گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ساڵح زاهێر زێباری
د ده‌مێ خواندن و تێگه‌هشتن و شڕۆڤه‌كرنا گه‌له‌ك بابه‌تێن تایبه‌ت ب دیرۆكا كوردانڤه، جۆداهی د ناڤبه‌را كه‌سێن بسپۆر و شاره‌زا و كه‌سێن ساده ژی دا هه‌یه، ل دویڤ پاشخانا وان یا هزری و ئاستێ تێگه‌هشتنێ و هه‌تا كاریگه‌رییا به‌رژه‌وه‌ندییا ژی د هنده‌ك بابه‌تا دا ڕۆل دیتییه، به‌لێ ئه‌وا د ناڤبه‌را تاك و گڕۆپێن كوردان دا ل گه‌ل گه‌ڕۆكێن بیانی و رۆژهه‌لاتناس و بسپۆرێن دیرۆكا كوردان هه‌ڤڕایه، ئه‌وه، كو د دیرۆكێ دا و د قووناعێن وێ یێن جۆدا جۆدا دا، كوردان گه‌له‌ك نه‌خۆشی و تراژیدییا دیتینه و ئه‌و نه‌خۆشیی ل نك گه‌له‌ك ژ تاكێن كورد وه‌كی گڕێیه‌كێ لێهاتینه.
پۆخته
د هنده‌ك قووناعێن مێژوویی دا كاریگه‌ریه‌ك خڕاب ل سه‌ر ده‌روونێ تاكێ كورد كرییه و هه‌تا ئه‌ڤڕۆ ژی، ئه‌و وێنه‌یێن تراژیدى د زهنییه‌تا تاكێن كورد دا ماینه‌ڤه و ڕەنگڤەدان ل سه‌ر نڤیسین و ستڕان و چێڕۆك و ڕۆمان و ناڤ و خۆشی و نه‌خۆشی… هتد هه‌بوویه، د ڤێ ڤه‌كۆلینا زانستی دا؛ دێ هه‌وڵا وێ چه‌ندێ هێته‌دان، كو ئاماژە ب چه‌ند نموونه‌یه‌كێن دیرۆكی ل ده‌ڤ دیرۆكنڤیس و فه‌یله‌سۆفێ ناڤدارێ جیهانی و ئیسلامی، ئیبن خه‌لدونی (م: 808مش/1406ز.) د پەرتۆکا (تاریخ ابن خلدون)دا ب هێته‌دان، ئه‌ڤ وێنه‌یێن تراژیدى سه‌ره‌ڕایی ڤه‌گێڕانا وان، وه‌ك د په‌رتۆكێ دا هاتی، دێ ب گڕۆڤێن زانستی و د ژێده‌رێن زانستیێن ڕه‌سه‌ن هێنه شڕۆڤه‌كرن و ڕه‌خنه‌گرتن و به‌رسڤدان.
په‌یڤێن ده‌ستپێكی: (تراژیدییا ، دیرۆک ، كورد ، پەرتۆک ، ئیبن خه‌لدون).
رێخۆشكه‌ر: رێبازا ئیبن خه‌لدونی ل سه‌ر بابه‌تێ تراژیدى د دیرۆكا كوردان دا
سه‌ره‌ڕایێ وێ چه‌ندێ دیرۆكنڤیس ئیبن خه‌لدون ژ لایێ جۆگرافی ڤه دویری ده‌ڤه‌رێن كوردان بوویه، ب تنێ سه‌ره‌دانا وان ده‌ڤه‌ران كرییه، كو كورد تێدا ده‌ستهه‌لاتدار بووینه، وه‌كی مسر و دیمه‌شقێ، هه‌روه‌سا ده‌ڤه‌رێن باكۆرێ ئه‌فریقییا (ڕۆژئاڤا جیهانا ئیسلامی)، ده‌مێ هه‌ردو هۆزێن (بابیری(1) و لاوینی(2)) دبنه خودان ده‌ستهه‌ڵات، پشتی ئه‌ڤ هه‌ردو هۆزه ژ ده‌ڤه‌رێن شاره‌زوور بۆ باكۆرێ ئه‌فریقییا مشه‌خت بووین(3).
ئێك- ئه‌و پێزانینێن د پەرتۆکا ئیبن خه‌لدونی(4) دا هاتین، ل سه‌ر چه‌ند بابه‌تێن سه‌ره‌كی و گشتی دابه‌ش دبن، د پێشه‌كییێ (مقدمة)(5) دا، د شڕۆڤه‌یێن خۆ یێن گشتی دا؛ ئیبن خه‌لدون ئاماژێ ب كوردان دكه‌ت و د هه‌ر پێنج پشكێن دیرۆكی ژی دا، گرنگییه‌ك زۆر د ناڤ رویدانێن تراژیدى دا ب رویدانێن گرێدای ب دیرۆکا كوردان دایه، د پشكا حه‌فتێ دا، كو ب ناڤێ (رحلة ابن خلدون)(6) هاتییه ناسین، ل باكۆرێ ئه‌فریقییا ل سه‌رده‌مێن ناڤین ئاماژە ب كوردان كرییه.
