گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
يونس عه‌بدولعه‌زيز – هوله‌ندا
و. ژ عەرەبی: مەتین
پرسيارا ئه‌زه‌لی یا، کو هەر و هەر ل سه‌ر په‌يوه‌نديیا د ناڤبه‌را ياسا و دادوەریێ دا دهێتەکرن ئەوە: كا ئه‌و دو روويێن دراڤه‌كی نه يان ژ ئالیێ رامانا نموونه‌ييا دادوەریێ و جێبه‌جیكرنا راسته‌قينه‌يا ياسايێ ڤە د ناڤبه‌را وان دا بۆشاييه‌ك هه‌يه؟
دادوەری چييه و كه‌نگی پەیدابوویە؟
دادوەری تێگەهه‌كێ فه‌لسه‌فی و ئه‌خلاقی يه، كو داخوازا دادپه‌روه‌ری، يه‌كسانی، و دانا مافی بۆ هەر خودانمافەکی بێی جوداهی دکەت. ژ دێر زه‌مان ڤە، دادوەری كه‌ڤرێ بناغه‌يێ جڤاکێن مرۆڤايه‌تیێ بوویە، كو به‌ری ياسايێن نڤيسکی دەربکەڤن، گرێدان ب بەهایێن ئه‌خلاقی و ويژدانییێن مرۆڤی ڤە هەبوو. دادوەری وه‌ك هزره‌كا نەبەرچاڤ ل گه‌ل پێشكه‌فتنا هزرا مرۆڤی ده‌ركه‌فت و خويا بوو دەما، کو فه‌لسه‌فەیا سوقراتی و ئه‌فلاتۆنی و ئه‌ره‌ستۆی، مانا دادوەریێ و په‌يوه‌نديیا وێ ب باشییا جڤاکی ڤە گەنگەشە کرین.
ياسا چييه و كه‌نگی سەرهلدایە؟
ياسا كۆمه‌كا رێسايێن نڤيسييه، كو پێكڤه‌ژيانا تاكه‌كه‌سان و ده‌وله‌تێ رێكدئێخيت. ياسا ل گه‌ل پێدڤیبوون ب رێكخستنا كۆمه‌لگه‌هێن زێده ئالوز پەیدا بوو. كه‌ڤنترين ياسايێن نڤيسی بۆ شه‌ريعه‌تێ حه‌مۆرابی ل میزۆپۆتامیا، نێزيكی سالا ١٧٥٤ به‌ری زايينێ ڤه‌دگه‌ڕێن، كو ئارمانج ژێ رێكخستنا ژيانا رۆژانه و پاراستنا سه‌قامگيريیا جڤاكی بوو. ژ وی چاخی، ياسا بوويه ئامرازه‌كێ سه‌ره‌كی بۆ رێكخستنا جڤاكی، لێ هه‌ر گاڤ د تێگه‌هێ دادوەریێ دا ره‌نگڤە نا‌ددت.
كی پێشترە: دادوەری يان ياسا؟
ژ ئالیێ دێرۆكی و لۆجیکی ڤە دادوەری بەری ياسايێ دهێت. دادوەری وه‌ك تێگه‌هه‌كێ ئه‌خلاقی هه‌بوو به‌ری، كو ياسايێن نڤيسی شێوەیێ خۆ يێ رێكخستنی وه‌ربگرن. ياسا د ده‌ستپێكێ دا هاته دانان ژ بۆ ب ده‌ستڤه‌ئينانا دادیێ، لێ گه‌له‌ك جاران دبيته ئامرازه‌كێ هشك كو روحا مرۆڤايه‌تيێ د دادیێ دا نينه.
