گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرهەڤکرن: شەمال ئاکرەیی
گۆڤارا مەتین، د هەژمارێن خۆ یێن بهێت دا، زنجیرەیەکا پەرتووکێن گرنگ و ناڤدار ب رەنگەکێ کورتکری، دێ بۆ خواندەڤانێن خۆ بەرچاڤ کەت.. هیڤیدارین ئەڤ گۆشەیێ هەیڤانە، ببیتە جهێ مفای بۆ خواندەڤانێن مەتین یێن هێژا، داکو ببیتە هاندانەک و خەلکێ مە پتر بەر ب خواندنا پەرتووکانڤە بچیت.
پەرتووکا «گرێبەستا جڤاکی Du Contrat Social» یا فەیلەسۆفێ فرەنسی ژان ژاک رۆسو (١٧١٢ – ١٧٧٨)، ئێکە ژ گرنگترین پەرتووکێن کاریگەری ل سەر هزرا سیاسی و جڤاکی کری، ب تایبەتی ل سەر دەمێ هشیاربوون و رۆناکبیریێ و شۆڕشا فرەنسی. ئەڤ پەرتووکە، بۆ جارا ئێکێ ل سالا ١٧٦٢ێ بەلاڤبوویە و تێدا رۆسو دیتنێن خۆ سەبارەت ب سروشتێ حوکمێ دادوەر، و بناخەیێ جڤاکی سیاسی کو ل سەر ئازادیێ و ئێکسانیێ رادوەستیت دیار دکەت.
هزرێن بنەرەتی یێن ڤێ پەرتووکێ
1 – ئازادییا سروشتی و ئازادییا مەدەنی
رۆسو پەرتووکا خۆ ب داکۆکیکرنێ ل سەر هندێ کو مرۆڤا ب ئازادی ژ دایکبووینە دەستپێدکەت، بەلی پشتی هنگی مرۆڤ خۆ دبینیت، کو ژ هەر ئالییەکیڤە یێ بەندکرییە. رۆسو ئاماژێ ب ئازادییا سروشتی ددەت (ئانکو ئازدییا مرۆڤی یا نخری)، کو پێدڤییە بهێتە گوهۆڕین بۆ ئازادییا مەدەنی ئەوا رێزێ ل وان یاسایان جڤاک بۆ پێکڤەژیانا هەڤپشک دەستنیشان دکەت دگریت.
2 – گرێبەستا جڤاکی وەکو سیستەمەکی سیاسی یێ نوو
رۆسو دبینیت، کو پێدڤییە جڤاک ل سەر بنەرەتێ رێککەفتنێ د ناڤبەرا تاکەکەسان دا بهێتە ئاڤاکرن، کو هەر تاکەک سازشێ ژ هندەک ژ ئازادییا خۆ بکەت ژ بۆ بەرژەوەندا ئیرادەیا گشتی هەمبەر هندێ، کو هەمی تاکێن جڤاکی خۆدان مافێن خۆ بن د چارچووڤێ ڤێ گرێبەستی دا. ئەڤ سیستەمە یێ جودایە ژ حوکمێ رەهایی، کو تێدا دەستهەڵادار خۆدانێ دەستهەڵاتەکا رەهاییە.
3 –ئیرادەیا گشتی هەمبەر ئیرادەیا تایبەت
رۆسو داکۆکیێ ل سەر حوکمێ دادوەر دکەت، کو پێدڤییە دەربڕینێ ژ ئیرادەیا مللەتی نەک ئیرادەیا تایبەت یا تاکە کەسەکی یان کۆمەکا بچووک یا تاکان بکەت.
4 – دەستهەڵاتا مللەتی و هەڤپشکییا ئێکسەر
رۆسو دبینیت، کو دڤێت دەستهەڵات ددەستێ مللەتی دا بیت و بۆ هەر کەسەکی یان کۆمەکێ یان دەزگەهەکی چێنابیت هەمی دەستهەڵاتی بگریتە دەست. دیسا داخاوازا دیموکراسییا ئێکسەر دکەت ئەو هەمی وەلاتی ب رەنگەکێ ئێکسەر ژ وەرگرتنا بڕیاران تێدا د پشکدارن ژ جاتی پشتدانیێ ل سەر نوونەرێن خوە بکەن.