دو- ل ده‌مێ وه‌سفككرنا ملله‌تێن ڕۆژهه‌لات و ڕۆژئاڤا یا ئیسلامی ژ لایێ ئیبن خه‌لدونی ڤه، سه‌ره‌ڕایێ وێ چه‌ندێ وه‌ك وان ملله‌تێن دیتر كورد ب ملله‌ته‌ك سه‌ربه‌خۆ دایه ناسین، لێ ل گه‌ل وان ملله‌تان ب په‌یڤا هۆڤ (المتوحش)(7)، هه‌روه‌سا ب دژمنێن موشریك (عدوا من الأكراد) ژی دایه نیاسین(8).
سێ– د ڤه‌گێڕانێن خۆدا ئیبن خه‌لدون بۆ كوردان ل ده‌مێ هێرشێن هاتییه سه‌ر ده‌ڤه‌رێن وان په‌یڤا كوشتار بكار ئینایه(9). ئه‌ڤ چه‌نده ڕامانا وێ ئێكێ ددهت؛ د دیرۆكێ دا كورد رویبرویێ هێرشێن تۆند بووینه.
چار- هه‌ر د وان ڤه‌گێرانێن تایبه‌ت ب دیرۆكا كوردان ڤه دا، ل بابه‌تێن تراژیدى، ئیبن خه‌لدون زاڕاڤێن شكاندن و تاڵانكرن و كه‌نیزه‌كرن ژی بكار دئینیت(10)، هه‌روه‌سا زاڕاڤێن (الإفساد) خڕابكاری و وێڕانكاری ژی بۆ گروپێن كوردان هاتییه بكارئینان(11)، ل گه‌ل كوشتار و ژناڤبرنێ دا په‌یڤێن بێرێزیكرن ژی بكارئیناینه(12).
پێنج- ئیبن خه‌لدون ده‌مێ ئاماژێ ب وان نموونه‌یێن تراژیدى و نه‌خۆش ل سه‌ر دیرۆكا كوردان دكه‌ت، لایه‌نێ بكه‌رێ وان ژی دیار دكه‌ت(13).
شه‌ش– جهێ جۆگرافی و ساڵا رویدانێ ژی ژ وان پێزانینێن گرنگن، كو ئیبن خه‌لدون ل ده‌مێ ئاماژە‌كرن ب نموونه‌یێن تراژیدى دده‌ته دیاركرن.
ته‌وه‌رێ ئێكێ- كوشتن و ژ ناڤبرنا تاكێن كورد:
ئێك؛ كوشتن:
ئیبن خه‌لدونی د ڤه‌گێڕانێن خۆ یێن دیرۆكی دا، ب ڕاده‌یه‌كێ زۆر گرنگی ب بابه‌تێن سیاسی دایه، بێگۆمان د سیاسه‌ت و هه‌ڤڕكیان ژی دا، شه‌ڕ پشكه‌كا سه‌ره‌كی بووینه و د ناڤ دا كوشتن و كوشتار ب گشتی د قووناغێن دیرۆكی دا دهێنه پێش چاڤ.
د ئێكه‌م ڤه‌گێڕانا ئیبن خه‌لدونی دا ل سه‌ر دیرۆکا كوردان، كو دكه‌ڤیته د ناڤ وێنه‌یێن تراژیدى دا و بۆ سه‌رده‌مێ دیرۆكا كوردان ل قووناغێن ڤه‌كرنا (فه‌تح) ده‌ڤه‌ڕێن كوردنشین(14) دزڤڕیت، ژ لایێ له‌شكه‌رێ موسولمانانڤه، ب ڤی شێۆازی ئاماژێ ل سه‌رده‌مێ ڤه‌كرنا ده‌ڤه‌را شاره‌زوور ب كوشتنا هژماره‌ك ژ كوردان دكه‌ت(15)، وه‌ك ئێك ژ وان ده‌ڤه‌رێن شه‌ڕ لێ هاتییه‌كرن «… ثم غزا عتبة بن فرقد شهرزور والصمغان ففتحهما بعد قتال علی الجزیة والخراج، وقتل خلقا من الأكراد…»(16).
