گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرهەڤکرن: شەمال ئاکرەیی
گۆڤارا مەتین، د هەژمارێن خۆ یێن بهێت دا، زنجیرەیەکا پەرتووکێن گرنگ و ناڤدار ب رەنگەکێ کورتکری، دێ بۆ خواندەڤانێن خۆ بەرچاڤ کەت.. هیڤیدارین ئەڤ گۆشەیێ هەیڤانە، ببیتە جهێ مفای بۆ خواندەڤانێن مەتین یێن هێژا، داکو ببیتە هاندانەک و خەلکێ مە پتر بەر ب خواندنا پەرتووکانڤە بچیت.
پەرتووکا هەژمار (1)
خواندنا خواندەڤانەکی
A Reader on Reading
خواندنا خواندەڤانەکی یان ژی خواندەڤانەک ل سەر خواندنێ A Reader on Reading، پەرتووکەکە ژ نڤیسینا نڤیسەرێ ئەرژەنتینی – کەندی ئەلبێرتۆ مانگوێل Alberto Manguel* ی یە کو ب زمانێ ئیسپانی هاتییە نڤیسین. کوپییا ئینگلیزی ل ساڵا ٢٠١٠ێ ژ لایێ Yale University Press د بەرگەکێ ٤٥٠ بەرپەڕ دا هاتییە چاپکرن. وەرگێڕ (عباس المفرجي) وەرگێڕایە سەر زمانێ عەرەبی ل ژێر ناڤێ (فن القراءة)، یانکو (هونەرێ خواندنێ)، ل ساڵا ٢٠١٤ێ ل بەغدا ژ لایێ (دار المدی) د بەرگەکێ ٤١٦ بەرپەڕا دا چاپبوویە.
ئەڤ پەرتووکە، کارەکێ ئەدەبی یە، بەحسی هونەرێ خواندنێ ژ گۆشەیێن جودا جودا دکەت، دەربڕینێ ژ گرێدان و شەیداییا نڤیسەری ب پەرتووکانڤە و رۆلێ وان ل ئاڤاکرنا هزر و رەوشەنبیرییا مرۆڤایەتیێ دکەت.
مانگویل د ڤێ پەرتووکێ دا، تێهزرینێن کویر ل دۆر خواندنێ ل درێژاهییا دیرۆکێ بەحس دکەت، دیسان گرنگییا خواندنێ وەکو ئالاڤەکێ ئازادییا ناخ و هزرکرنێ ژی بەرچاڤ دکەت.
مژارا خواندنێ
خواندنێ ب گشتی، هندەک رەوشت و بەرپرسیارەتی هەنە کا چ و چەوا بخوینین. پێگیربوون ب رەوشت و بەرپرسیارەتییێن خواندنێ پێگیربوونەکا کەسوکی یە. ئەڤە دبیتە مژار و پەیاما سەرەکی یا نڤیسەر (ئەلبێرتو مانگوێل)ی د ڤێ پەرتووکێ دا. تا رادەیەکێ زۆر ژی، ئەڤە پەیام و مژارێن تەڤایا پەرتووکێن وی یە.
هەلبەت مەبەستا مانگوێلی ژ خواندنێ، خواندنا داهێنەرییە، کو هەمی روویێن مرۆڤایەتیێ بەرچاڤ دکەت. هەر چەوا بیت فەلسەفەیا ڤی نڤیسەری د ڤێ پەرتووکێ دا، ژ هەژی خواندنێ و تێهزرینێ یە.
خواندن وەکو دیالۆگەکا بەردەوام
مانگویل دبینیت کو خواندن نە ب تنێ پرۆسەیەکا میکانیزمییە ژ بۆ ڤەکرنا چەڤەنگێن تێکستان، بەلکو دیالۆگەکا دەینامیکی و لڤۆک و بەردەوامە د ناڤبەرا خواندەڤانی و تێکستی دا، ئەڤ دیالۆگە ژ پەیڤێن چاپکری دەرباز دبیت داکو کارلێکییا خواندەڤانی و بیرۆکە و کەسایەتیێن پەرتووکێ ژی ڤەبگریت، ئەڤ چەندە دێ تێگەهشتن و وەرگرتنا خواندەڤانی ژ بۆ ناخێ خۆ و جیهانا دەردۆر بهێزتر کەت.
