گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
د. هەوار بەللۆ
دبیت گەلەك جاران دهێتە گۆتن، كو ئیسلام بزاڤا بدەستڤەئینانا دەستهەلاتێ دكەت، داكو حوكمڕانییەكا باش پێشكێشی خەلكەكی بكەت، لێ وەكی دیار دبیت ژ نڤیسینێن گەلەك تیۆرڤان و نڤیسكارێن ئیسلامی، كو مژارا ئیسلام و حوكمڕانییێ نە هند تشتەكێ گرێدایی پەیداكرنا حوكمڕانییەكا باش و نموونەیە ب قەدەر وێ ئێكێ، كو تشتەكێ گرێدایی تێگەهێ حاكمیەتێیە، كو ئەو ژی – ب دیتنا وان – تێگەهەكێ هەری بنگەهینە د بیروباوەرییا مرۆڤێ موسلمان دا. ئەو دبێژن، كو خودێ ب تەنێ ئافڕینەرە، ئەو ب تەنێ ژی دزانیت كا مرۆڤ ب چ ئاوایی هاتییە ئافراندن، كا چ پەیڕەو و سزا و ڕێنمایێن یاسایی بۆ وی دباشن و د گەل ناخ و دەروونێن وی دگونجن.
هۆسا ب تەنێ خودێ ماف هەیە؛ كو پەیڕەو و سزا و ڕێنمایێن یاسایی بۆ مرۆڤان بدانیت و چو مرۆڤان ماف نینە، كو هەڤڕكییا خودێ د ڤێ چەندێ دا بكەن، چونكی كەس نەشێت بزانیت كا خودێ مرۆڤ ب چ ڕێك و سروشت و تبعەت ئافراندییە، لەورا هەر سزا و ڕێنمایەكا ل دووری ئیسلامێ پەیدا دبیت و دهێتە پەیڕەوكرن، ئەو دێ د بازنەیا جاهلیەتێ دا پەیدا ببیت و بهێتە پەیڕەوكرن، د ئەنجام دا دێ ببیتە پەیرەوكرنا زولم و نەهەقییێ د دەرهەقێ ناخ و دەروونێن مرۆڤان دا. خودێ د (سوورەتا ئەلمائیدە/ 50) ـدا دبێژیت:
(أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ).
واتە: (ما ئەو داخوازییا حوكمدارییا جاهلیەتێ دكەن؟ ما حوكمدارییا كێ ژ یا خودێ باشترە؟ بۆ یێن كو باوەرییەكا موكم ب خودێ دئینن، ئەو باش ڤێ دزانن).
هۆسا تێگەهێ حاكمیەتێ – ل گۆر دیتنا ڤان تیۆرڤانان – دبیتە تێگەهەكێ بنگەهین د وێ ئێكتاپەرێسییێ دا، یا كو پێغەمبەر (س) پێ هاتی. ئانكو، كا چاوا خودێ د ئافراندنێ و ڕێڤەبرنا گەردوونی دا یێ بێهەڤال و بێهۆگرە، هەر ب وی ئاوایی، ئەو د یاسادانانێ دا ژی یێ بێهەڤال و بێهۆگرە.
گۆمان نینە، كو دەڕێژا حاكمیەتێ د كۆكا خۆ دا تشتەكێ بكێماسییە، چونكی نە تشتەكێ لۆژیكە، كو مرۆڤ ب ئاوایەكێ كرێت ل وان هەمی سزا و ڕێنمایێن یاسایی بنێڕیت، یێن كو ل دووری ئیسلامێ پەیدا بووین د دەمەكێ دا، كو ئەم باش دزانین گەلەك ژ وان سزا و ڕێنمایێن یاسایی، یێن كو پێغەمبەری (س) د ژیانا خۆ دا پەیرەو كرین، هەر ئەو بووینە، یێن كو د جاهلیەتێ دا پەیدا بووین، لێ پێغەمبەری (س) هەر وەسا و بێ گوهۆڕین ئەو پەیرەو كرینە. بۆ نموونە، پێغەمبەری (س) د بەلگەنامەیا مەدینە یێ دا، گەلەك ژ وان تیتال و نەریتێن یاسایی پەسەندكرن، یێن كو مشەختێن قوڕەیشـێ و خەلكێ مەدینە یێ د جاهلیەتێ دا ل سەر دچوون، لایەنێن پشكدار د ڤێ بەلگەنامەیێ دا پێگیر كرن، كو ڤان تیتال و نەریتان وەكی ڕێنمایێن یاسایی د ناڤبەرا خۆ دا قەبوول بكەن. ئەڤە ژی ئیتیڕافەكا ڕۆن و بەیانە ژ ئیسلامێ، كو وێ ئەو یاسا و نەریتێن ل دووری وێ پەیدا بووین هەر بلند نرخاندینە و ب چاڤەكێ كێم سەح نەكریێ.
ب دیتنا من، ب تەنێ ئەگەرەكا ب ڤی ئاوایی تێرا وێ ئێكێ دكەت، كو مرۆڤ ب چاڤەكێ كرێت و نەرێنی ل سزا و ڕێنمایێن یاسایی یێن هەڤچەرخ نەنێڕیت. گەر ئیسلام شیابیت وان سزا و ڕێنمایێن سادە و دەستپێكی، یێن كو د جاهلیەتێ دا پەیدا بووین بلند بنرخینیت و وەكی قانوونەك بۆ ڕێكخستنا ژیانێ پەسەند بكەت، ئەڤجا بۆچی مە ئەو باوەری نەبیت، كو ئیسلام بشێت ب چاڤەكێ ئەرێنی تەماشەیی ڤێ قۆناغا پێشكەڤتی بكەت، یا كو مرۆڤێ هەڤچەرخ د بیاڤێ یاسادانانێ دا بڕیی!؟
بۆ من ب خۆ لۆژیكەكا عەجێبە، كو ئێك ڤان یاسایێن هەڤچەرخ ب یاسایێن جاهلیەتێ بدەتە نیاسین، د دەمەكێ دا، كو ئیسلامێ ب خۆ گەلەك ژ یاسایێن جاهلیەتا دیرۆكی پەسەند كرینە و كار پێ كرییە.