هه‌ر د سه‌ر ده‌مێ ڤه‌كرنا ده‌ڤه‌ڕێن كوردی دا، له‌شكه‌رێ موسولمانان دگه‌هیته ده‌ڤه‌رێن ئه‌هواز، كو تێدا (الأعاجم) واتا نه عه‌ره‌ب و پڕانییا وان ل دویڤ ژێده‌ران، كورد لێ هه‌بووینه، د ڤێ هێرشێ دا، كو بۆ ساڵا (23مش/644ز) ڤه‌دگه‌ڕیت، ب ڤی شێۆازی د په‌رتۆكا ئیبن خه‌لدونی دا هاتییه «فلقوا عدوا من الأكراد المشركین فدعوهم إللا الإسلام أو الجزیة، فأبوا وقاتلوهم وهزموهم وقتلوا وسبوا وقسموا الغنائم»(17). لێره دا كورد هاتینه كوشتن و كه‌نیزه‌كرن و ئه‌و كه‌ل و په‌لێن به‌رده‌ست ژی هاتینه برن، ژ به‌ر كو به‌رمایكێن شه‌ڕی هاتینه دابه‌شكرن، وه‌ك نه‌ریتێن وی سه‌رده‌می یێن شه‌ڕی، لایه‌نێ سه‌ركه‌فتی هه‌ر تشته‌ك د گۆره‌پانا شه‌ڕی دا بۆ دكه‌فت.
ل سه‌رده‌مێ شۆڕە‌شا موختار سه‌قه‌فی (66 – 67مش/686- 687ز.)، كو ل دژی ده‌وله‌تا ئه‌مه‌وی (41 – 132مش/662 – 750ز.) ل باژێرێ كوفه ڕابوویه سه‌رخۆ و شیایە چه‌ندین ده‌ڤه‌ران بگریت و ئه‌و ده‌ستكه‌فتیێن مه‌زنێن ب ده‌ست ئینای و ڤیایه ئێمناهیێ ل وان هه‌رێمان به‌لاڤ بكه‌ت و رێكا خۆش بكه‌ت و ده‌ستهه‌لاتا خۆ بجھ بینیت، بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ له‌شكه‌ره‌ك ب سه‌ركردایه‌تییا سه‌عه‌دێ كورێ حوذه‌یفهی كوڕێ یه‌مانی و بۆ شه‌ڕێ كوردان بۆ سه‌ر حه‌لوان هنارتییه و بجھ ئینانا یاسایێ پێ هاتییه ڕاسپاردن(18). لێره دا كورد ب ده‌ركه‌فتی ژ یاسایێ و پشته‌ڕێ هاتینه ناسین، هه‌تا ڕاده‌یه‌كێ كه‌سه‌ك وه‌كی موختارێ سه‌قه‌فی، كو ل دژی ده‌وله‌تا ئه‌مه‌وی و ده‌ستهه‌لاتا عه‌بدوڵلایێ كوڕێ زوبێرێ كورێ عه‌وامی ڕابوویه سه‌رخۆ، كو پڕانییا جیهانا ئیسلامی د بن ده‌ستهه‌لاتا وان دا بوویه و دژی وان پشته‌ڕێ بووینه، سه‌ره‌ڕایێ ڤێ چه‌ندێ كورد ب پشته‌ڕێ داینه نیاسین و شه‌ڕێ د گه‌ل وان ب چێكرنا رێك و ڤه‌ككرنا وان ڤه‌گرێدایه«… أمره بقتال الأكراد وإصلاح السابله«(19).
ئیبن خه‌لدون د به‌رده‌وامییا ڤه‌گێڕانێن خۆ دا، دهێته سه‌ر بزاڤێن كوردی، ژ وانا بزاڤا (جعفر بن مرخۆش)(20)، دبیت ئه‌ڤ ناسناڤه ژ زیره‌كی و لێهاتییا بنه‌مالا وی هات بیت، كو (مرخۆش)؛ ئانكو (خۆشمێر) كو د نها ژی دا، هه‌مان گۆتن بۆ خۆشمێر و قه‌هره‌مانان دهێته بكارئینان و د هنده‌ك ژێده‌ران ژی دا، بـ (جعفر الكردي) ژی هاتییه ناسین، ده‌مێ ل مووسل دژایه‌تییا ده‌ستهه‌لاتا والیێ عه‌باسی دكه‌ت و ب ڤی ئه‌گه‌ری؛ ئێمناهییا ده‌ڤه‌رێ تێكدچیت، هه‌تا ڕاده‌یه‌كێ خه‌لیفێ عه‌باسی (المعتصم