پەرتووکا (سەد سالێن ڤەدەریێ) یا گابریێل گارسیا مارکزی

بەرهەڤکرن: مەتین

گۆڤارا مەتین، زنجیرەیەکا پەرتووکێن گرنگ و ناڤدار ب رەنگەکێ کورتکری، دێ بۆ خواندەڤانێن خۆ بەرچاڤ کەت.. هیڤیدارین ئەڤ گۆشەیێ هەیڤانە، ببیتە جهێ مفای بۆ خواندەڤانێن مەتین یێن هێژا، داکو ببیتە هاندانەک و خەلکێ مە پتر بەر ب خواندنا پەرتووکانڤە بچیت.

(سەد سالێن ڤەدەریێ) رۆمانەکە، کو خواندنا وێ ژ بۆ هەر کەسی ب ساناهی نینە. گەلەک کەسان ئەڤ پەرتووکە یا ئێخستییە د لیستا سەد رۆمانێن هەری باشێن جیهانێ و چل رۆمانێن کو بەری مرنێ دڤێت بهێنە خواندن دا و بڕیار داینە ڤێ پەرتووکێ بخوینن، لێ دەمێ ناڤێن ئسپانی ل دویڤ ئێک دبینن، یان دەمێ دبینن چەند کەس ب ناڤێ (خۆزێ ئارکادیۆ) د چیرۆکێ دا هەنە، یان دەمێ دبینن د کێلیکا هەری بلندا چیرۆکێ دا فەزایەکێ خەیالی دهێتە سالۆخدان، چێدبت پەرتووکێ ژ بۆ هەروهەر بگرن و دەڤ ژ خواندنا وێ بەردەن. و تەنانەت چێدبت کو هەگەر پرسیار ژێ بهێتە کرن کا خرابترین پەرتووکا تە هەتا نۆکە خواندی کیژکە؟ ئەو بەرسڤێ بدەت و بێژت: بێگومان پەرتووکا (سەد سالێن ڤەدەریێ)یە، لێ واقع تشتەکێ دی یە.. ئەڤ پەرتووکە ل ژێر ناڤێ (Cien años de soledad) بۆ ئێکەم جار ل سالا 1967ێ ب زمانێ ئسپانی ل ئەرژەنتینێ ب تیراژا (8000) دانەیان چاپ بوو و هەمی د حەفتییا ئێکێ دا هاتنە فرۆتن، و هەتا سالا 1997ێ سیهـ ملیۆن دانە ژ ڤێ پەرتووکێ هاتنە فرۆتن، و ل سالا 1982ێ گابریێل گارسیا مارکزی ب ڤی بەرهەمێ خوە خەلاتێ (نۆبل) یێ جیهانی ب ئەدەبیاتێ وەرگرت.

کورتییا پەرتووکێ

سەد سالێن ڤەدەریێ چیرۆکەکە دەربارەی حەفت نفشێن مالباتا (بوئێندیا). خۆزێ ئارکادیۆ بوئێندیا رۆژەکێ ژ ژێگەها خوە کۆچ دکەت و دەڤەرەکێ ژ بۆ ئاکنجیبوونا خوە هەلدبژێرت و دگەل کەسوکارێن خوە هێدی هێدی دەست ب ئاڤاکرنا وی جهی دکەن.

لێ بۆچی خۆزێ ئارکادیۆ بوئێندیا ژێگەها خوە ب جهـ دهێلت؟ چونکی وی د پەڤچوونەکێ دا پرودێنسیۆ ئاگیۆلار کوشت و بڕیار بوو ژ بەر ڤێ تاوانا وی کری ئەو بهێتە خەساندن، لەو دا ئەڤ بڕیارە لسەر وی جێبەجێ نەبت، ئەو ژ ژێگەها خوە رەڤی و بۆ خوە ل جهەکێ ئێمن گەڕیا. شەڤەکێ د خەو دا باژێرەک دیت، کو دگۆتنێ (ماکۆندۆ). ماکۆندۆ باژێرەک بوو ژ خۆدیکا رۆناهیێ کو جیهان تێڕا دهاتە دیتن. دەمێ هشیار بووی، وی بڕیار دا باژێرێ (ماکۆندۆ) ل کێلەکا رویباری ئاڤا بکەت. ماکۆندۆ ئێک ژ نموونەیێن ئاڤاکرنا یوتۆبیایێ د ئەدەبیاتا چیرۆکان دایە. خۆزێ ئارکادیۆ ل وێ باوەر بوو، کو دڤێت ماکۆندۆ ژ هەمی ئالییان ڤە ب ئاڤێ بهێتە دۆرپێچکرن، لەوما ماکۆندۆ دبتە گزیرتەک، کو هەتا چەندین سالان هیچ تێکەلی و گرێدانەک دگەل جیهانا ژدەرڤە نەبوو، ئەو تێ نە کو سالێ جارەکێ کۆمەکا قەرەچان دهاتنە وێ گزیرتێ.