دادوەری د ناڤبه‌را نموونه‌يیێ و راستيێ دا:
زێدەباری كو دادوەری ئارمانجه‌كا پيرۆزه، هنده‌ك جاران زۆرداری ل سەر دهێته کرن يان تەپەسەركرن. سه‌ده‌ما بنگه‌هينا ڤێ چەندێ ژی، د سروشتێ هشك يێ ياسايان دا يه، كو پتريیا جاران دهێنه جێبه‌جیكرن بێ به‌رچاڤگرتنا روويێن مرۆڤی. هنده‌ك حاله‌ت هه‌نه كو ستەم ل بێگونه‌هـان دهێته‌كرن و تاوانبار بێ سزا دمينيت ژبه‌ر بۆشاییا ياسايی يان لايه‌نگيريا سياسی. ياسا د گه‌له‌ك حاله‌تان دا خزمه‌تا به‌رژه‌وه‌نديێن هێزێن زال دكه‌ت، كو دبيته ئامرازه‌ك بۆ ستەمێ ل شوينا كو ببيته رێكه‌ك بۆ گه‌هشتنا دادیێ.
نوينه‌رايه‌تيیا دادوەریێ: ژنه‌كا چاڤگرێدایی:
سيمبۆلا دادوەریێ وه‌ك (ژنه‌كا چاڤگرێدایی) ئاماژەیە بۆ بێلايه‌نيیا دادوەریێ و نەلایەنگیریێ بۆ هیچ ئالییەکی، لێ ئه‌ڤ نوونه‌رايه‌تیيه رامانێن مرۆڤایەتی ژی هلدگريت، كو نه‌رمییا دادوەریێ و گرێدانا وێ ب دلۆڤانيێ ڤه نيشان ددت. دادوەرییا نموونه‌يی، پێدڤی ب ئێکسانییا مافان هەیە، لێ ياسايێن كو ل سه‌ر کەتوارێ راست دهێنه جی ب جیكرن رەنگە هندەکێ ژ نێڕینا مرۆڤایەتیێ ژ دەست بدەت و دشێم بێژم کو گەلەک جاران یاسا دهێنە دارێشتن بۆ رێگريكرنێ ژ دادوەریێ داکو د هندەک حاله‌تێن تايبه‌ت دا و ل سه‌ر بنگه‌هێ به‌رژه‌وه‌ندی و حیسابێن نه‌دادوە رێيا خۆ یا دروست نەگريت.
دژايه‌تيیا ناڤبه‌را ياسایێ و دادوەریێ د جيهانا ئه‌ڤرۆ دا:
جيهان ئه‌ڤرۆ دژايه‌تيه‌كا به‌رچاڤ د ناڤبه‌را ياسایێ و دادیێ دا دبينيت، كو ياسا دهێنه ب‌كارئينان بۆ خزمه‌تكرنا ئارمانجێن سياسی و ئابووری ل سه‌ر حسابێ گه‌لێن بنده‌ست. ل جيهانا مه گه‌له‌ك گه‌ل و پێکهاتە يێن سته‌ملێكری هه‌نه، نه دادوەری دشێت وان سه‌رفراز بكه‌ت، نه ژی ياسا هاتيه دارێشتن دا ببيته پارێزه‌رێ وان، نموونه‌يه‌كا به‌رچاڤ ل سه‌ر ڤێ دژايه‌تيێ ره‌وشا تراژيدی يا گه‌لێ كورده.
كێشا كوردی: دادا سته‌ملێكری:
گه‌لێ كورد، كو ژمارا وان ژ ٤٠ مليۆن كه‌سان زێده‌تره، ل به‌شێن دابه‌شكری د ناڤبه‌را چه‌ند ده‌وله‌تان دا دژيت. سه‌ره‌رایی كو كورد ژ كه‌ڤنترين گه‌لێن ده‌ڤه‌رێ نه، لێ ياسايێن كو ل ده‌وله‌تێن داگيركه‌رێن ئاخا وان هاتينه دانان وان ژ ساده‌ترين مافێن مرۆڤی بێبه‌هر دكه‌ن. رێ نادنه وان كو زمانێ خوه ب كار بينن، ب ناسناما خوه يا نه‌ته‌وه‌يی بهێنه ناڤكرن، و ژ مافێن خوه يێن سياسی و چاندی مفای وه‌ربگرن، به‌لكو ئه‌و ژ ده‌ڤه‌رێن خوه دهێنه ده‌ركرن و ئه‌رد و مولكێن وان دهێنه ده‌ستەسه‌ركرن، هه‌تاكو ناڤێن باژار و گوندێن وان ژی دهێنه گوهۆرين.