پەرتووک دیار دکەت، کا چەوا خواندن ل دروستکرنا هشیارییا تاکەکەسی و کۆمێ هاریکاريیێ دکەت، چونکی بیرۆکەیێن نڤیسی دبنە ئالاڤ بۆ تێگەهشتن و کارلێکرنێ ل سەر دۆرهێلی.
دیرۆکا خواندنێ و پێشڤەچوونا وێ
مانگوێل دویڤچوونێ ل سەر دیرۆکا خواندنێ ل چاخێن کەڤن دکەت، کو خواندن تێدا ل جهێن گشتی ب دەنگ بلندی دهاتەکرن، هەتا گەهشتییە چاخێن ناڤین و بوویە نەریتەکێ کەسۆکی و تایبەت.
نڤیسەرێ پەرتووکێ گەنگەشەیا هندێ دکەت کا چەوا ئەوان گوهۆڕینان، کاریگەری هەبوویە ل سەر پێشوازیکرن و تێگەهشتنا تێکستان. پەرتووک هندەک نموونەیان ژی ل سەر کاریگەرییا خواندنێ ل سەر جڤاک و رەوشەنبیرییان ل درێژاهییا دیرۆکێ بەرچاڤ دکەت، مینا رۆلێ خواندنێ ل بەڵاڤکرنا هزر و بیرێن ئایینی و فەلسەفی و سیاسی.
خواندن و دەستهەڵات
مانگوێل بەحسی هەڤبەندییا د ناڤبەرا خواندنێ و دەستهەڵاتێ دا دکەت و ئاماژێ ب وێ چەندێ ددەت، کو شییانا خواندنێ و گەهشتن ب زانینێ هەردەم د دەستێن بژاردەیێ دا بوویە. ئەو شییان رێکەک بوو ژ بۆ کونترۆلکرن و ئاراستەکرنا جڤاکان.
دیسان پەرتووک، گەنگەشەیا هندێ دکەت کا چەوا تەڤگەر و بزاڤێن دیرۆکی یێن مەزن، مینا بزاڤا چاکسازی یا پرۆتستانتی پشتبەستن ل سەر خواندنێ، کو رابوو ب وەرگێڕانا کتێبێن پیرۆز بۆ سەر زمانێن لۆکال، کو رێک ب تاکە کەسان دا داکو ب سەربەخۆیی هزر بکەن.
ئەزموونا کەسایەتی ل گەل پەرتووکان
مانگوێل ئەزموونێن خۆ یێن کەسایەتی ل گەل خواندنێ هەر ژ دەمێ زارۆکینیێ ڤەدگێڕیت. بەحسی هندێ ژی دکەت کا چەوا پەرتووک بۆ وی ببوونە پەنجەرەیەک و جیهانێن نوی تێڕا ددیتن، دیار ژی دکەت کا باندۆرا پەرتووکان چەند ئاراستەیا ژیانا وی و هزرکرنا وی گوهۆڕینە. نڤیسەر بەحسی هێزا خواندنێ دکەت ل ڤەگوهاستنا ئەزموونێن مرۆڤایەتی یێن جودا جودا، کو ب رێکا وان ئەزموونان و ب رێکا بەرپەڕێن پەرتووکێ خواندەڤان دکاریت ژیانەکا دی بژیت و سەرهلی رەوشەنبیری و هزر و بیران ببیت، کو ئەگەر خواندن نەبا، زەحمەت بوو مرۆڤ، ب رێکێن دی سەرهل نەدبوو.
خواندن وەکو بەرخۆدان
مانگوێل د ڤێ پەرتووکی دا گەنگەشەیێ ل سەر پرۆسەیا خواندنی دکەت، وەکو کارەکێ بەرخودانێ هەرتم ل دژی زولم و ستەمێ راوەستییایە. هندەک نموونەیان ژی ژ دیرۆکی دئینیت کا چەوا خواندن و پەرتووک رێکەک بووینە ژ بۆ بەرهنگاریکرنا تەپەسەریێ و دەربڕینێ ژ دیتن و بۆچوونێن جودا ب رەنگەکێ هێدی و نەپەن.
دیسان ئاماژی ب وێ چەندێ دکەت، کو خواندن گەفەکە ل سەر رژێمێن زۆردار، چونکی پەرتووک خواندەڤانی وەسا ئاڤا دکەت داکو هزرا رەخنەیی ل دەف دروست ببیت و راستيیێن ڤەشارتی ئاشکەرا بکەت.