ژێدەرێ وان سزا و ڕێنمایێن، كو حوكمدارەك پەیڕەو دكەت وێ ئێكێ دەستنیشان ناكەت، كا حوكمڕانییا وی حوكمڕانییا جاهلیەتێیە یان نە، گەر ژێدەرێ سزا و ڕێنمایێن یاسایی بڕیار ل سەر وێ ئێكێ دابا، كا حوكمڕانی یا جاهلیەتێیە یان نە، هینگێ دا حوكمڕانییا پێغەمبەری (س) ب خۆ ژی بچیتە د بازنەیا جاهلیەتێ دا، ژ بەر وان نەریتێن جاهلیەتێ، یێن كو ئیسلامێ بۆ ڕێكخستنا جڤاكێ مەدینەیێ پەسەند كرین. بەلێ نە ژێدەرێ سزا و ڕێنمایێن یاساییە، یێ كو حوكمی ل سەر جاهلیەتا دەستهەلاتداران ددەت، بەلكو ئەو ڕێكا دەستهەلاتدار ڤان سزا و ڕێنمایان پێ پەیڕەو دكەن ئەوە بڕیارێ ددەت، كا حوكمڕانییا وان د بازنەیا جاهلیەتێ دا دهێتە پڕاكتیزەكرن یان نە.
حوكمدارییا جاهلیەتێ ئەوە، یا كو ل گۆر زەوق و گێوێلێن حوكمداری دهاتە كرن، دەما خەلكێ خۆ دكرە تەخ و چین، پاشی سزا و ڕێنمایێن یاسایی ل گۆر پۆلینكرنا خۆ ل سەر وان پەیڕەو دكرن. گەلەك حوكمدارێن كەڤنار دو جۆڕەیێن سزا و ڕێنمایێن یاسایی دادنان، جۆڕەیەكێ سڤك بۆ مرۆڤێن خانەدان و ئەسلزادە، جۆڕەیەكێ توند و دژوار ژی بۆ هەژار و بەندە و خولامان یان ژی دبیت، وان ب تەنێ جۆڕەیەكێ سزا و ڕێنمایێن یاسایی دانابا، لێ د دەمێ پەیڕەوكرن و سەپاندنێ دا وان فێلبازی و سەختەكاری دكرن، ئەڤجا خودێ حوكمدارییا جاهلیەتێ شەرمزار كرییە، نەكو سزا و ڕێنمایێن وێ یێن یاسایی.
گۆمان نینە؛ كو حاكمیەت ئێك ژ وان سلۆگانانە، یێن كو پارت و بزاڤێن ئیسلاما سیاسی چێ كرین، داكو ب ڕێكا وان كارێ خۆ یێ سیاسی و بزاڤێن خۆ بۆ بدەستڤەئینانا دەستهەلاتێ ژ لایێ دینیڤە ڕەوا بكەن، هەلبەت ئەو ب ڕێكا سلۆگانێن ب ڤی ئاوایی دێ بشێن جەماوەرەكێ موسلمان یێ مەزنتر ل دۆر خۆ خڕڤە بكەن.
ب دیتنا من مژ و دۆمانەكا باش ل سەر ڤی تێگەهی هەیە، چونكی ب درێژاهییا ئەزموونا پێغەمبەری (س) د حوكمڕانییێ دا زاراڤێ حاكمیەتێ هیچ هەبوونەكا خۆ نەبوویە، لێ تیۆرڤانێن دەڕێژا حاكمیەتێ دبێژن؛ ڕاستە كو حاكمیەتێ وەكی زاراڤ چو هەبوونێن خۆ ل سەردەمێ پێغەمبەری (س) نەبووینە، لێ گۆمان نینە، كو وەكی تێگەهەكێ گرێدایی بیروباوەرییێ، وێ حزوورەكا بهێز و بەردەوام هەبوویە. ب دیتنا وان خودێ بەحسا ڤی تێگەهی دكەت دەما، بۆ نموونە، د (سوورەتا یۆسف/ 40) ـدا دبێژیت:
(إِنِ ٱلۡحُكۡمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعۡبُدُوٓاْ إِلَّآ إِيَّاهُۚ ذَٰلِكَ ٱلدِّينُ ٱلۡقَيِّمُ وَلَٰكِنَّ أَكۡثَرَ ٱلنَّاسِ لَا يَعۡلَمُونَ).
واتە: (حوكمداری هەر بۆ خودێیە، وی ئەمرێ كری، كو هوون ژ وی پێڤەتر هیچ تشتەكێ دی نەپەڕێسن، ئەڤەیە دینێ ڕاست و دورست، لێ پڕانییا خەلكی ڤێ نزانن).
یان ژی دەما ل جهەكێ دی (سوورەتا ئەلمائیدە/ 44) دبێژیت:
(وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ).
واتە: (و هەر كەسێ حوكمدارییێ ب وێ نەكەت یا خودێ نازل كری، ئاها ئەون كافر).
هزرڤانێن ئیسلامی یێن هەری مەزن تیۆرڤانی بۆ حاكمیەتێ كریە. بۆ نموونە، هزرڤان و زانایێ ئیسلامی یێ هندی ئەبوو ئەلئەعلا ئەلمەودوودی (1903-1979ز) تەكەزییەكا مەزن ل وێ ئێكێ دكەت، كو خودێ ئافڕینەرێ گەردوونییە و حوكمدارێ هەری بالایە د هەبوونێ دا، فەرزە دەستهەلاتدارییا ڕەها و هەری بالا ژی هەر یا وی ب تەنێ بیت. مرۆڤ _ ب دیتنا وی _ ب تەنێ جهگرێ ڤی حوكمدارێ بالایە، نەكو زێدەتر، لەورا ژی نابیت سیستەمێ حوكمڕانییێ و پەرگالا سیاسی گرێدایی ڤی حوكمدارێ هەری بالا نەبن، چونكی ئەرك و وەزیفەیا مرۆڤان پەیروەكرنا یاسایا حوكمدارێ هەری بالایە و ڕێڤەبرنا پەرگالا سیاسییە ل گۆر حوكم و بڕیارێن وی(1).