ده‌وله‌تێن داگيرکەرێن كوردستان نه به‌س كوردان ژ مافێن وان بێ به‌هر دكه‌ن، به‌لكو ب بكارئينانا چه‌كێن پێشكه‌فتی يێن كو ژ ده‌وله‌تێن ديموكرات دهێنه هنارتن، له‌شكه‌رێن خوه ب كار دئينن بۆ ته‌په‌سه‌ركرنا هه‌ر ئازاديخوازییەکێ، ئه‌ڤه دژايه‌تيا د ناڤبه‌را پره‌نسيپێن دادیێ يێن كو ئه‌ڤ ده‌وله‌ته گازی دكه‌ن، و سياسه‌تێن وان يێن كو ياسايێن ستەمكار ل وان ده‌ڤه‌ران ب‌هێز دكه‌ن به‌رچاڤ دكه‌ت.
كانێ داد؟
ستەم ل دادوەریێ دهێته‌كرن ده‌ما كو ياسا بۆ خزمه‌تا ستەمێ دهێنه دارێشتن، و وه‌ك كلیلێن گرتی دهێنه به‌كارئينان بۆ داخستنا ده‌رگه‌هێن ئازاديێ ل به‌ر گه‌لێن بنده‌ست. ياسايێن ده‌وله‌تێن داگيركه‌رێن كوردستانێ نه بۆ بده‌ستڤه‌ئينانا دادیێ هاتينه دانان، به‌لكو بۆ به‌رده‌وامكرنا ده‌سته‌لاتداريیا ڤان ده‌وله‌تان ل سه‌ر گه‌له‌كێ كو دخوازيت ئازاد بيت یێن هاتینە دانان. هه‌روه‌سا دامه‌زراوێن نێڤده‌وله‌تی، يێن كو دڤيا به‌رگری ل دادیێ بكه‌ن، چاڤێن خوه ژ ئازارێن كوردان دگرن ژبه‌ر سه‌ده‌مێن گرێدايی به‌رژه‌وه‌نديێن سياسی و ئابووری.
ياسا و دادوەری هه‌رده‌م نەهه‌ڤالن. دادوەری د ناڤه‌رۆكا خوه دا روحا مرۆڤايه‌تیێ و يه‌كسانيێ هه‌لدگريت، د ده‌مه‌كی دا كو ياسا دبيت ب ته‌نێ ده‌قێن هشك بن كو بۆ بده‌ستڤه‌ئينانا به‌رژه‌وه‌نديێن هێزێن زال بهێنه ب كارئينان. جيهان ئه‌ڤرۆ پێدڤی ياسايێن نوويه يێن كو ل سه‌ر بنگه‌هێ پره‌نسيپێن دادیێ بهێنه ئاڤاكرن، نه ل سه‌ر بنياتێ ستەم و چه‌وساندنێ. كێشا گه‌لێ كورد نموونه‌يه‌كا زيندييه ل سه‌ر نه‌بوونا دادیێ، كو ب ناڤێ ياسايێن كو بۆ به‌رده‌وامكرنا ستەمێ هاتينه دانان، ستەم ل ملله‌ته‌كێ ته‌مام دهێته كرن.