پەرتووک و بیردانکا کۆمێ
مانگوێل فۆکەسا خۆ دئیخیتە سەر رۆلێ پەرتووکان ل پرۆسەیا پاراستنا بیردانکا ب کۆم یا جڤاکان، چونکی پەرتووک عەمبارێن زانست و زانین و ئەزموونین مرۆڤایەتیێ نە، چونکی ب رێکا خواندنێ ڕڤشت ل دویڤ ڕڤشتی دکاریت بگەهتە پاشمایی و کەڤنەشۆپییا بابکالێن خۆ.
پەرتووکا خواندنا خواندەڤانەکی بەحسی پەرتووکێن قەدەغەکری ل درێژاهییا دیرۆکێ ژی دکەت، کا چەوا بزاڤێن نەهێلانا هزرێن جودا، هەردەم ب بزاڤێن ژ ناڤبرنا پەرتووکانڤە دگرێدایی بوون.
خواندنێ ل سەردەمێ دیجیتال
مانگوێل دلگرانییا خۆ دیار دکەت ژ بەر کارتێکرنا تەکنەلوجیایا نوی ل سەر نەریتێن خواندنێ. ئاماژێ ب بەربەڵاڤبوونا بلەز یا ئامیرێن دیجیتال ددەت، کو رەنگە خواندنا کویر و تەسەل بەر ب پاشڤە ببەت و بکەتە خواندنەکا سەرڤەیی و بلەز و کێم مفا.
ل سەر هندێ ڕا ژی، گەشبینی ل نک مانگوێلی بارناکەت و خویا دکەت، کو خواندن وەکو کریارەکا راست دێ مینیت پاراستی و دێ باندۆری ل سەر سەردەمی دیجیتالبوونێ کەت، ب مەرجەکی، کو شییان بهێنە مەزاختن و کارەکێ رژد بهێتە کرن داکو خواندنا پەرتووکێ بەها و شرینییا خۆ بزڤڕینیت.
دەرئەنجام
پەرتووکا «خواندنا خواندەڤانەکی» تێڕامانەکا کویر و تەکووزە ل سەر گرنگییا خواندنێ د ژیانا مرۆڤی دا. مانگوێل خواندنێ نە ب تنێ وەک ئارەزوو و حەزەک دبینیت، بەلکو ل نک وی خواندن ئاویز و رێکەکا بنەرەتییە داکو مرۆڤ ژ ناخی خۆ و جیهانی بگەهیت و هەڤبەنديیێ ل گەل یێن دی بکەت و ژ رەوشەنبیری و سەردەمان دەرباز ببیت.
پەرتووک داخوازا پاراستنا بەهایێ ل چاخەکی خواندنێ دکەت، کو ب پرت و بەڵاڤیێ و لەزیێ دهێتە نیاسین، نڤیسەرێ ڤێ پەرتووکێ داکۆکیێ ل سەر هندی دکەت، کو پەرتووک دێ مینیت پەنجەرەیەک ژ بۆ وەرارا کەسایەتی و مرۆڤایەتیيێ و چ تشت نەشێن ب تەمامی جهی وێ بگرن.
ئەلبێرت مانگوێل، د ڤێ پەرتووکێ دا، دوبارە پێناسەیا خواندنی دکەت و دیار دکەت، کو خواندن نە ب تنێ کارەکێ تاکەکەسییە، بەلکو دیاردەیەکا مرۆڤایەتی و گەردۆنییە و رەهوریشالکێن وێ د ناڤ کویراتیێن دیرۆکێ دا چووینە خوار و تاک و چەقێن وێ هەمی رەهەندێن ژیانێ و رەوشەنبیريیێ یێن ڤەگرتین.
* ئەلبێڕتو مانگوێل: ل ساڵا ١٩٤٨ێ ل بۆینس ئایرێس ل ئەرژەنتینێ هاتییە سەر دونیایێ. زارۆکانییا خۆ ل وی باژێڕێ دەربازکرییە. پاشڕا ل ساڵا ١٩٨٥ێ رەگەزنامەیا کەنەدی وەرگرتییە. ئهو دهێتە نیاسین ب (زەلامێ پەرتووکخانە)، پترییا پەرتووکێن وی ل سەر پەرتووک و هونەرێ خواندنێ نە و هزرێ هەتا نوکە ٢٧ پەرتووک د ڤی بیاڤی دا نڤیسینە.