گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
پ. هـ. د. هلبین محهمهد ئهمین
ئافرەت ئێك ژ پێكهاتێن هەرە گرنگە ل ناڤ هەر كۆمەڵگەهەكێدا ب تایبەت ئافرەتا كورد، ب درێژاهییا مێژوویێ رۆلەكێ بەر چاڤ د پرۆسێسا سیاسیدا ل هەمی چەرخاندا هەبوویە، يا خهمسار نەبوویە د بەشداریكرن و هاریكاریكرنێ دا ل هەمی قووناغێن خەبات و بەرخۆدانێ.
د چەرخێ كەڤندا، ئافرەتا كورد رۆلەكێ بەرچاڤ گێرایە دەمێ شاهنشينا میتانی (یا كوردی) دهێتە دامەزراندن ل هزارا دويێ بەری زایينێ ل دەڤەرا رۆژهەلاتا كهڤن (الادنی القديم)، ئەڤێ شاهنشينێ رۆلەكێ گرنگ د گوڕەپانا سیاسی و لەشكەری دا هەبوو. ئافرەتا میتانی شیاییە رۆلێ خو د پرۆسێسا سیاسیدا ببینيت، مل ب ملێ زەلامێ خۆ بەرگری ژ پاشایەتیيا خۆ ژ مەترسێن ناڤخويی و دەرەكی كريیە. هەروەسا یا هاریكار بوویە بۆ ب رێڤەبرنا دەسهەلاتێ.
گەلەك نموونێن ئافرەتا یێن هەين، كو مل ب ملێ زەلامێ خۆ ژ بۆ ب رێڤەبرنا دەسهەلاتێ كار كريیە، ژ وان ئافرەتان: شازادە (ئەمینا) يا هەڤژینا پاشایێ خۆری (ئوتخی تیشوب) پاشایێ (ئەرابخا) (كەركووكا نوكە)، ئەمینا ئافرەتەكا دەولەمەند بوو، یا زیرەك بوو، پۆستێ پارێزكاريیێ هەبوویە، قايمقاما قەزا بوویە و گەلەك قەزا و گوند برێڤە دبرن .
هەروەسا ئافرەتەكا دی یا میتانی ب ناڤێ (موت ئاوم ئویا) هەبوویە، ئافرەتەکا چەلەنگ و شەهرەزا بوو، شیا پەیمانەكا ئاشتیێ د ناڤبەرا پاشایا میتانی و پاشایا مسری دا گرێ بدەت، هەروەسا كچا پاشایێ میتانی (توشراتا تادوخیبا) ئەوا ناڤدار ب (نفرتیتی)، هەڤژینا فيرعهونێ مسرێ (ئەمنحوتب یێ سێیێ) رۆلەكێ مەزن هەبوویە بۆ برێڤەبرنا كاروبارێن مسرێ، هەڤژینێ وێ باوەریيەكا مەزن دابوویێ و بسەركەفتیانە كارێ خو ئەنجام ددا، پشتی پاشا ل مسری چوویە بەر دلۆڤانيیا خودێ، پاشایا نفرتیتی دەسهەلاتێ وەردگریت و كاروبارێن دەولەتێ ب ئاسایی و بێ ئاریشە برێڤە دبەت؛ چونكی سەربۆرەكا باش د كاروبارێن سیاسی دا هەبوویە، نەخاسمە پشتی وێ ل گەل هەڤژینێ خۆ كار كری، ب هاریكاریيا چەندین فەرمانبەرێن شەهرەزا شیایە كارێ خو ئەنجام بدەت.
ئافرەتەكا دی یا ب ناڤودەنگ، شازادهيهكا میتانی، كو رۆلەكێ گرنك د ناڤ (مملكة الشرق الادنی القدیم) هەبوویە، ئەو ژی شاهزادە (بوتوخیبا) كچا (بنتی بشاری) كاهنێ خوداوەندێ عەشتار. هەڤژینا پاشایی حیسی (خاتو سیلیس يا سیێ). بوتوخیبا ئافرەتەكا چەلەنگ بوویە، ل گەل هەڤژینێ خۆ كاروبارێن دەولەتێ برێڤە دبرن، شیا ل گەل هەڤژینێ خۆ دژی كوڕێ خويشكا وی (ئورخی تیشۆب)ى ب راوهستیێت دەمێ هەڤڕكی د ناڤبەرا وان دا ل سەر دەسهەلاتێ پەیدابوويی، ئەڤ هەڤڕكيیە ب سەركەفتنا (خاتو سیلیس سیێ) ب دويماهیك هات.