ئەو ب فەڕز دبینیت، كو هەمی دەستهەلاتێن فەرمانكەر و یاسادانەر ژ مرۆڤان بهێنە ستاندن، نابیت هیچ مرۆڤەك فەرمانەكێ د دەرهەقێ مرۆڤەكێ دیدا بدەت یان یاسایەكێ بۆ بدانیت و وان نەچار بكەت، كو ملكەچی وێ ببن و پێگیرییێ پێ بكەن، چونكی ئەڤ چەندە تایبەتمەندییا خودێیە، نابیت چو كەس ڤێ تایبەتمەندییێ د گەل وی پارڤە بكەن(2).
هەروەسا هزرڤانێ میسری سەید قوتب ژی (1906-1966ز)، كو هەڤدەمێ ئەلمەودوودی بوویە، ئەو ژی د مژارا حاكمیەتێ دا هەڤڕایێ ئەلمەودوودیـیە، هەر ب عەینی چاڤی تەماشەیی تێگەهێ حاكمیەتێ كرییە. گرێدانا د ناڤبەرا عەقیدەت و حاكمیەتێ دا بارا شێری ژ نڤیسینێن سەید قوتبی برییە، ئەو تێگەهێ حاكمیەتێ ب دۆزا هەری خەتەر و هەستیار د عەقیدەتا ئیسلامی دا ددەتە زانین.
مەسەلە ل گۆر دیتنا سەید قوتبی مەسەلەیا كوفر و ئیمانێیە یان ئیسلام و جاهلیەتێیە یان ژی شەریعەت و گێولییە، سەیدایێ بەختیار. ب دیتنا وی هیچ هەلوەستەكێ ناڤین د سوحبەتێ دا نینە، چو سولح و ڕێكەڤتنەك ژی دەرباری ڤێ مژارێ نینە. مرۆڤێن ئیماندار ئەون، یێن كو حوكمڕانییێ ب وی تشتی دكەن، یێ كو خودێ بۆ وان نازل كری، خۆ پەیڤەكێ ژی ژ جهێ وێ ڕاناكەن و ناگوهۆڕن. مرۆڤێن كافر و زالم و سەرداچوویی ژی ئەون، یێن كو حوكمڕانییێ ب وی تشتی نەكەن، یێ كو خودێ بۆ وان نازل كری. ئانكو ل گۆر سەید قوتبی، دەستهەلاتدار دو جۆڕەنە: یان ئەون یێن كو چاڤدێری و سەخبێرییا شەریعەتا خودێ ب تەمامی دكەن؛ هۆسا ئەو یێن د بازنەیا ئیمانێ دا یان ژی ئەون، یێن كو چاڤدێری و سەخبێرییا یاسایەكێ دكەن، كو دەستچێكرییا مرۆڤانە و خودێ هیچ دەستوورییەك پێ نەدایە؛ هۆسا ئەو یێن د بازنەیا كوفر و زولم و سەرداچوونێ دا. ل گۆر ڤێ ئێكێ، خەلك ژی دبنە دو جۆڕە: یان ئەون، یێن كو ژ حوكمدار و دەستهەلاتدارێن خۆ قەبوول دكەن، كو ئەو ل دووڤ شەریعەتا خودێ حوكمدارییێ ل وان بكەن، هۆسا ئەو یێن د بازنەیا ئیمانێ دا یان ژی ئەون، یێن كو ژ حوكمدار و دەستهەلاتدارێن خۆ قەبوول دكەن، كو ل دووڤ یاسایەكا دەستچێكری حوكمدارییێ ل وان بكەن، هۆسا ئەو ژ بازنەیا ئیمانێ دەردكەڤن. ئانكو ل گۆر دیتنا سەید قوتبی، هیچ ڕێكەكا ناڤین د ناڤبەرا ڤان هەردو ڕێكان دا نینە، چو هێجەت و بەهانە و بەرژەوەندی ژی د ڤێ چەندێ دا نینن(3).
د سەر ڤێ دەڕێژێرا، یا كو ئەلمەودوودی و سەید قوتب و گەلەك ژ هەڤڕایێن وان بۆ حاكمیەتێ دكەن؛ تێگەهێ حاكمیەتێ هەر نەشیایە وەكی مژارەكا زەلال بهێتە بەرچاڤ، چونكی پڕانییا وان ئایەتێن ئەڤ هزرڤان و تیۆرڤانە بۆ خۆ د ڤی بیاڤی دا دكەنە بەلگە، ئایەتێن ژ سەمت و سەلیقەیێن چیرۆكێن قورئانێ قەوڕاندینە، كو بارا پتر ژ جاران زاراڤێ حوكمدارییێ تێدا هیچ وێ واتەیا سیاسی یا هەڤچەرخ نادەت، یا كو ئەو ئەڤرۆ ب تەعدایی ددەنێ. زاراڤێ حوكمدارییێ د پڕانییا ڤان جۆڕە_ئایەتان دا ب واتەیا وێ شیانا حوكمدانێ دهێت، یا كو خودێ د ئەزەل دا هەیی، ب ڕێكا وێ هەقی و نەهەقییێ ل ئاخرەتێ ژ هەڤدو ڤادڤێریت، ناكۆكییێن خەلكەكی پێ ئێكلا دكەت، كو ئەو ژی _ هەلبەت _ شیانەكا ڕەهایە؛ چو كەسێن دی ژ بلی خودێ نەشێن وێ ب دەست خۆ بئێخن. گۆمان نینە گەر حاكمیەتێ ب ڤی تێگەهێ هەنێ بیت، یێ كو من ژێ گۆتی، ئەو بەری، كو ببیتە تشتەكێ گرێدایی عەقیدەتێ، ئەو تشتەكێ بەرئاقلە ژی؛ ژ بەر كو خودێ ئافڕینەرێ ئێكانەیە، تشتەكێ زێدە لۆژیكە، كو وی ب تەنێ شیانێن هۆسا ڕەها بۆ حوكمدانێ هەبن.