چاره‌سه‌ری چييه؟
چاره‌سه‌ری د ڤه‌گه‌ڕاندنا هه‌ڤسه‌نگيێ د ناڤبه‌را ياسا و دادیێ دايه، كو ياسا ببنه ئامرازێ بده‌ستڤه‌ئينانا دادپه‌روه‌ريێ ل شوينا كو ببنه ئامرازێ ستەم و چه‌وساندنێ. بۆ گه‌هشتنا ڤێ ئارمانجێ، پێدڤييه گاڤێن رژد ل سه‌ر چه‌ند ئاستان بهێنه هاڤێتن:
1) چاككرنا ياسايێن نێڤده‌وله‌تی و ناڤخويی: پێدڤييه ده‌وله‌ت ياسايێن خوه ژ نوی دارێژن دا مافێن كێمايه‌تی و گه‌لێن بنده‌ست بهێنه پاراستن، و پێدڤييه رێككه‌فتنێن نێڤده‌وله‌تی پتر پابه‌ندكه‌ر بن بۆ پاراستنا مافێن مرۆڤی، دوور ژ به‌رژە‌وه‌نديێن سياسی.
2) رۆلێ دامه‌زراوێن نێڤده‌وله‌تی: پێدڤييه رێكخراوێن جيهانی، وه‌ك نه‌ته‌وێن ئێكگرتی و دادگه‌ها دادیێ يا نێڤده‌وله‌تی، هه‌لويسته‌كێ پتر وێره‌ك وه‌رگرن دژی وان ده‌وله‌تێن كو مافێن گه‌لان، بۆ محناک گەلەکێ وه‌ك گه‌لێ كورد، پێشێل دكه‌ن. دادوەری ناهێته بده‌ستڤه‌ئينان هندی ئه‌ڤ دامه‌زراوەیە بن ده‌ستێ فشارا هێزێن مه‌زن بمينن.
3) هشياركرن و فشارا جه‌ماوه‌ری: پێدڤييه گه‌لێن ئازاد و جڤاكێن شارستانی ل جيهانا ئازاد، ب رێيا هه‌لمه‌تێن راگه‌هاندنێ و كۆنفرانسێن نێڤده‌وله‌تی بۆ گوهۆرينا رايا گشتی يا جيهانی و په‌ستانا ل سه‌ر حكومه‌تان بۆ وه‌رگرتنا سياسه‌تێن دادپه‌روه‌ر، رۆناهيێ بێخنه سه‌ر وان ستەمان يێن كو گه‌لێن بنده‌ستێن وه‌كی كوردان ژ بەر دئێشن.
4) ب هێزكرنا دادگەرییا مرۆڤی د سه‌ر ياسايێن هشك را: پێدڤييه دادگەرییا مرۆڤی ببيته پره‌نسيپێ سه‌ره‌كی يێ كو ياسا ل سه‌ر دهێنه ئاڤاكرن. پێدڤييه ده‌وله‌ت قه‌بويل بكه‌ن كو دادوەری نه تنێ ده‌قێن هشكن، به‌لكو روحه‌كه كو دخوازيت هه‌مييان بێ جوداهی يان لايه‌نگری سه‌رفراز بكه‌ت.
5) پشته‌ڤانيیا مافێ چاره‌نڤيسی: بۆ گه‌لێن وه‌ك گه‌لێ كورد، چاره‌سه‌ری د پشته‌ڤانيیا مافێ چاره‌نڤيسی دايه كو مافێ رێڤه‌برنا كاروبارێن خوه ب خوه و به‌هره‌مه‌ندبوون ژ چاند و زمان و ناسناما خوه يا نه‌ته‌وه‌يی بۆ وان دپارێزيت. ئه‌ڤ مافه بنگه‌هێ دادیێ يه بۆ هه‌ر ملله‌ته‌كێ كو دخوازيت ژ ستەمێ رزگار ببيت.
6) شه‌رمزاركرنا بازرگانیيا چه‌كی دگه‌ل ده‌وله‌تێن سته‌مكار: پێدڤييه ده‌وله‌تێن ديموكرات ده‌ست ژ هنارتنا چه‌كان بۆ وان سيسته‌مێن كو بۆ ستەمكرنا گه‌لێن خوه بكاردئينن به‌ردەن. ئه‌ڤ دژايه‌تيیا به‌رچاڤ د ناڤبه‌را پره‌نسيپێن راگه‌هاندی و سياسه‌تێن راسته‌قينه دا ئێك ژ سه‌ده‌مێن سه‌ره‌كييه يێن نه‌بوونا دادیێ.
