەت و شارەزايێن هەڤچەرخ دوانەگۆتنێ دا چارچوڤێن تيورى و پراكتيكێن كردارى(چاپا ئێكێ). زانكۆيا زاخۆ.
2- حكومەتا هەرێما كوردستانێ – عيراق، وەزارەتا پەروەردێ. (2017). بابەتێ كۆمەلايەتى، بۆ پۆلا نەهێ بنەرەت، چاپا حەفتێ، رێڤەبەریيا گشتى يا پرۆگرام و چاپەمەنيیا – دهۆك.
3- سمۆ، ابراهيم احمد. (2020). ڕەگەزێن شانۆيێ د ئەدەبێ كوردي دا(چاپا دویێ). دهۆك: چاپخانا جزيرى.
4- سمۆ، ابراهيم احمد. (2020). شانۆ و دڕاما د ئەدەبێ كوردی دا (چاپا دویێ). دهۆك: چاپخانا جزيرى.
سێ :زمانێ ئينگليزى:
1- ALKIN, MARVIN C, CHRISTIE, CHRISTINA.(2002). The Use Role-Play Teaching Evaluation. American Journal of Evaluation, 23(2), 209-217.
2- CHESLER,MARK, FOX,ROBERT.(1966). Role-Playing Methods in the Classroom. SRA Chicago.
3- Dawson, Ciaran, McCarthy, Marian. (2018). Role-Play in Litrature Lectures: the students Assessment of their Learning.International Journal for the Scholarship of Teaching and Learning , 12(1), 1-7.
4- Fritzon, Thorbiorn, Wrigstad, Tobias.( 2006). Role, Play, Art, Collected Experiences of Role-Playing. Stockholm.
5- INTARWORN, SASITHORN. (2012). EFFECTIVENESS OF USING ROLE-PLAY IN DEVELOPING ENGLISH SPEAKING SKILLS OF SECONDARY GRADE 1 STUDENTS [ UNPUBLISHED MASTER THESIS]. THAKSIN UNIVERSITY.
6- Juma, Maha Abdalla Rashid.(2016). The Effect of Using Role-playing on Students Achievement and Motivation in the Speaking Skill of English Language of Eigth Grade Graders in Governmental Schools in Bethlehem District[ UNPUBLISHED MASTER THESIS].Al-Quds University.
7- Kaminskaya, Daria. (2016). Teaching Speaking through Role-Plays[ UNPUBLISHED MASTER THESIS]. MASARYK UNIVERSITY
8- KHERBOUCHE,Abir.(2015-2016).The impact of Using “Role Play’’ on fostering EFL Learners’ Oral Performance: The Case of Second year English Students at Larbi Ben M’hidi University, Oum El Bouaghi[ UNPUBLISHED MASTER THESIS]. Larbi Ben M’hidi University, Oum El Bouaghi.
9- Odreman, Holldrid Aner.(2016).Videotaped Role-Play Simulation in Teaching Transcultural Self-Efficacy to Interprofessional Healthcare Students[ UNPUBLISHED DOCTORAL DISSERTATION ].Walden University.
10- Pellegrin, Gonzalo Ricardo Riofrio.(2019).The use of Role-Plays as a teaching technique to improve Elementary Learners’ Speaking Skill[ UNPUBLISHED MASTER THESIS].UNIVERSITY DE PIURA.
11- SOLTVEIT, ELISABETH SELSENG.(2019).Role-Playing in Norwegian EFL Classrooms.from Publications University of Agder.
12- Sumpana.(2010). IMPROVING THE STUDENTS’ SPEAKING SKILL BY ROLE-PLAY ( A Classroom Action Research on the Eleventh Grade Students of Immersion Program 1 of the State Senior High School of Karangpandan Academic) [UNPUBLISHED MASTER THESIS].MUHAMMADIYAH UNIVERSITY OF SURAKARTA.
13-TUNCER, YADIKAR KUCUKER.(2004).THE EFFECTS OF ACTIVITIES BASED ON ROLER-PLAY ON NINTH GRADE STUDENTS’ ACHIEVEMENT AND ATTITUDES TOWARDS SIMPLE ELECTERIC CIRCUITS[ UNPUBLISHED MASTER THESIS]. MIDDLE EAST TECHNICAL UNIVERSITY.