شەڕ و پەڤچوونێن ناڤخوەیی، هاتنا بیانییان، ئەڤین، نەفرەت، حەسویدی، مرن، هەڤالینی و ژدایکبوون بنگەها هەمی بوویەرانە، کو د ڤێ پەرتووکێ دا و ژ بۆ نفشێن جودا جودایێن مالباتا بوئێندیا چێدبن.

نیشان، سیمبۆل و تێگەهێ پەرتووکێ

دوبارەبوونا بوویەران: ئێک ژ مژارێن سەرەکییێن چیرۆکا سەد سالێن ڤەدەریێ ئەوە، کو بوویەر ب ئاوایەکی نەچاری دوبارە دبن. هەروەکی مرۆڤ نەشێت چ جار ژ هندەک بوویەران برەڤت. رابردوویێ کاراکتەرێن سەرەکییێن چیرۆکێ، ئەو یێن کۆنترۆل کرین. تەنانەت د چیرۆکێ دا چەندین جاران هەپارە(شەبەح)ان ژی دبینین. هەپارە سیمبۆلێن رابردووی و خوەزایا ژبیرنەکرینە، کو د گزیرتا ماکۆندۆیێ دا هەبووینە. چارەنڤیسێ ماکۆندۆیێ ژ بەرێ ڤە هەبوویە و وەسا دیارە، کو ب هەمان چارەنڤیسی یا هاتیە مەحکووم کرن.

رەنگ: گابریێل گارسیا مارکزی وەک سیمبۆل مفا ژ رەنگان وەرگرتینە. ژ رەنگێ زەر و زێڕین وەک سیمبۆلێن ئیمپریالیزمێ و قۆناغەکا دیارکری یا دیرۆکی د دیرۆکا ئسپانیایێ دا، کو ب سەردەما گەشبوون و بشکڤینا هونەر و ئەدەبیاتێ دهێتە زانین، بکار ئینایە. هەروسا رەنگێ زێڕین نیشانەیا هەولدانا بدەستڤەئینانا نرخێ ئابوورییە. د هەمان دەمی دا زەر نیشانا مرن، گوهۆڕین و رزینێ یە.

باژێرێ خۆدیکا رۆناهیێ: خەونا کو سەرهەنگ بوئێندیا دبینت، ب تنێ ب جهێ ئاکنجیبوونا ماکۆندۆیێ ڤە نائێتە گرێدان، لێ خۆدیک سیمبۆلەکە ژ چارەنڤیسی. د لاپەڕێن داوییێن پەرتووکێ دا تشتێ، کو ئەم ژ ماکۆندۆیێ دبینین، نە باژێرێ خۆدیکێ یە، بەلکو باژێرەکێ لەیلانێ(سەرابێ)یە. ماکۆندۆ نیشانا هەمان جیهانا نوی یا جوانە، کو ئەمریکییان سۆز پێ دابوو.

مژارێن پەرتووکێ

سەد سالێن ڤەدەریێ بەشەک ژ هەولدانا مارکزی یە، کو ئەزموونێن خوە یێن راستینێن د دەما ژیانا کۆلۆمبیایێ دا تۆمار بکەت، بۆ نموونە: ل دەڤەرا کو مارکز ل سالێن خوەیێن گەنجاتیێ لێ دژیا، کارخانەیێن فێقییێن بیانی ژ بەر ئارمانجێن جۆراوجۆر هاتبوون وێرێ. ئەڤ چەندە مژارەکە، کو د پەرتووکێ دا ژی ب درێژی ئاماژە یا پێ هاتیە کرن. د دەما ژیانا مارکز دا، جهێ ژیانا وی هێدی هێدی کەتبوو ناڤ هەژاری و بەدبەختیێ. ب تمامی هەمان بوویەر یا ب سەر باژێرێ (ماکۆندۆیا) پەرتووکا وی دا ژی هاتی.

ژ بلی ڤێ، مارکزی هەول دایە بەشەک ژ دیرۆکا وەلاتێ خوە بینتە د ناڤ دلێ چیرۆکێ دا، بۆ نموونە: ل دەستپێکێ، گەلێن خوەجهێن ئازتەک و ئینکا ل ئەمریکا لاتین ئاکنجی ببوون. لێ هێدی هێدی ئەورۆپییان چاڤکانییێن ڤێ هەرێمێ ڤەدیتن و هەر دەم دچوونە وێ دەڤەرێ و ل وێرێ ب کۆمکوژی هەر دەم ل پەی تالانکرنا چاڤکانییێن خوەزایی بوون. ئاکنجییێن خوەجهـێن وێرێ ژی، هێدی هێدی ب رێیا وان، تەکنۆلۆژی و پاشی کاپیتالیزم(سەرمایەداری) نیاسین. ئەڤ بوویەرە ژی ب تمامی ل ماکۆندۆیێ چێبوویە. کۆما قەرەچان و هەروەسا مەلکیادس سیمبۆلا هەمان ئەورۆپییان بوون، کو ب هەبوونا خوە بوونە ئەگەر، کو خەلکێ ماکۆندۆیێ تەکنۆلۆژیێ بنیاست و هەروەسا بوونە سەدەما بەلاڤبوونا پارەی د ناڤ نیشتەجیێن ماکۆندۆیێ دا.