بالله بن هارون الرشید) (218 – 227مش/833 – 842ز.) هێرشه‌كا مه‌زن ب سه‌ركردایه‌تییا (ئیتاخ) ل ساڵا (225مش/840ز.) وه‌ك ئێك ژ سه‌ركرده‌یێن توركێن بهێز بۆ ب داویئینانا ڤێ بزاڤێ هنارتییه مووسل(21). ب ڤی شێوازی د پەرتووکا (تاریخ ابن خلدون)ی دا هاتییه «فبعث المعتصم مولاه إیتاخ في العساكر إالی الموصل سنة خمس وعشرین ومئتین وقصد جبل داسن فقاتل جعفرا وقتله وافترق أصحابه، وأوقع بالأكراد واستباحهم وفروا أمامه إلی تكریت»(٢٢)، د ڤێ هێرشێ دا سه‌ره‌ڕایێ ژناڤبرنا بزاڤا جه‌عفه‌رێ كورد و كوشتنا هژماره‌ك زۆر ژ له‌شكه‌رێ وی و تالانكرنا وان، هژمارەک زۆر ژ ژن و كه‌ل و په‌لان به‌ر ب تكریت ژی برینه. وه‌ك ل نك (ابن الأثیر)ی هاتی، كو ده‌مێ جه‌عفه‌ری زانی دێ كه‌ڤیته د ده‌ستێ له‌شكه‌رێ عه‌باسی دا ژە‌هر ڤه‌خوارییه(23). لێرە دا ژێده‌ر ئاماژێ ب وێ چه‌ندێ ناكه‌ن؛ ئه‌رێ ئه‌و ژنه هاتینه ڤه‌گه‌ڕاندن یان ل تكریت، وه‌ك كه‌نیزه سه‌ره‌ده‌ری ل گه‌ل هاتییه‌كرن؟ لێ وێنه‌یێ تراژیدى دیار دبیت، د چه‌ند پرسێن گرنگ دا، كو ئه‌ڤ روویدانه ل ده‌ڤه‌را به‌هدینانا نها روویدایه، كوشتنا سه‌ركرده‌ی و پڕانییا له‌شكه‌ری و هاتنا هێرشه‌كا مه‌زن بۆ ده‌ڤه‌رێ و تاڵانكرن و ده‌ستگرتن ب سه‌ر كه‌ل و په‌ل و سه‌رومالێ وان كه‌سێن ب بزاڤێ ڕابووی دا، سه‌ره‌ڕایی برنا ژنێن وان بۆ تكریت.
دو؛ دۆرپێچكرن:
دۆرپێچكرن وه‌ك رێكه‌ك بۆ شكاندن و ده‌ست ب سه‌رداگرتنا كه‌لھ و باژێڕان دهاته بكارئینان، د دیرۆكا كوردان دا ئه‌ڤ شێوازه چه‌ندین جاران د قووناغێن وێ یێن جۆدا دا هاتییه بكارئینان و ژێده‌رێن دیرۆكی یێن ڕە‌سه‌ن ڤه‌گێرایه، د ناڤ وان ژێده‌ران دا، د په‌رتۆكا (تاریخ ابن خلدون)ی دا، كو ل سه‌ر دیرۆكا كوردان ژێده‌رێ وێ یێ سه‌ره‌كی پەرتووکا (الكامل في التاریخ) یا (ابن الأثیر)ی بوویه. سه‌ره‌ڕایێ وێ چه‌ندێ، كو نموونه دزۆرن، لێ ل دویڤ سنورێ ڤه‌كۆلینێ دو نموونه‌یان ڤه‌گێرین. پشتی تێكچوونا ڕە‌وشا ده‌ڤه‌رێن ده‌ردوورێ مووسل، ل داوییا ساڵا (293مش/906ز.) و ده‌ستپێكا ساڵا (294مش/907ز.) كوردێن هه‌زبانی(24)، د هه‌وا له‌شكه‌رێ والیێ عه‌باسی (أبا الهیجاء عبدالله حمدان بن حمدون)ی دا، كوردێن هه‌زبانی ل چیایێ (السلق) دهێنه ئاسێكرن و دۆرپێچكرن(25)، پشتی ئه‌ڤ هۆزه ب سه‌رومال ڤه رویبروی ژیانه‌ك نه‌خۆش و ده‌ربه‌ده‌ری و ده‌رده‌سه‌رییێ دبیت، داخوازا ئێمناهیێ ژ والیێ مووسل دكه‌ن، پشتی چه‌ندین قووناغێن تراژیدى ئێمناهی پێ هاتییه‌دان(26).