5 – رەتکرنا دەستهەلاتا رەها و پاشايەتيا بۆماوەيی
رۆسۆ رەخنێ ل وێ بيرۆکەیێ دگريت، کو پاشا ل سەر بنگەهێ مافێ خودايی يان بۆماوەيی حوکمی دکەن و دبينيت، کو دەستهەلات تەنها رەوايەتيیا خۆ ژ رازيبوونا گەلی وەردگريت.
6 – ياسا و دانانا ياسايان
رۆسۆ دبينيت، کو ياسا دڤێت ئيرادا گشتی نيشان بدەن، و دڤێت گەل يان نوێنەرێن وان ب رێکەکا، کو بەرژەوەنديێن هەڤپشک دەربڕيت دابنێن. هەروەسا جەختێ ل سەر پێدڤيیا هەبوونا ياسادانەرەکێ ژير دکەت کو بشێت نەتەوەی بەر ب چاکيیا گشتی ڤە ببەت.
7 – کارتێکرن و باندۆرا پەرتووکا «گرێبەستا جڤاکی» ل جيهانێ
«گرێبەستا جڤاکی» ئێک ژ وان پەرتووکان بوو يێن، کو ئيلهام و سرۆش دایە شۆرەشا فەرەنسی (١٧٨٩)، شۆرەشگێران بير و باوەرێن وێ بکارئينان بۆ داخوازکرنا وەکهەڤی و رەتکرنا دەستهەلاتا پاشايەتيیا رەها. ڤێ پەرتووکێ کارتێکرنەکا مەزن ل سەر پێشکەفتنا بير و هزرێن ديموکراسی و سيستەمێن دەستووری يێن نوو هەبوو. «گرێبەستا جڤاکی» دهێتە هژمارتن ژ بنگەهێن فەلسەفی يێن کو بنياتێ چەمکێ مافێن مرۆڤ و هاوەلاتيبوونێ دانای و ئيلهام دا گەلەک فەيلەسۆف و بيرمەندێن سەدسالێن ١٨ و ١٩، وەک کارل مارکس و جۆن ستيوارت ميل.
رەخنەگرتن ل پەرتووکێ
هندەک فەيلەسۆف دبينن کو چەمکێ ئيرادا گشتی نە روون ە و دبيت ببيتە ئەگەرێ ديکتاتۆريەتا پرانيێ.
جێبەجێکرنا ديموکراسيا راستەوخۆ يا کو رۆسۆ گازی لێ کری د وەلاتێن مەزن و ئالۆز دا دژوار ە.
هاتە ديتن کو گرنگيا دامەزراوێن سياسی يێن نوێنەرايەتی کێم دکەت، ئەوێن کو د سەردەمێ نوو دا بووينە پێدڤی.
چەوا پەرتووک کارتێکرنێ ل سەر نڤشێن نوو دکەت؟
دکارین، ڤان بیاڤێن ل خواری بەرچاڤ بکەین، کو پەرتووکا « گریبەستا جڤاکی» یا ژان ژاک روسۆی، باندۆرێ ل سەر دکەت:
1 – د هزرا سياسی و مافێن مرۆڤان دا
هزرێن رۆسۆی هێشتا بنگەهـن بۆ چەمکێن وەک سەروەريیا گەلی، ئيرادەیا گشتی، و بەشداريیا ديموکراسی، کو ئەڤرۆ وەلاتێن ديموکرات و بزاڤێن داخوازکەرێن مافان پێ گرێدايی نە. گەلەک دەستوورێن نوو ل سەر پرەنسيپێن هزرێن وی دامەزراينە، وەک پرەنسيپێ،کو حوکم دڤێت رەوايەتيیا خۆ ژ گەلی وەربگريت.