د كارێن كارگێریدا، شاهزادە (بوتوخیبا) ئافرەتەكا خودان شیان و شەهرەزا بوویە، شیایە گەلەك بڕیارێن بهێز بو خزمەتا خەلكێ بدەت. ژ وان بڕیارا ئەوێن وێ داین، قەرەبووكرنا زیان ڤێكەفتیان بوو ب تایبەت ئەوێن پەیوەندی ب گەشتێن بازرگانی ل ئوغادیر ڤە هەین كو نوقوم بووین. مۆرا خۆ یا كەسەیاتی بكارئینایە ژ بۆ دەركەفتنا وێ بڕیارێ. ئەڤ بەڵگەنامەیە ژی ئاشكرا دكهت كو وێ گەلەك جارا شييايه ل شینا هەڤژینێ خۆ بڕیارا بدەرخینيت، ژبەر باوەریيا بێ سنور یا هەڤژینێ وێ دایێ، هێلایە مۆرا وێ ل گەل مۆرا وی بدانیتە ل سەر بەڵگەنامێن وێ پەیمانێ ئەوا ل گەل فيرعهونێ مسرێ (رەمسیسێ دويێ) گرێدايی.
ل سەر دەمێ مێژوویا ئیسلامێ، ئافرەتا كورد رۆلەكێ گرنگ د ناڤ ئاڤهدانييا ئیسلامی د هەمی بوارێن سیاسی، رەوشەنبیری، جڤاكی و ئابۆری دا گێڕایە؛ چونگی ئافرەتا كورد ب بەشەكێ بهێز و گرنك د ناڤ جڤاكێ ئیسلامیدا دهێتە هژمارتن.
ژ بەر گرێدانا وێ ل گەل بنەمالێن دەستهەلاتدار ل دەڤەرێ، ئافرەتا كورد جهێ خۆ د ناڤ سیاسەتێدا دیتيیە، لەوما گەلەك ئافرەت شیياینە بگەهنە جهێن گرنگ و پۆستێن سیاسی وەربگرن.
هەروەسا خالا هەرا گرنگ، كو ئافرەتا كورد شيیایە جهێ خو د ناڤ سیاسەتێدا ببینيت، ئەو ژی كو رەوشەنبیريیا ئیسلامی یە، رێك دایە ئافرتێ، كو بچیتە د ناڤ ڤى بواریدا و مافێ ئافرەتێ یێ پاراستی و دەلیڤە يا دایێ پشكدارییێ د سیاسیەتێدا بكەت و ببیتە جهێ بڕیاردانێ. یا دیاره، كو یەكسانی و دادپەروەری ئێك ژ بنەمایێن ئایينی ئیسلامێ یە، لەورا رێك یا دایە ئافرەتێ ئەو ژی وەك زەلامی پشكداری د بڕیارێدا بكەت و بیروبۆچوونێن خو ب ئازادانە دەرببڕیت.
د چەرخێ ئیسلامێدا، گەلەك نموونێن ئافرەتا يێن هەین، كو رۆلەكێ گرنگ د سیاسیەتێدا هەبوویە، ژ وان ئافرەتان:
(ست شام خاتوون)، خوشكا سەلاحهددینێ ئەیوبی – هەڤژینا مەحەمەد كوڕێ شێركۆی، رۆلەكێ گرنگ هەبوویە و خزمەتەكا مەزن یا پێشكیشی دەولەتا ئەیوبی كری، مل ب ملێ سەلاحهددینێ ئەیوبی ل دژی خاچ هەلگرا راوهستیایە، ست شام ل گەل كوڕێ خۆ (حوسامهددین)ى پشكداری د شەڕەكێ مەزن دا كريیە، كو ئەو شەڕە یێ ب ناڤێ (كەرك) هاتیيە نیاسین كو دژی خاچ هەلگرا بوو.