د رویدانێن ساڵا (369مش/979ز.)ێ دا، ئیبن خه‌لدون ئاماژێ ب دۆرپێچكرنا ده‌ڤه‌ر و كه‌لهێن ئاسێ یێن هه‌رێما هه‌كاری ژ لایێ (عضد الدولة البویهي)ڤه دكه‌ت، لێرە دا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ دكه‌ڤیته به‌ر هێرشا بوه‌یهان و كه‌لهێن وان دهێنه دۆرپێچكرن و مه‌ره‌ما پێ چوویه ده‌ڤه‌رێ، له‌شكه‌رێ بوه‌یهی شیان بجھ بینن، لێ ژ به‌ر كو ده‌ڤه‌ره‌ك ئاسێ و سار، ب به‌فر و باران بوویه، هێزێن وان ده‌ڤه‌ر بجھ هێلایه و سه‌ركرده‌یێن وان، كو ئیبن خه‌لدون ناڤێ وی نائینیت، ئینایه مووسل وه‌ك سه‌نته‌رێ ویلایه‌تێ ب دارڤه‌كرییه(٢٧)، هه‌ر ل سه‌ر ڤێ ده‌ڤه‌رێ و گه‌هشتنا هێزێن سه‌لجوقییان ل ساڵا (422مش/1040ز.) بۆ هه‌رێما هه‌كاری وه‌ك جهه‌ك گرنگ و ستراتیژی، خه‌لك به‌ر ب ده‌ڤه‌رێن چیا دچیت و رویبرویێ ژیانه‌ك نه‌خۆش و گڕان دبن، لێ ژ به‌ر هێزا خۆ لبه‌رگرتنا نه‌خۆشیان و شاره‌زابوون ل ده‌ڤه‌رێ، شیان خوه ژ ڤێ هێرشێ ده‌رباز بكه‌ن(28).
سێ؛ ساڵۆخه‌تێن هۆڤ ل ده‌ڤ كوردان:
ئیبن خه‌لدون د پێشه‌كییا په‌رتووكا خۆ دا، كو شاره‌زاییا وی ل بابه‌تێن سیاسی، جڤاكی، ئابۆری، ئایینی، دیرۆکی، فه‌لسه‌فی، زانستی، زمانه‌وانی، جۆگرافی و مرۆڤایه‌تی… هتد دیار دبیت. ل ده‌مێ ئاماژە‌كرن ب ساڵوخه‌تێن نه‌ته‌وه و ملله‌تێن جیهانێ، تایبه‌ت ملله‌تێن د چارچۆڤێ جیهانا ئیسلامی دا، باس ژ وێ چه‌ندێ دكه‌ت، كو ملله‌تێ كورد ژی وه‌كی ملله‌تێن دیتر خوه‌دیێ سالوخه‌تێن هۆڤاتیێ یه و ئه‌ڤ سالوخه‌ته هه‌ڤكار بوویه ل زێده‌كرنا رووبه‌رێ ده‌ستهه‌ڵاتا وان و به‌رفره‌هكرنا كاریگه‌رییا ده‌ستهەڵاتا وان، لێرە دا ئیبن خه‌لدون ئاماژێ ب عه‌ره‌ب، توركمان، تورك، زه‌ناته، كورد و به‌ربه‌را دكه‌ت(29).
ته‌وه‌رێ دویێ- وێنه‌یێن تراژیدى د دیرۆكا قه‌وارێن كوردی دا:
ئێك؛ كوشتنا سه‌ركرده‌یێن میرگه‌هێ:
د سه‌رده‌مێن ناڤین دا (د سه‌رده‌مێن ئیسلامی دا)، وه‌ك ملله‌تێن ده‌ڤه‌رێ د چارچووڤێ خیلافه‌تا ئیسلامی دا و د ده‌ستپێكا نێڤا ئێكێ د سه‌دێ چارێ مشه‌ختی- ده‌هێ زایینی دا، كورد ژی وه‌ك ملله‌تێن دیتر بوونه خودان قه‌وارێن سیاسى یێن تایبه‌ت ب خۆ و چه‌ند میرگه‌هه‌ك ل ده‌ڤه‌ر و هه‌رێمێن كوردنشینێن جۆدا جۆدا ئاڤا كرن. د ڤان میرگه‌هان دا چه‌ند رویدان و وێنه‌یێن تراژیدى یێن دیرۆکا كوردان، ب ئه‌گه‌رێ هێرشێن ده‌ره‌كی، هه‌روه‌سا شه‌ڕ و كێشه و خیانه‌تێن ناڤخۆیی دكه‌ڤنه پێشچاڤ.