2 – د بزاڤێن جڤاکی و شۆرەشێن نوو دا
پەرتووک هێشتا ژێدەرەکێ هزریيە بۆ بزاڤێن نەرازيبوونێ يێن کو داخوازا ئازاديان و دادپەروەريا جڤاکی ل سەرانسەری جيهانێ دکەن، وەک شۆرەشێن عەرەبی (٢٠١١) يان بزاڤێن داخوازکەرێن چاکسازيا سياسی ل وەلاتێن جودا. هزرا رەتکرنا زۆردارييێ و داخوازکرنا حکومەتەکا نوێنەرێ گەلی د داخوازێن نڤشێن گەنجان دا دووبارە دبيت.
3 – د فەلسەفا سياسی يا هەڤچەرخ دا
بيرمەند و سياسەتمەدار هێشتا هزرێن روسۆی بکاردئينن بۆ گەنگەشەکرنا بابەتێن وەک نەوەکهەڤیيا ئابۆری، مافێن مەدەنی، و کێشەيێن ديموکراسيا نوێنەرايەتی. هزرێن وی ل زانکۆيان وەک ژێدەرەکێ سەرەکی د زانستێن سياسەتێ، فەلسەفێ و ياسايێ دا دهێنە خواندن.
4 – د سەردەمێ ديجيتال و بزاڤێن گوهۆرينێ دا
هزرا «ئيرادا گشتی» رێيا خۆ دبينيت بۆ تۆرێن جڤاکی، کو پلاتفۆرمێن ديجيتال بووينە ئامرازەک بۆ بەشداريکرنا رايا گشتی و کارتێکرن ل سەر بريارێن سياسی. چەمکێ گرێبەستا جڤاکی د گەنگەشەکرنا ئەخلاقيیاتێن هزرا دەستکرد دا دهێتە بکارئينان، کو گەنگەشە ل سەر چەوانيیا دانانا ياسايێن کو پەيوەنديیا دناڤبەرا تەکنۆلۆجيا و جڤاکی دا ب شێوەيەکێ دادپەروەر رێک دئێخن.
5 – ئەرێ ئاستەنگ هاتينە گوهۆرين؟
ئەڤرۆ، ديموکراسيیا نوو رووبەری ئاستەنگێن جودا دبيت وەک دەستکاريکرنا زانياريیان، زالبوونا کۆمپانيێن مەزن، و لاوازيیا بەشداریيا سياسی، کو د سەردەمێ رۆسۆ دا نەهاتبوونە پێشبينيکرن. لێ هێشتا پرەنسيپێن وی دەربارەی ئازادی، دادپەروەری و مافێن گەلی وەک بنگەهـ بۆ تێگەهشتنا ڤان ئاستەنگان و هەولدانا دۆزينا چارەسەريێن نوو دهێنە بکارئينان.
ئەنجام
پەرتووکا «گرێبەستا جڤاکی» هەر دێ مينيت ژ پەرتووکێن هەری کاريگەر د هزرا سياسی يا نوو دا، کو بنياتێ چەمکێن ديموکراسی و هاوەلاتيبوون و دادپەروەريا جڤاکی دانایە. بير و باوەرێن وێ هاريکاری کر د داڕشتنا گەلەک سيستەمێن سياسی ل جيهانێ، کو دکەت ئەڤ پەرتووک هەتا نهۆ ژی گرنگيا خۆ هەبيت. بەلێ، پەرتووکا «گرێبەستا جڤاکی» يا ژان ژاک رۆسۆ هێشتا کارتێکرنا خۆ ل سەر نڤشێن نوو هەيە، لێ ب رێکێن جودا کو دگەل پێشکەفتنێن سەردەمی دگونجن. سەرەڕای بورينا پتر ژ ٢٥٠ سالان ل سەر دەرکەفتنا وێ، هزرێن وێ هێشتا ئيلهامێ ددەنە گەنگەشێن ل سەر ئازادی، ديموکراسی، مافێن مرۆڤان، و هاوەلاتيبوونێ.
سەرەڕای گوهۆرينێن مەزن ل جيهانێ، «گرێبەستا جڤاکی» وەک پەرتووکەکا زيندی بۆ نڤشێن نوو دمينيت، ژبەر کو بنگەهەکێ هزری پێشکێش دکەت بۆ خەباتا د رێيا دادپەروەری، ئازادی و مافێن مرۆڤان دا، کو ئەڤ بابەتە هێشتا جيهانێ مژويل دکەن.