نموونەكا دی یا ئافرەتێن وی چەرخی (رەبیعە خاتوون)، كچا ئەیوب كوڕێ شادی – خويشكا شام وسەلاحهددینێ ئەیوبی، رەبیعە خاتوون یا ب ناڤودەنگ بوو ب دبلۆماسیەتێ و یا شەهرەزا بوو د بوارێ سیاسەتێدا. شييايه گەلەك شەڕا؛ بەری دەست پێ بكەت، براوهستینت ب رێكا دانوستاندنان، گەلەك خەلكی قەستا وێ دكرن داكو شەڕ نە هێنە روویدان. ل ساڵا (608مش /1212زا) دەمێ رەبیعە خاتوون بەر ب مەكەهێ ڤە دچیت بۆ كارێ حهجێ، ل وی دەمیدا شەڕەكێ مەزن ل ناڤبەرا حەجیێن عیراقێ و خەلكێ مەكههێ روویدەت، ژ بەر ناڤ و دەنگێن وێ، حەجیێن عیراقێ داخازا هاریكاری ژ رەبیعایێ كرن كو ئامادەبیت، ل دويماهيیێ رەبیعایێ رێك نەدا شەڕ ل مەكههێ روی بدەت.
نموونەكا دی یا ئافرەتا كورد، كو رۆلەكێ مەزن هەبوویە ئەو ژی (زیفەت خاتوون) یا ئەیوبی، كچا پاشایێ دادپەروەر- برایێ سەلاحهددینێ ئەیوبی، كو بو ماوەیەكێ درێژ حوكم ل بەشەكێ مەزن یێ مسرێ و شامێ كری، خويشكا پاشایی كامل، كو پشتی بابێ وێ چوویە بەر دلۆڤانيیا خودێ، بوو حاكما مسرێ، پشتی هەڤژینێ ضیفة خاتوون (پاشایێ ئهلزاهر غازی) چوویە بەر دلۆڤانیا خودێ، دەستهەلاتا شاهنشینا حەلەبێ كەتە د دەستێ وێدا، ب ماەوەیەكێ درێژ حوكم ل دەڤەرێ كریە، ضیفة خاتوون ئافرەتەكا شەهرەزابوو، ب حەكیمانە دەستهەلات برێڤەدبر و بێ ئاریشە، ئەو ژی ب هاریكاريیا هەردو شاهزادا (شمس الدین لؤلؤ، عزهددین عومهر محلی)، كو هەر نامەیەك یان سكالایەك دەرنە دچوو ههكه ئیمزایا ضیفة خاتوون سەر نەبا.
نمونەیەكا دی ژ ئافرەتێن كورد، یێن رۆل د ناڤ دەستهەلاتدارییێ دا دیتی، (شاهـ خاتوون)، پشتی هەڤژێنێ وێ (شاهزادە شهمسهددین) چوویە بەر دلۆڤانيیا خودێ، دەستهەلاتا باژێرێ بەدلیسێ كەتە د دەستى دا و خزمەتەكا مەزن پێشكێشی باژێرێ بەدلیسێ كریيە.
هەروەسا (دەولەت خاتوون)، ئەو ژی پشتی هەڤژێنێ وی شاهزادە (عزهددین محهمهد)، میرێ لوڕستانێ چوویە بەر دلۆڤانيیا خودێ، دەستهەلات وەرگرت، دەولەت ئافرەتەكا گەلەك چەلەنگ و خودان شيیان بوو، بەلێ د سەر زیرەكیيا وێ را، ئەو نەشیا وێ هەڤڕكیيا د ناڤ خێزانا وێدا پەیدابوويی؛ بتەمرینيت؛ لەورا نەچار بوو دەستهەلاتێ بجهـ بهێلێت و كاروبارێن میرگەهێ رادەستی برایێ خۆ (عزهددین حسێن)ى بكەت.
د مێژوویا نوی و هەڤچەرخدا، ئافرەتا كورد رۆلەكێ گرنگ و بەرچاڤ د پرۆسێسا سیاسیدا هەبوویە، هەر ژ دەستپێكا دانانا دەولەتا ئیراقێ هەتا سەرهلدانا ئادارێ. دەمێ بریتانیا ل ساڵا 1914-1917ێ عیراق داگیركری، سیستەمەكێ ب رێك و پێك بو ئیراقێ هاتە دانان، كوردان مل ب ملێ برایێن خۆ یێن عەرەب پشكداری د ئەڤێ پرۆسێسا سیاسیييا نوی ل عیراقێدا كر، ئەڤێ چەندێ دەرفەتەكا زێرین بو ئافرەتا ئیراقێ ب گشتی و ئافرەتا كورد ب تایبەتی پەیداكر، كو رۆلێ خو د ناڤ كۆمەڵێن رەوشەنبیری و رێكخراوێن سیاسیدا ببینيت. د ئەڤی دەمیدا گەلەك جاران ئافرەتا كورد پشكداری د خۆپیشاندانا و چالاكیێن ل دژی دەستهەلاتا بەریتانیا و عیراقێدا كرییە، ب تایبەت ل پارێزگەها سلێمانیێ، ئەڤ كارە وەك دەستپێكەك بوو بۆ كارێ سیاسی یێ ئافرەتا كورد و بوویە ئەگەرەك بۆ شكەستنا قەید و بەندان ل سەر ئافرەتا كورد، كو پتر شیایە بهێتە د ناڤ خەباتا سیاسیدا.