هه‌بوونا وێنه‌یێن تراژیدى د دیرۆکا كوردان دا، ب تنێ ژ لایێ هێزێن بیانیان ڤە نه‌بوویه، به‌لكو غه‌در و خیانه‌ت ژی پشكه‌ك بوویه ژ وان وێنه‌یێن، كو ئیبن خه‌لدونی د په‌رتووكا خۆ دا ب پشتبه‌ستن ل سه‌ر چه‌ند ژێده‌رێن نیزیكتر ل رویدانێن دیرۆکا كوردان، تایبه‌ت پەرتووکا (الكامل في التاریخ) ڤه‌گێڕای، ده‌مێ ئاماژێ ب دیرۆكا ده‌وله‌تا حه‌سنه‌وه‌ی دكه‌ت(٣٠)، كوشتنا میر به‌درێ كوڕێ حه‌سنه‌وه‌ی ل ساڵا (405مش/1015ز.)، ئه‌ڤ سه‌ركرده‌یێ ب ڤی ئاستی بهێز و خودان شیان و ده‌مه‌ك درێژ ده‌ستهه‌ڵات كری، ب خیانه‌تا له‌شكه‌رێ خۆ و ژ لایێ هۆزا جورقان (گۆڕان) ڤه(٣١) هاتییه كوشتن و داوی ب ژیانا وی سه‌ركرده‌یی هاتییه(٣٢). واتا د دیرۆكا كوردان دا، د قووناغێن وێ ێین جۆدا جۆدا خیانه‌ت ل وێنه‌یێن تراژیدى یێن مه‌زنن، هه‌تا نها ژی ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ ده‌رده نه‌بایه، ڕە‌نگه كورد خودانێ قه‌واره‌یه‌ك سیاسی سه‌ربه‌خۆ بایه.
د ساڵا (380مش/990ز.) بادێ دۆسته‌كی دامه‌زڕێنه‌رێ ده‌وله‌تا (دۆسته‌كی – مه‌روانی)، (372– 478مش/1080 – 1086ز.)، هێرشه‌ك برییه سه‌ر باژێڕێ مووسل و د ئه‌نجامێ شه‌ڕه‌كێ دا ل گه‌ل حه‌مدانییان و هه‌ڤپه‌یمانێن وان ژ هۆزێن عه‌ره‌ب و بوه‌یهییان دهێته كوشتن، «التحم القتال ونكب بباد فرسه فوقع طریحا، ولم یطق الركوب وجهض العدو عنه أصحابه فتركوه فقتله بعض العرب، وحمل رأسه إلی بني حمدان ورجعوا ظافرین إلی الموصل وذلك سنة ثمانین و ثلاثمائة»(٣٣)، د ڤێ ڤەگێڕانا دیرۆكی دا ئیبن خه‌لدون ئاماژێ ب وێنه‌یه‌كێ دیرۆكیێ تراژیدى دكه‌ت، كو تێدا ئێك ژ مه‌زنترین سه‌ركرده‌یێن كورد، د دیرۆكا د سه‌رده‌مێن ئیسلامی دا دهێته كوشتن و سه‌رێ وی دهێته لێدان، پشتی وێ چه‌ندێ ژ سەر پشتا هه‌سپێ خۆ هه‌وڵا خۆ هاڤێتنه سه‌ر هه‌سپه‌كێ دیتر ددهت و ناگه‌هیتێ و بریندار دبیت و شیان نه‌بوویه خۆ ده‌رباز بكه‌ت، پرسیار د ڤێ چه‌ندێ دا ئه‌وه، چاوا سه‌ركردێ له‌شكه‌ری ب ڤی ئاوای دهێته هێلان د شه‌ڕی دا و چه‌ند وێنه‌یه‌ك تراژیدى بوویه؟ پشتی دهێته نیاسین، هاتییه كوشتن و سه‌رێ وی ب دیاری بۆ سه‌ركرده‌یێن حه‌مدانیان هاتییه برن، د باژێڕێ مووسل دا هاتییه هه‌لاویستن. ب كوشتنا بادێ دۆسته‌كی، ده‌ستهه‌ڵات بۆ خارزایێن وی كوڕێن (مه‌روانێ هاربۆختی) دچیت و هه‌تا ساڵا (478مش/1086ز.) ده‌ستهه‌ڵاتێ ل دیاربه‌كر و میافارقینێ دكه‌ن و ب ده‌هان وێنه‌یێن تراژیدى، ب ئه‌گه‌رێن ناڤخۆیی و ده‌رڤه د ڤێ ده‌وله‌تێ دا دووباره دبن(34).
دو؛ ژ ناڤچوونا قه‌وارێ كوردی:
ئیبن خه‌لدون د به‌رده‌وامییا ڤه‌گێڕانێن خۆ دا، كو شێوازه‌ك جۆدا ل گه‌ل دیرۆکنڤیسێن دیتر هه‌بوویه، په‌رتۆكا خۆ ل سه‌ر بابه‌تان دابه‌شكرییه، ئانكو ژ ده‌ستپێكا دامه‌زارندنا ده‌وله‌تێ، هه‌تا ژ ناڤچوونا وێ د دویڤ ئێك دا ده‌نگ و باسێن ده‌وله‌تێ ڤه‌گێراینه و به‌روڤاژی دابه‌شكرنا رویدانێن ب شێوازێ ساڵانه (حولیات)، كو ژێده‌رێ سه‌ره‌كی یێ ئین خه‌لدون ل سه‌ر چوویه، كو (ابن الأثیر) بوویه.