دەما مرۆڤ ئەدەبیاتێن ئیسلامی تێكڤە ددەت، مرۆڤ دبینیت؛ كو ڕاڤەكارێن هەری مەزن و كەڤنار یێن قورئانێ ژی ئەڤ ئایەتێن بەحسا حوكمدارییا خودێ دكەن، ب واتەیەكا دوور ژ حوكمڕانییا سیاسی ڕاڤە كرینە. ڕاڤەكارێن كەڤنار زاراڤێ حوكمدارییێ د ڤان جۆڕە_ئایەتان دا ب واتەیەكا دوور ژ تێگەهێ حوكمڕانییا سیاسی ڕاڤە دكەن، هەردەم تو حوكمدارییا خودێ د ڕاڤەكرنێن كەڤنار دا، دێ ب واتەیا وێ شیانا حوكمدانێ ببینی، یا كو خودێ ژ ئەزەل دا هەیی، ب ڕێكا وێ هەقی و نەهەقییێ ل ئاخرەتێ ژ هەڤدو ڤادڤێریت، ناكۆكییێن خەلكەكی پێ ئێكلا دكەت، لێ ئەڤ زاراڤە ل سەر دەستێن هزرڤان و تیۆرڤانێن ئیسلامی یێن هەڤچەرخ ئێدی بوویە تێگەهەكێ سیاسی، د كراسێ حوكمڕانییەكا سیاسی یا ڕەها دا ددەنە پێش.
بۆ نموونە، ئێك ژ وان ئایەتێن، كو تیۆرڤانێن حاكمیەتێ دكەنە بەلگەیەكێ ئێكلاكەر ل سەر دەڕێژا خۆ، ئەو ئایەتە، یا كو خودێ، ل سەر زارێ یۆسف پێغەمبەری، تێدا گۆتی:
(مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَاؤُكُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ).
واتە: (ئەو پەراستییێن هوون ژ بلی خودێ دپەرێسن، ژ هندەك ناڤان پێڤەتر نینە، وە و باب و باپیرێن وە پێ ب ناڤ كرینە، خودێ هیچ دەستهەلاتەك پێ نازل نەكریە. حوكمداری هەر بۆ خودێیە، وی ئەمرێ كری، كو هوون ژ وی پێڤەتر هیچ تشتەكێ دی نەپەڕێسن، ئەڤەیە دینێ ڕاست و دورست، لێ پڕانییا خەلكی ڤێ نزانن).
هەلبەت ئەڤە ئەو ئاخڤتنە، یا كو یۆسف پێغەمبەری گۆتییە وان هەردو هەڤزیندانێن خۆ، دەما وان داخوازی ژ یۆسف پێغەمبەری كری كو خەونێن وان بۆ وان ڕاڤە بكەت. تیۆرڤانێن تێگەهێ حاكمیەتێ تەكەزییەكا مەزن ل ڤێ ئاخڤتنا خودێ دكەن، یا كو ل سەر زارێ یۆسف پێغەمبەری هاتییە گۆتن: (.. حوكمداری هەر بۆ خودێیە، وی ئەمرێ كری، كو هوون ژ وی پێڤەتر هیچ تشتەكێ دی نەپەڕێسن). ئەو ڤێ حوكمدارییێ ب واتەیەكا سیاسی یا هەڤچەرخ ڕاڤە دكەن، وەكی بەلگەیەك ل سەر پەسەندكرنا تێگەهێ حاكمیەتێ د قورئانێ دا ب كار دئینن، چونكی ب دیتنا وان ئەڤ جۆرە_ئایەتە ب فەرز دزانن، كو حوكمداری ب تەنێ ب وی تشتی بهێتە كرن، یێ كو خودێ نازل كری. ژ ڕاستی ژی ئەڤە واتەیەكە، كو مرۆڤ ب زەحمەت ل نك ڕاڤەكارێن كەڤنار دبینیت، دەما كو ئەو دهێنە سەر ڕاڤەكرنا ئایەتەكا ب ڤی ئاوایی.
بۆ نموونە، ڕاڤەكارێ مەزن ئیبن كەسیر دەرباری ڕاڤەكرنا ڤێ ئایەتێ دبێژیت: «و پاشی _ یۆسفی _ گۆتە وان كو حوكمداری و ڕەفتاركرن و حەزا ڕەها و مولك هەمی یێن خودێنە، و وی فەرمانا بەندەیێن خۆ هەمییان كریە، كو ژ بلی وی هیچ تشتەكێ دی نەپەرێسن»(4). ڕاڤەكارێ مەزن ئیمامێ تەبەڕی ژی دەرباری ڕاڤەكرنا ڤێ ئایەتێ دبێژیت: «و ئەوە _ ئانكو خودێ _ یێ فەرمان كری، كو هوون و هەمی ئافراندییێن وی ژ بلی خودێ هیچ تشتەكێ دی نەپەرێسن، چونكی خودێینی و پەراستنا خۆڕوو هەر بۆ وییە و بۆ هیچ تشتەكێ دی ژ بلی وی نینە»(5).
زاراڤێ حوكمدارییێ د ڤان هەردو ڕاڤەكرنێن بۆری دا، پتر ڕەهندەكێ ئاخرەتی ب خۆڤە دگریت. ئەو گەلەك ژ وێ واتەیا سیاسی یا هەڤچەرخ دوورە، یا كو تیۆرڤانێن حاكمیەتێ ئەڤرۆ بزاڤێ دكەن پێڤە بنووسینن. لێ دبیت ئێك بهێت و ببێژیت، كو ڕاڤەكارێن كەڤنار گەلەك ل سەر زاراڤێ حوكمدارییێ ڕانەدوەستیان، چونكی وان هیچ گۆمانەك نەبوو، كو پێدڤییە حوكمڕانی ل گۆر وێ بیت، یا كو خودێ نازل كری. لێ ڕاڤەكارێن هەڤچەرخ خۆ نەچار دبینن ڤان زاراڤان بۆ مە ڕۆنتر و زەلالتر لێ بكەن، چونكی ئێدی خەلكەك ژ ڕاستییا عەقیدەتا خۆ دوور كەڤتییە، پێدڤییە هندەك وان هشیار بكەن. هەر ژ بەر ڤێ ئێكێ، بلا ئەم ڕاڤەكرنا سەید قوتبـی ل دۆر ئایەتا بۆری ڤەبگێڕین، داكو باشتر د مەرەمێ بگەهین.