ئێكەم رێكخراوا گرێدايی ب ئافرەتێ ل ئیراقێ، ژ لایێ (ئاسیا خان)ێ ڤە ل ساڵا 1945 ب ناڤێ كۆمەلا ئافرەتا شۆڕشگێر) بوویە، چەندین ئافرەتێن كورد ئەندامێن ئەڤێ رێكخراوێ بووینە. هەروەسا (عادلە خانم)ێ رۆلەكێ سیاسی یێ بەرچاڤ هەبوویە، شیایە دەستهەلاتداريیا دەڤەرا هەڵەبجە وەربگریت، ئەوژی ب وەرگرتنا پۆستێ دەڤەرداریيا (قايمقاميا) هەڵەبجە.
نمونەیەكا دی ژ ئافرەتێن كورد، ئەوێن خۆ د ناڤ دەستهەلاتدارییا باژێرێ سلیمانیێ و دەوروبەرێن وێدا دیتی، (حەپسە خان نەقیب) بوویە، كو ژنبرا (شیخ مەحموود حەفید) بوو، گەلەك هاریكارییا شۆڕشا (شێخ مەحموود حەفید) كریيە. ل ساڵا 1947 بۆ جارا ئێكێ ل باژێرێ سلیمانیێ (كۆمەلا ئافرەتانی كورد) ژ لایێ حەپسەخانێ و هەڤالێن ل گەلدا هاتە دامەزراندن، هەروەسا شيیایە قوتابخانەیەكێ ل سلیمانیێ ڤەكەت. نموونەیەكا دی یا ئافرەتا كورد ئەو ژی (د. نزیهە الدلیمی)يه، كو رابوویە ب دامەزراندنا رێكخراوەكێ ب ناڤێ (كۆمەلەی بەرگرى لە مافەكانی ژنانی كورد)، ب شێوەیەكێ نهێنی كار و چالاكیێن خۆ ل بەغدا ئەنجامددان.
پشتی شۆڕشا 14ی تێرمەها 1958ێ ب سەركردایەتیيا (عەبدولكەریم قاسم)ی ب دویماهی هاتنا دەستهەلاتا پاشایەتیيێ ل عیراقێ، دەرفەتەكا زێرین بوو د بوارێ ئازادییا كارێ سیاسی دا، ب تایبەتی بۆ ئافرەتێ نەخاسمە ئافرەتا كورد، چونكی بۆ ئێكەم جار ب شێوەیەكی فەرمی مولەت ب (كۆمەلی ئازادی ژنان) ل 29ی كانونا ئێكێ 1959ێ هاتە دان، ئەڤێ كۆمەلێ نێزیكێ 53 لقا ل هەمێ باژێرێن كوردستانێ هەبوون.
بەرپابوونا شۆڕشا ئەیلولێ ل ساڵا 1961ێ كاریگەرییەكا مەزن ل سەر جڤاكێ كوردی ب گشتی و ئافرەتا كورد ب تایبەتی كر، مل ب بملێ زەلامی چ برایێن وێ یان هەڤژین یان بابێ وێ، ب هەمی هێز و شیانێن خۆ یا ئامادە و هاریكار بوو، چ ب شێوەیێ راستەوخۆ یان نەراستەوخۆ ل گەل ئەڤێ شۆڕشێ یا پشكدار بیت.
دەمێ ئافرەت هاتیيە د ناڤ رێزێن سیاسیدا، رێكخراوێن تایبەت بۆ ئافرەتا و قوتابيیا هاتنە دانان، ئافرەتا كورد ب رێكا ئەڤان رێكخراوان شيیایە گەلەك هاریكارییان بگەهینتە پێشمەرگەیان، چ د بوارێ ماددی یان مەعنەوی دا بیت.