ده‌مێ ئیبن خه‌لدون باس ژ ناڤچوونا ده‌وله‌ت و قه‌وارێن سیاسی یێن كوردی دكه‌ت، په‌یڤا ژناڤچوون (انقرض) بكار دئینیت، ده‌مێ باس ژناڤچوونا ده‌وله‌تا حه‌سنه‌وه‌ی دكه‌ت؛ ب ڤێ شێوازی ڤه‌دگێریت «وانقرض الأكراد من أعمالهم واندرجوا في جملة السلطان طغرلبك» ب ڤێ ئایه‌تێ داویێ ب ده‌نگ و باسێن وان دكه‌ت «وتلك الأیام نداولها بین الناس، والله یؤتي ملكه من یشاء والله یرث الأرض ومن علیها وهو خیر الوارثین»(35). هه‌ر ل سه‌ر ژناڤچوونا قه‌وارێن كوردی و تایبه‌ت سه‌باره‌ت ژناڤچوونا ده‌ستهه‌ڵاتا مالباتا ئه‌یووبی «وانقرض ملك بني أیوب من الشام أجمع وصار لمولك مصر من الترك والله یرث الأرض ومن علیها وهو خیر الوارثین»(36). لێرە دا دیرۆكنڤیسێ مه ئاماژە ب ژناڤچوونا وان ده‌ستهه‌لاتێن كوردی دكه‌ت و ئایه‌ته‌كێ ژی ژ قۆرئانا پیرۆز دئینیت، كو ده‌ربڕینێ ژ كه‌فتن و ژناڤچوونا ملله‌تان دكه‌ت.
هه‌ر تایبه‌ت ب ژ ناڤچوونا قه‌وارێن سیاسیێن كوردی، ئیبن خه‌لدون باس ژ كه‌فتن و نه‌مانا ده‌وله‌تا ئه‌یووبی دكه‌ت، ل مسر و شامێ و سه‌ره‌ڕایێ وێ چه‌ندێ، كو باس ژ كوشتنا داوی سولتانێ ده‌وله‌تێ دكه‌ت، كو ب دڕندانه‌ترین شێواز؛ ب تراژیدى داوی پێ هات، پشتی كو دڤێت خۆ ده‌رباز بكه‌ت، به‌ر ب بورجه‌كێ دچیت و ئاگری د به‌رده‌نێ و ژ بورجێ خۆ هاڤێته د ئاڤێ دا و ب تیر و كڤانان هێرش سه‌رهاتییه‌كرن، ل سه‌ر ده‌ستێن هێزێن مه‌مالیكان، واتا د ناڤبه‌را شیر و ئاگر و ئاڤێ دا هاتییه كوشتن، ئانكو له‌شكه‌رێ تۆران شاهی، ئیبن خه‌لدون ب ڤی شێوازی ئاماژێ پێدكه‌ت «… وتناوله بیبرس بالسیف، فهرب الی البرج فاضرموه نارا، فهرب الی البحر فرموه بالسهام، فألقي نفسه في الماء، هلك بین السیف والماء…»(٣٧).
ل داوییا ده‌ستهه‌لاتدارییا مالباتا ئه‌یوبی ل شامێ ل سه‌ر ده‌ستێ مه‌غولان، ئیبن خه‌لدون ب ناڤ و نیشانه‌ك تایبه‌ت باس ژێ دكه‌ت: «استیلاء التتر علی الشام وانقراض ملك بني أیوب وهلاك من هلك منهم»، لێرە دا دیرۆکنڤیسێ مه بۆ جارا دویڵێ باس ژ كه‌فتنا ده‌ستهه‌ڵاتا كوردێن ئه‌یووبی ژی دكه‌ت، ئه‌وێن پشتی كوشتنا تورانشاهی ل ساڵا (648مش/1250ز.) مایه‌ڤه وه‌ك ده‌سته‌ڵاتدار ل وه‌ڵاتێ شامێ هه‌تا ساڵا (658مش/1260ز.)(38).
ئه‌نجام:
1- كورد، وه‌ك ئێك ژ ملله‌تێن ده‌ڤه‌رێ، ڕۆله‌ك به‌رچاڤ د ئاراسته‌كرنا روویدانێن دیرۆكی ل قووناعێن جۆدا جۆدا دا دیتییه و وێنه‌یێن تراژیدى د دیرۆكا كوردان دا گرێدای ب قووناعه‌كا تایبه‌ت یان ده‌ڤه‌ر و هه‌رێمه‌ك دیاركرییەڤه نینن.
2- بكه‌رێن تاوانێن تراژیدى ل دژی كوردان گرێدای ب ملله‌ت و ئاین و مه‌زهه‌به‌ك تایبه‌تڤه نینن و پاڵده‌رێن سه‌ره‌كیێن ڤان تاوانان به‌رژه‌وه‌ندیێن سیاسی و ئابۆری بووینه.