ل گۆر ڕاڤەكرنا سەید قوتبـی بۆ ئایەتا بۆری، حوكمداری نابیت ژ بلی خودێ بۆ هیچ كەسەكێ دی بیت، چونكی ب حوكمێ خودێینییا وی، حوكمداری ژی ب تەنێ دبیتە تایبەتمەندییەكا وی. ئانكو هەر لایەكێ ڤێ حوكمدارییێ ب مافێ خۆ بزانیت، هینگێ ئەو هەڤڕكییا خودێ د ئێكەمین خسلەتێن خودێینییا ویدا دكەت. ئەڤجا چ ئەڤ لایە مرۆڤەك بیت، تەخەكا جڤاكی بیت، پارتەك بیت، کۆمیتەیەك بیت، مللەتەك بیت یان ژی د كراسێ ڕێكخستنەكا جیهانی دا تەڤایا خەلكی بیت. ب تەنێ ل گۆر ڤێ ئاخڤتنێ، یا كو خودێ ل سەر زارێ یۆسف پێغەمبەری گۆتی، سەید قوتب وی لایی كافر دبینیت، یێ كو هەڤڕكییا خودێ د ڤێ تایبەتمەندییا وی دا دكەت. ب دیتنا وی مەرج نینە، كو مرۆڤ ب دەڤێ خۆ ڤێ هەڤڕكییێ ڕابگەهینیت؛ داكو كافر ببیت، ئانكو مەرج نینە تو مینا فیرعەونی ب ئاشكەرایی گازی بكەیی و ببێژی: (ئەزم خودێیێ وە) یان ژی (ئەز، ژ بلی خۆ، هیچ خودێیەكێ دی بۆ وە نزانم)، بەلكو هەر دەما مرۆڤ شەریعەتێ خودێ لا بدەت، كار ب یاسایەكا دەستچێكری بكەت، هینگێ مرۆڤ ڤێ هەڤڕكییێ ب فەرمی ڕادگەهینیت. ل گۆر سەید قوتبیی، هەر دەما مرۆڤی بڕیار دا، كو ژێدەرێ دەستهەلاتێن دەولەتێ بكەتە لایەنەكێ دی ژ بلی خودێ، هینگێ مرۆڤ هەڤڕكییا خودێ ل سەر ئێكەمین تایبەتمەندییێن وی دكەت، بلا هەر ب دەڤێ خۆ ژی نەبێژیت.
ئانكو ل گۆر سەید قوتبی، نە مەرجەكێ گرنگە بۆ كوفرێ، كو مرۆڤ ب دەڤێ خۆ ببێژیت ئەز هەڤڕكێ خودێمە، بەلكو ئەو ب تەنێ بەسە، كو تو كافر ببی، گەر تە ب ئاوایەكێ پراكتیك بڕیار دا، كو لایەكێ دی ژ بلی خودێ د شیاندایە ببیتە ژێدەرێ دەستهەلات و یاسادانانێ.
بێ گۆمان. خودێ د ڤێ ئایەتا بۆری دا ل سەر زارێ یۆسف پێغەمبەری ئاخڤتیە، دەما كو د گەل هەردو هەڤزیندانێن خۆ ئاخڤتی و خەونێن وان بۆ وان ڕاڤە كرین و د بەررا بۆ وان دیار كری، كو تێگەهێ حاكمیەتێ تێگەهەكێ بنگەهینە د ئێكتاپەرێسییا خودێ دا.
گەلۆ، ما نە تشتەكێ عەجێبە، كو تیۆرڤانێن حاكمیەتێ ڤێ ئاخڤتنا، كو خودێ ل سەر زارێ یۆسف پێغەمبەری گۆتی بكەنە بەلگەیەك ل سەر حاكمیەتێ د دەمەكێ دا، كو ئەو ب خۆ باش دزانن پشتی یۆسف پێغەمبەری ئەڤ ئاخڤتنە گۆتی، ژ زیندانێ دەركەڤتی، ئێكسەر پۆستەكێ هەری بالا د حوكمەتا شاهێ میسرێ دا وەرگرتبوو، كو ئەم هەمی ژی دزانین یاسایا وی هەر دەستچێكرییا وی ب خۆ بوو؟
هۆسا ئەو لۆژیكا ئێكێ وەكی سەید قوتبی پێ دئاخڤیت، دبیتە لۆژیكەكا زێدە لاواز و نەبەرئاقل. گەلۆ، چەند یا بەرئاقلە، كو ئەڤ ئاخڤتنا یۆسف پێغەمبەری د زیندانێڤە گۆتی، ڤان هەمی واتەیێن سیاسی ب خۆڤە بگریت، یێن كو سەید قوتبی ژێ خەبەر داین، پاشی یۆسف پێغەمبەر ب خۆ ژ زیندانێ دەربكەڤیت و ببیتە كەسێ دویێ د دەستهەلاتەكێ دا، كو حوكمڕانی ب یاسایەكا دەستچێكری و دانایی دكر؟ یا ژ هەمییان عەجێبتر ئەوە، كو یۆسف پێغەمبەری ب حەزا خۆ ئەڤ پۆستە ژ شاهێ میسرێ خواستبوو!
پشتی یۆسف پێغەمبەر ژ زیندانێ دەركەڤتی، وی ب حەزا خۆ داخوازی ژ شاهێ میسرێ كربوو، كو وی بدانیتە سەر گەنجینەیێن دەولەتا خۆ، كو هێژایی گۆتنێیە ئەڤ بەرپرساتییە پۆستەكێ هەری بالا و هەستیار بوو د هەیكەلێ حوكمڕانییا شاهی دا.
خودێ د قورئانێ دا (سوورەتا یۆسف/ 55) دیار دكەت؛ كا چاوا پشتی یۆسف پێغەمبەر ژ زیندانێ دەركەڤتی، وی ئەڤ پۆستە ژ شاهێ میسرێ خواستبوو:
(قَالَ اجْعَلْنِي عَلَىٰ خَزَائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ).