هەروەسا مارکزی رەوشا سیاسی یا وەلاتێن جۆراوجۆرێن ئەمریکا لاتین یا د پەرتووکا خوە دا نیشان دای. کا چەوا ل ماکۆندۆیێ ب لەز هێز د ناڤبەرا کەسێن جودا جودا دا دهات گوهۆڕین، ب هەمان شێوە هینگێ ل وەلاتێن ئەمریکا لاتین ژی ئەو بوویەر رویددان. وەسا دیارە کو خەلکێن ئەمریکا لاتین ژی بێ هیڤی بوون، کو بشێن رۆژەکێ دەولەتەکا جێگیر و دەزگەهکری(مؤسساتی) ئاڤا بکەن.

خالێن بالکێش دەربارەی پەرتووکێ

گابریێل گارسیا مارکز بەری نڤیسینا ڤێ پەرتووکێ نڤیسەرەکێ پر بەختەوەر نەبوو. ژ چار پەرتووکێن وی یێن بەرێ، ڤێکڕا ٢٥٠٠ دانە ب تنێ هاتبوونە فرۆتن. لێ ڤێ پەرتووکێ بۆ وی گەلەک سەرفرازی ئینا. ئەڤ پەرتووکە د دەهسالا ١٩٦٠ێ دا تا رادەیەکێ بوو سەدەمێ ئافراندنا تەڤگەرەکا ئەدەبی ب ناڤێ (la nueva novela latinoamericana). سەرکەفتنا سەرەکی ژ بۆ رۆمانەکا ئەمریکا لاتین ئەوە، کو د چاپا ئێکێ دا نڤیسەرێ وێ بشێت ٨٠٠٠ دانەیان ل سەر ئاستێ هەرێما خوە بفرۆشت، و ئەڤێ پەرتووکێ ئەو ئارمانج پێکابوو، لەو ب ڤێ فرۆتنا بالکێش، هێدی هێدی وەشانخانەیێن ب زمانێ ئسپانی و پاشی وەشانخانەیێن ب زمانێن دی ژی، بڕیار دان ڤێ پەرتووکێ بوەشینن. سەد سالێن ڤەدەریێ تا نۆکە بۆ ٤٤ زمانان یا هاتیە وەرگێڕان. ئەڤ پەرتووکە پشتی پەرتووکا (دۆن کیشۆت) ب دویەمین پەرتووکا ئسپانی دهێتە هژمارتن، کو ژ ئسپانی بۆ پترین زمانان هاتبتە وەرگێڕان.

د ئسپانیایا دەهسالێن ١٩٥٠ و ١٩٦٠ێ دا پرانییا نڤیسەران بابەتێن خوە ب شێوازێ ریالیزما جڤاکی دنڤیسین. د وی شێوازی دا کەسایەتییێن سەرەکی ب کۆمەک ژ چیرۆکێن خەمگین و رەوشێن خرابێن جڤاکی ڤە روی ب روی دبن.

هندەک نڤیسەرێن دی، کو بەرهەمێن خوە ب زمانێ ئسپانی دنڤیسین، هینگێ ل وێ باوەرێ بوون، کو پێدڤی ناکەت ئارمانجا رۆمانێ ڤەگێڕانا چیرۆکێ بت. ئەوان باوەی ب شێوازێ (دژی-رۆمان) هەبوو. بۆ نموونە (گەئۆرگ پیرس)ی ل سالا ١٠٦٩ێ رۆمانەک نڤیسی، کو تێدا قەت پیتا (ە:e) ب کار نەئینابوو، ئەڤە د دەمەکی دایە، کو ئەڤ پیتە ژ هەمی پیتێن دی پتر د زمانێ ئسپانی دا دهێتە بکارئینان.

لێ د داویێ ل سالا ١٩٦٧ێ کۆمەکا نڤیسەرێن گەنجێن ئەمریکا لاتین ب خۆمالیکرنا بەرهەمێن ئەدەبییێن خوە دژایەتییا نڤیسین ب شێوازێن بیانییان کرن. د ناڤبەرا سالێن ١٩٦٧ و ١٩٦٩ێ دا هندەک رەخنەگر گەهشتنە وێ باوەریێ، کو پەرتووکا (سەد سالێن ڤەدەریێ) یا شیای ل سەر سنۆرداربوونا وان شێوازان زال ببت. ئەڤ رۆمانە نە ب تنێ د ئەدەبیاتا ئەمریکا لاتین دا، بەلکو ل سەر ئاستێ جیهانێ ژی شیا رێکا رۆمانا مۆدێرن سەرەراست بکەت. رۆمانا وی ب شرۆڤەکرنێن شاعرانە و ب زمانەکێ ئاگرین رێیا خوە ب تەمامی ژ ریالیزما جڤاکی جودا کر و ڤەگەڕیا ڤەگێڕانا خەیالێ.