بەری شۆڕشا ئەیلولێ دەستپێبكەت، ل ساڵێن پێنجيیان ل باژێرێ زاخۆ، ئافرەتا كورد پەیوەندی ب رێزێن (پ. د. ك)ێ كرییە ژ وان ژی (سامیا عهبدلمهجید تێلی)، ژ ڤێرێ بەشداریكرنا وێ د شۆڕشێدا دهێتە هژمارتن، هەڤژینێ وێ ژ لایێ رژێما عیراقێ ڤە دهیتە گرتن، ئەڤێ ئافرەتێ كارێن پۆستە وگەهاندنا نامەیان بۆ پێشمەرگەی ئەنجامددا.
گەلەك ئافرەتێن دیتر هەبووینە، كو كارێ رێكخستنا نهینێ و گەهاندنا نامەیان بۆ فەرماندێن پێشمەرگەی دكر، ژ وان ئافرەتا (فاتما ئهسعهد، ناهيدە جهلال، ههدیا عومهر، قومرى محهمهد، زهكیا شهمعوون، ئامينا ئهحمهد عهبدی، مریهم نووری، بهسنا خهلهف و شرین محهمهد).
سەبارت رۆلێ ئافرەتێ د رێكخستنێن پارتاندا، نموونەیەكا بەر چاڤ هەیە، ئەو ژی (قومرى ئيسماعیل حاجی)، كو ل گەل (سامیا عهبدلمهجید تێلی) دا بوو، ئەڤێ ئافرەتێ ل گەل هەڤژینێ خۆ پشكداری د شۆڕشا ئەیلولێ دا كريیە، ژ ئەگەرێ ڤێ چەندێ ل ساڵا 1969ێ دهێتە گرتن و بۆ ماوێ دو هەیڤان ل زیندانا موسلێ دهێتە زیندانكرن.
هەر دیسان ئافرەتا كورد ب رۆلەكێ سەرەكی د شۆڕشا ئەیلولێدا رابوویە، ئەوژی ب هەلگرتنا چەكی و بهشداریكرنێ مل ب ملێ پێشمەرگەیان، ژ وان كچا كریستیان ب ناڤێ (مارگرێت) پشكداری د داستانا (گەلیێ زاویتە) دا كریيە.
هەروەسا ئافرەتا كورد د سەرهلدانا بهارا 1991 رۆلەكێ بەرچاڤ هەبوویە. دەمێ سەرهلدانێ دەستپێكری ل دەڤەرێن كوردی، ئێكەم دەڤەرا سەرهلدان لێ دەستپێكری قەزا رانیە بوو، كو ل 5ی ئادارا 1991ێ دەستپێكر. د ئەڤی دەمیدا ئافرەت ژی ل گەل دا هەبووینە، داخاز دكر، كو رێكێ بدەنێ كو ل بەراهیيا بهروكێن شهڕى بیت. بۆ ئێكەم جار ئافرەت ب هەمی هیز و شیانێن خۆڤە بەشداريیێ د سەرهلدانێدا دكەت و شیایە وەكو ئەندامەكا كۆمەڵگەهێ ئەركێ ل سەر ملێن خۆ ئەدا بكەت.
د سەرهلدانا قەزا رانیا دا، ئێكەم ئافرەتا چەك بۆ پێشمەرگەیان ئینای، داكو شەڕى پێ بكەن، (حەبیبە) خێزانا (ئەحمەد شێروانی) بوو، هەژی گۆتنێیە بەری سەرهلدانا رانیا دەست پێ بكەت، ئافرەتێ ئامەدە باشیێن خۆ ژ هەمی لایانڤە كربوون، چەندین ئافرەت ئەندامێن رێكخستنێن نهێنی و شانێن چەكداری بوون، ژ وان ژی (ئایش مەحەمەد هەمزە بایز) بوو.