واتە: (من بدانە سەر گەنجینەیێن ئەردی، ئەز مرۆڤەكێ پاڕێزڤان و زانامە).
قورئانێ هەر تشتەك دەرباری ڤێ سوحبەتا یۆسف پێغەمبەری ب جوانی و زەلالی شڕۆڤە كرییە. خودێ هەمی خالێن گرنگ د چیرۆكا یۆسف پێغەمبەری دا ئێكلا كرینە، چو تشت هەلاویستی نەهێلاینە.
جارێ بلا ل بیرا مە بیت، كو یۆسف پێغەمبەری ب حەزا خۆ ئەڤ پۆستە ژ شاهێ میسرێ خواستبوو. ئەڤە خالا ئێكێیە، بۆ من یا گرنگە، كو ئەڤ خالە ل بیرا مە بمینیت.
خالا دویێ، خودێ بۆ مە دیار دكەت، كو یۆسف پێغەمبەری ب پراكتیك پۆستێ عەزیزێ میسرێ ل سەردەمێ ڤی شاهی وەرگرتبوو، كو ئەو ژی پۆستێ شالیارێ ئێكێ بوو د هەیكەلێ حوكمەتا شاهی دا، ئەڤ پۆستە بەری هینگێ د دەستێ مێرێ خانما زولەیخە دا بوو. خودێ بۆ مە دیار دكەت؛ كا چاوا ل میسرێ برایێن یۆسف پێغەمبەری، یێن نەدەیبابی ب ناسناڤێ عەزیزێ میسرێ گازی دكرە یۆسف پێغەمبەری، دەما وی پلانەكا نهێنی دانایی، داكو برایێ خۆ یێ دەیبابی ژ وان بستینیت. خودێ ل سەر زارێ برایێن یۆسف پێغەمبەری، یێن نەدەیبابی (سوورەتا یۆسف/ 78) دبێژیت:
(قَالُوا يَا أَيُّهَا الْعَزِيزُ إِنَّ لَهُ أَبًا شَيْخًا كَبِيرًا فَخُذْ أَحَدَنَا مَكَانَهُ إِنَّا نَرَاكَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ).
واتە: (وان گۆت: ئەی جەنابێ عەزیزی، وی بابەكێ ئەختیار و مەزن هەیە، ئەڤجا ل شوونا وی ئێكێ ژ مە ببە، ئەم تە ژ قەنجیكاران دبینین).
خالا سێیێ، خودێ بۆ مە دیار دكەت، كو پشتی یۆسف پێغەمبەر بوویە عەزیزێ میسرێ، وی پێگیرییەكا تەمام ب یاسایا شاهێ میسرێ دكر، نەدشیا سەرپێچییا ڕێنمایێن وێ بكەت یان ژی پشتگوهـ بكەت، بەلكو پاڕێزڤانێ ڤێ یاسایێ بوو هەر وەكی وی سۆز دایە شاهی.
خالا پێنجێ و داوییێ، خودێ بۆ مە دیار دكەت، كو یاسایا شاهێ میسرێ یاسایەكا دەستچێكری و دانایی بوو، ڕێنمایێن وێ ژی نە د ئیلاهی بوون، چونكی شاهێ میسرێ دینەكێ تایبەت ب خۆڤە هەبوو، كو خودێ ب (دینێ شاهی) ب ناڤ كرییە.
خودێ د قورئانێ دا بۆ مە چیرۆكا یۆسف پێغەمبەری د هشكەسالییێ دا ڤەدگێڕیت، دەما كو پۆستێ عەزیزێ میسرێ د دەستێ وی دا و بۆ جارا دویێ برایێن وی هاتینە نك وی، داكو گەنمی بدەتێ. هەلبەت چیرۆك یا بەرنیاسە؛ كو برایێن یۆسف پێغەمبەری ئەو نەدنیاسی، وان برایێ دەیبابی یێ یۆسف پێغەمبەری ژی د گەل خۆ ئینابوو. یۆسف پێغەمبەری ژی پلانەكا نهێنی دانا، داكو برایێ خۆ یێ دەیبابی ژ برایێن خۆ یێن نەدەیبابی بستینیت، ئەڤجا ئامانێ تایبەت یێ شاهی كرە د ناڤ بارێ برایێ خۆ یێ دەیبابی دا، پاشی ئەو ب دزییێ تۆمەتبار كرن، ب هێجەتا ڤێ تۆمەتێ بارێن وان پشكنین، ئامانێ شاهی ژ ناڤ بارێ برایێ خۆ یێ دەیبابی دەرئێخست. خودێ بۆ مە د قورئانێ دا (سوورەتا یۆسف/ 76) ڤێ سوحبەتێ ڤەدگێڕیت و دبێژیت:
(َفَبَدَأَ بِأَوْعِيَتِهِمْ قَبْلَ وِعَاءِ أَخِيهِ ثُمَّ اسْتَخْرَجَهَا مِن وِعَاءِ أَخِيهِ كَذَٰلِكَ كِدْنَا لِيُوسُفَ مَا كَانَ لِيَأْخُذَ أَخَاهُ فِي دِينِ الْمَلِكِ إِلَّا أَن يَشَاءَ اللَّهُ نَرْفَعُ دَرَجَاتٍ مَّن نَّشَاءُ وَفَوْقَ كُلِّ ذِي عِلْمٍ عَلِيمٌ).
واتە: (ئینا ژ بارێ وان، بەری بارێ برایێ خۆ، دەست پێ كر، پاشی _ ئامانێ شاهی _ ژ بارێ برایێ خۆ _ یێ دەیبابی _ ئینا دەر. هۆسا مە ئەڤ پلانە نیشانی یۆسفی دا، ئەو نەدشیا ل گۆر دینێ شاهی برایێ خۆ ببەت گەر خودێ حەز نەكربا، هەر كەسێ مە دڤێت ئەم پایەیێن وی بلند دكەین، د سەر هەر زانایەكێ دا ئێكێ زاناتر هەیە).
خودێ بۆ مە د ڤێ ئایەتێ دا دیار دكەت، كو دەما یۆسف پێغەمبەری ئەڤ پلانە دارێژتی، برایێن خۆ ب دزییێ تۆمەتبار كرین، وان حاشایی كر، چونكی ئەو ژ خۆ د پشتڕاست بوون، كو ئەو نەهاتینە دزییان بكەن. ئەڤجا یۆسف پێغەمبەر ژی وەسا د گەل وان پێك هات، كو گەر هات و تۆمەت ل سەر وان ئیسبات بوو، ئەو دێ ل گۆر شەریعەتا بەنو ئیسرائیلێ وان سزا بدەت، نەكو ل گۆر دینێ شاهێ میسرێ، چونكی خودێ بۆ مە دیار دكەت، كو ل گۆر (دینێ شاهێ میسرێ) یۆسف پێغەمبەر نەدشیا برایێ خۆ ژ وان بستینیت، لەورا ژی ئەو وەسا د گەل وان پێكهات، كو ئەو ل گۆر شەریعەتا بەنو ئیسرائیلێ سەرەدەرییێ د گەل وان بكەت، گەر هات و تۆمەت ل سەر وان ئیسبات بوو. هەلبەت یۆسف پێغەمبەری پێشوەخت دزانی، كو ل گۆر شەریعەتا بەنو ئیسرائیلێ پێدڤییە دزیكەر ببیتە بەندەیێ وی مرۆڤی، یێ كو وی دزی ژێ كری. ئەڤ چەندە ب هەمی زەلالیڤە د قورئانێ دا هاتییە گۆتن، ئەڤە ژی بەلگەیەكێ بهێزە، كو شاهێ میسرێ دین و یاسایێن خۆ یێن تایبەت هەبوون، ئەڤ دین و یاسایە ژی هەڤدژی وێ شەریعەتا هەڤدەم بوون، یا كو خودێ بۆ بەنو ئیسرائیلێ ب ڕێكا یەعقووب پێغەمبەری پەسەند كری. خودێ ب هەمی زەلالی گۆتییە؛ كو یۆسف پێغەمبەر ل گۆر دینێ شاهی نەدشیا برایێ خۆ ژ وان بستینیت، ئەڤ چەندە ژی گەر واتەیەكێ بدەت، ب تەنێ دێ ئەو بیت، كو شاهی دینەكێ تایبەت ب خۆڤە هەبوویە، یۆسف پێغەمبەر ژی وەكی كەسێ دویێ د دەولەتێ دا نەدشیا سەرپێچییا ڤێ یاسایێ بكەت.
یا دیارە ژ قورئانێ، كو سیستەمێ حوكمڕانییا شاهێ میسرێ ڕێنما و نەریتێن خۆ یێن تایبەت هەبوون، ئەڤ ڕێنما و نەریتە ژی نە د ئیلاهی بوون، وەكی یێن وێ شەریعەتێ نەبوون، یا كو خودێ بۆ بەنو ئیسرائیلێ ب ڕێكا یەعقووب پێغەمبەری پەسەند كری، دیسا یا دیارە ژ قورئانێ؛ كو یۆسف پێغەمبەری هیچ تشتەك ژ سیستەمێ حوكمڕانییا شاهێ میسرێ نەگوهۆڕیبوو، ئەڤ سیستەمە هەر وەكی خۆ مابوو، هەتا كو سالێن بەرفرەهییێ ب داوی هاتین و هشكەسالییێ دەست پێ كری و برایێن وی هاتینە میسرێ و داخوازییا هاریكارییێ ژێ كری. وەكی دیار، كو یۆسف پێغەمبەر ژی نەدشیا سەرپێچییا دین و یاسایێن شاهی بكەت و برایێ خۆ یێ دەیبابی ل نك خۆ بهێلیت، لەورا ئەو وەسا د گەل برایێن خۆ پێك هاتبوو، كو ل گۆر شەریعەتا بەنو ئیسرائیلێ وان سزا بدەت گەر هات و تۆمەت ل سەر وان ئیسبات بوو، هۆسا ب ڤێ پلانێ ئەو شیا برایێ خۆ یێ دەیبابی ژ وان بستینیت.
ل ڤێرێ ئایەت ب خۆ یێن دئاخڤن و پێدڤی ب هیچ ڕاڤەكرنان نینن. یێن كەڤن و یێن نوو ژی هەر هۆسا ئەو ڕاڤەكرینە و هەر هۆسا تێ گەهشتینە. بۆ نموونە، ئیمامێ تەبەڕی د ڕاڤەكرنا ئایەتا بۆری دا دبێژیت: «یۆسف نەدشیا ل گۆر حوكمڕانی و قەزا و گوهدارییا شاهێ میسرێ برایێ خۆ ژ وان وەربگریت، چونكی د حوكمڕانی و قەزایا شاهی دا چێ نەدبوو ئێك ب دزیكرنێ بهێتە بەندەكرن، ئەڤجا یۆسف نەدشیا ل گۆر حوكمڕانییا شاهێ وی وارگەهی برایێ خۆ ببەت، گەر خودێ ب حەزا خۆ ئەڤ پلانە بۆ دانەڕێژتبا».
بۆ من ب خۆ تشتێ گرنگ ل ڤێرێ ئەوە؛ كو ئەم بزانین، كا سەید قوتب ب خۆ د ڕاڤەكرنا ئایەتا بۆری دا چ دبێژیت. ئەو وەسا دبینیت، كو ئەڤ ئایەتە واتەیا پەیڤا (دین) ب هووری و دورستی دەستنیشان دكەت، كو ئەو ژی (سیستەم و یاسایێن شاهینە). ل گۆر سەید قوتبی ژی سیستەم و یاسایێن شاهێ میسرێ ڕێ ب وێ چەندێ نەددا، كو دزیكەر ب ئەگەرا دزیكرنێ ببیتە بەندەیێ وی كەسی، یێ كو وی دزی ژێ كری، چونكی ئەڤە ب تەنێ د سیستەم و شەریعەتێن یەعقووب پێغەمبەری دا هەبوو. ئەڤە كورتییا ئیتیڕافا سەید قوتبی ب خۆیە د ڕاڤەكرنا ئایەتا بۆری دا.