ل سەرهلدانا باژێرێ كۆیە و دەوربەرێن وێ ل 9ی ئادارێ دەستپێكر، ئەو شەڕ ژی د ناڤبەرا هێزین رژێمێ و پێشمەرگەیاندا بوو، تێدا (21) پێشمەرگە و ئافرەت شەهید بوون. ژ وان ئافرەتا ئەوێن شەهید بووین: (نەسرین صهدیق حهمهد، نازەلین قەرەنی جومعە و سەمیرە ئەحمەد عەزیز) بوون. ل باژیرێ سلیمانیێ سەرهلدانێ دەستپێكر، ئافرەتێ هاریكاریێن لوجستی پێشكیشی پێشمەرگەیان كرن. هەروەسا ئافرەتێ بەشداری سەرهلدانا باژێرێ هەولێرێ ژی كریيە. ژ وان ئافرەتا (شلێر غەریب صادق، سەعدیە غەریب و رێزان ئيبراهیم). د سەرهلدانا هەولێرێ دا ئافرەتێ پاراستنا دەستكەفتێن مللەتی دكر وەكی: (بانك، قوتابخانە، نەخۆشخانە، فەرمانگەهێن حكومی، … هتد) ب ئەركێ خۆ زانییە، ژ وان ئافرەتێن ب ئەڤی ئەركی رابووین (نهلە خان) بوو كو د سەرهلدانا باژێرێ هەولێرێ دا ئەو و هەڤژینێ وێ خۆ ب چەكی بەرگریكرن ژ كەل و پەلێن زانكۆيێ كريیە داكو ژ دزین و تالانكرنا بهێنە پاراستن.
ل دەڤەرا بەهدینان ژی ئافرەتێ رۆلێ خۆ د سەرهلدانێدا گێرایە، وەكو هاریكاریكرن د گەهاندنا نامێن نهێنیی دا یان ئامەدەكرنا خوارنێ و نانی یان ژی دەرمانكرنێ، هەر ژ سپێدەهيیا 14ی ئادارێ هەمی ئافرەت ژ لایێ هەڤژێنێن خۆڤە هاتبوونە ئاگەهداركرن، كو دێ سەرهلدان ل دهۆكێ دەستپێكەت. ئێك ژ وان قوربانیێن سەرهلدانا دەڤەرا بەهدینان، كو خەلكێ زاخو بوو و ب شەهیدا سەرهلدانێ هاتیە بناڤكرن (خەمێ حاجی عومهر) بوویە، یا بەرنیاسبوو ب (جەمیلا)، ئەڤێ ئافرەتێ بەری سەرهلدانێ هاریكاريیا پێشمەرگا كريیە و نامە بو (مستەشار)ا برینە و داخاز ژێ كرینە د ڤان نامادا، كو شەڕی دژی پێشمەرگا نەكەن و نەچنە بەرەیێ رژێمێ. دەمێ سەرهلدان ب مۆڕالەكا بەرز هێرش كریيە سەر (ئەمنا زاخۆ) ل دەڤەرا سێمالكا، بەلێ ب گولەیەكا دەستێ رژێمێ دهێتە شەهید كرن.
ژێدەر:
- ریبر جعفر أحمد و هیڤی سعید، دور المرأة المیتانیة (الخوریة) في ممالك الشرق الادنی القدیم، مجلة آداب البصرة، العدد (97) المجلد الثاني، سنة 2021.
- محمد علی سعد الله، الدور السیاسی للملكات في مصر القدیمة، القاهرة: 1988.
- الفاسي، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، (د. م )، 2000.
- الذهبي، تاریخ الاسلام ووفیات المشاهیر والاعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام، (بیروت- 1993)، ج47.
- ابو الفداء، المختصر في اخبار البشر، (د. م، د، ز)، ج3.
- سبط ابن الجوزي، مرأة الزمان في تاریخ الاعیان، (دمشق، 2013)، ج21.
- خانم زهد، صفحات من تاریخ الحركة النسائیة العراقیة، (بغداد: 2007).
- سەلاح هروری، رۆپەلەك ژ خەباتا حەپسەخان نەقیب، گۆڤارا هێلین، هژمارە (3)، دهۆك، 2005.
- هیڤی برواری، كەسایەتیا ژنێ د دیروكێدا، (هەولیر: 2008).
- هۆژین مهسعود سەرنی، شۆڕشا ئیلولێ ل دەڤەرا بەهدینان، سەنتەرێ زاخۆ بۆ ڤەكۆلینێن كوردی، 2018.
- نوخشە عبدالله، رۆلێ ژنێ ل ژیانا كۆمەڵایەتی و سیاسی باشوورێ كوردستنانێ (سلیمانی: 2007).
- وصفیة محمد شیخو، زاخو في العهد الملكي، دهوك: 2009).