سەید قوتب ب خۆ ژی ئیتیڕافێ ب وێ ئێكێ دكەت، كو شاهێ میسرێ یاسا و نەریتێن خۆ یێن تایبەت هەبوون، ئەڤ یاسا و نەریتە ژی نە د ئیلاهی بوون، چونكی ئەو ل سەر دینێ هەق نەبوون. ئەڤە ژ لایەكێڤە، ژ لایەكێ دیڤە؛ ئەم د پشتڕاستین كو یۆسف پێغەمبەری ب دەقێ قورئانێ پۆستێ عەزیزێ میسرێ وەرگرتبوو، ئانكو ئەو كەسێ دویێ بوو _ پشتی شاهی _ د هەیكەلێ حوكمەتا وی دا، وی ب خۆ _ ب دەقێ قورئانێ _ ژ شاهی خواستبوو، كو پشكدارییێ د هەیكەلێ حوكمەتا وی دا بكەت، ئانكو هیچ زۆرییەك دەرباری ڤێ پشكدارییێ ل یۆسف پێغەمبەری نەهاتبوو كرن، ئەڤە ئەو خالا گرنگ بوو یا من دڤیا ل بیرا مە بمینیت. هەلبەت ژی، یۆسف پێغەمبەر ب ڤی پۆستێ خۆ وەكی ئێك ژ چاڤدێر و پێگیر و پاڕێزڤانێن یاسایا شاهی دهاتە هەژمارتن، پێگەهێ وی د هەیكەلێ ڤێ حوكمەتێ دا ڕێ ب وی نەددا، كو ئەو پێگیرییێ ب ڤێ یاسایێ نەكەت یان ژی پاڕێزڤانییا ڕێنمایێن وێ نەكەت.
نها ل ڤێرێ، من پێ خۆشە ئەز پرسیارەكێ ژ خواندەڤانان بكەم: گەر حاكمیەت ب وێ پێناسەیا سەید قوتبی بیت، گەر دەستهەلاتدار ژی دو جۆرە بن وەكی ئەو دبێژیت: یان ئەون، یێن كو چاڤدێری و سەخبێرییا شەریعەتا خودێ ب تەمامی دكەن؛ هۆسا ئەو یێن د بازنەیا ئیمانێ دا یان ژی ئەون، یێن كو چاڤدێری و سەخبێرییا یاسایەكا دەستچێكری دكەن، كو خودێ هیچ دەستوورییەك پێ نەدایە؛ هۆسا ئەو یێن د بازنەیا كوفر و زولم و سەرداچوونێ دا. گەلۆ؛ پا ل گۆر سەید قوتبی پێگەهێ یۆسف پێغەمبەری ژ حاكمیەتێ چ بوو؟
ئەرێ ئەو پێغەمبەرەك بوو پاڕێزڤانییا یاسایەكا دەستچێكری دكر و پێگیری ب ڕێنمایێن وێ دكر؟ یان ئەو پێغەمبەرەك بوو خەمساری و ترسنۆكی ل هەمبەری هێز و ستەمكارییا شاهێ میسرێ نیشان ددا؟ یان ژی ئەو پێغەمبەرەك بوو بەرژەوەندییا خۆ یا كەسۆكی دپاڕاست و نەدڤیا پۆستێ خۆ ژ دەست بدەت؟
ل داوییێ من دڤیا ئەم بزانین، كا چەند مژ و دۆمانەكا مەزن ل دۆر تێگەهێ حاكمیەتێ هەیە، نەخاسمە ب وی ئاوایی، یێ كو تیۆرڤانێن وێ هەول ددەن بۆ مە دیار بكەن. مە ب خۆ دیت، كا چاوا دەرێژا ئێكێ مینا سەید قوتبی بۆ تێگەهێ حاكمیەتێ هەر ب ڕێكا ڕاڤەكرنا وی ب خۆ دهێتە ژناڤبرن؟
ل گۆر دەرێژا سەید قوتبی بۆ تێگەهێ حاكمیەتێ، یۆسف پێغەمبەر دبیتە ئێك ژ پاڕێزڤان و پێگیرێن یاسایەكا دی ژ بلی یا خودێ، هۆسا ئەو دچیتە د خانەیا كافر و زالم و سەرداچووییان دا.. هەلبەت، حاشایی پێغەمبەرێ خودێ!!
ئەز ب خۆ وەسا دبینم، كو چیرۆكا یۆسف پێغەمبەری دەرسەكا گرنگ دەرباری وێ ئێكێ ددەتە مە، كو ئەم پێگیرییێ ب هەر یاسایەكا هەیی بكەین، مادەم ئارمانجا وێ ئەو بیت، كو ژیانا مە مرۆڤان ڕێك بئێخیت و سەقامگێری و دادپەروەرییێ پەیدا بكەت، ئەڤجا چ ئەڤ یاسایە یاسایەكا ئیلاهی بیت یان ژی دەستچێكرییا مرۆڤان بیت، نابیت مرۆڤ ب هیچ بەهانەیەكێ سەرپێچییا ڤێ یاسایێ بكەت یان ڕینمایێن وێ بنپێ بكەت.
ژێدەر و لێڤەگەر:
(1) أبو الأعلی المودودی، الحكومە الإسلامیە، الدار السعودیە للنشر، جدە، 1984.
(2) أبو اڵاعلی المودودی، نظریە الإسلام السیاسیە، دار الفكر، دمشق، 1967.
(3) سید قطب. فی ظلال القران، دار الشروق، ط32، 2003.
(4) أبو الفدا‌ء إسماعیل بن عمر بن كثیر القرشی الدمشقی (ت774هـ)، تفسیر القران العظیم، تحقیق: سامی بن محمد السلامە، دار طیبە للنشر والتوزیع، الریاض، 1999.
(5) أبو جعفر محمد بن جریر الطبری (ت310هـ)، (تفسیر الطبری) جامع البیان عن تأویل ا‌ی القران، تحقیق عبد الله بن عبد المحسن التركی، دار هجر، القاهرە، الطبعە الأولی، 2001.