3- نموونه‌یێن د ڤێ ڤه‌كۆلینێ دا هاتین، گرێدای قووناغا سه‌رده‌مێن ئیسلامینه و ل ڤه‌كرنا كوردستانێ، هه‌تا سه‌دێ هه‌شتێ كوچی/ چاردێ زایینی ب خۆڤه‌دگریت و ئیبن خه‌لدون ژ وان دیرۆكنڤیسان بوویه ب شێوازه‌ك بێلایه‌ن و زانستی ئه‌ڤ وێنه‌یێن تراژیدى، ژ ژێده‌رێن به‌ری خۆ و ئه‌وێن دیتی و گوھ لێ بووی، تایبه‌ت ل باكۆرێ ئه‌فریقیا ڤه‌گێراینه.
4- ئه‌ڤه چه‌ند وێنه‌یه‌ك تراژیدى ژ دیرۆكا كوردان د سه‌رده‌مێن ناڤه‌ڕاست دا بوون، پشتی ڤێ قووناعێ ژی و هه‌تا نها ژی، ئه‌ڤ وێنه‌یه دووباره دبن، له‌وما خواندنا ڤان نموونێن دیرۆكی بۆ مفا وه‌رگرتنێ و دووباره‌نه‌كرنێ گرنگه، لێ ئه‌ڤ چه‌نده واتایا وێ نا‌دەت، کو كورد هه‌ر د تراژیدىایێ دا ژیاینه، به‌لكۆ كورد ملله‌ته‌ك زیندی و خۆدان شارستانیه‌ت و كلتۆر و نه‌ریتێن جۆان بووینه.
په‌راوێز:
(1) بابیری: ژ هۆزێن مه‌زن و ناڤدارێن كوردێن شاره‌زوورن، پشتی رویبرویێ هێرشا مه‌غولان بووینه و ده‌ڤه‌را خۆ بجهـ هێلایه و ئه‌ڤ هۆزه د په‌رتووكا (صبح الأعشی في صناعة الإنشاء) دا ب (الباسریة) كو دیار دبیت، گۆهۆڕین دروست بوویه و هه‌ر (البابیریة) بوویه. بۆ پتر پێزانینان، بنێره: ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج7، ص149 ؛ القلشندي، صبح الأعشی،ج4، ص374 ؛ زرار صدیق توفیق، القبائل والزعامات القبلیة الكردیة في العصر الوسیط، ص20.
(2) لاوینی: دووه‌م مه‌زنترین هۆزا كوردێن شاره‌زووری بوویه، ل دویڤ هۆزا بابیری، كو پشتی هێرشا مه‌غولان به‌ره‌ڤ ڕۆژئاڤا ئیسلامی چووینه و ڕۆله‌ك كاریگه‌ر دیتییه د بوارێن سیاسی و له‌شكه‌ری دا، د ژێده‌ران دا، وه‌ك گه‌له‌ك ناڤێن دیتریێن كوردی ب شاشی هاتییه لاوینی ب (اللوسة) هاتییه، ئیبن خه‌لدون ئاماژێ ب ڕۆلێ ڤێ هۆزێ ل شام و مسرێ ناكه‌ت و ب تنێ رویدانێن وان ل ڕۆژئاڤا جیهانا ئیسلامی ڤه‌دگێریت. بۆ پتر پێزانینان، بنێره: تاریخ ابن خلدون، ج7، ص149 ؛ ابن فضل الله العمري، مسالك الأبصار في ممالك الأبصار، ج3، ص261 ؛ القلقشندي، صبح الأعشی، ج4، ص374 ؛ زرار صدیق، القبائل والزعامات القبلیة، 374 .
(3) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج7، ص149 ؛ ابن فضل الله العمري، المسالك الأبصار، ج2،ص261.
(4) په‌رتووكا ئیبن خه‌لدونی ب ناڤێ (كتاب العبر ودیوان المبتدأ والخبر في أیام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ذوي السلطان الأكبر)، لێ كورتكرییا وێ د ڤێ ڤه‌كۆلینێ دا هاتییه بكارئینا (تاریخ ابن خلدون) كو ب كوردی دبیته په‌رتۆكا (دیرۆكا ئیبن خه‌لدونی)، كو ل حه‌فت پشكێن سه‌ره‌كی پێكدهێت و د هه‌می پشكێن وێ دا ئاماژە ب دیرۆكا كوردان هاتییه كرن، كو زێده‌تر ژ سه‌د لاپه‌ڕان تایبه‌ت ب مێژوویا كوردان ڤه.
(5) گه‌له‌ك ڤه‌كۆله‌ر و دیرۆكنڤیس سه‌ره‌ده‌رییه‌ك تایبه‌ت ل گه‌ل پێشه‌كییا ئیبن خه‌لدونی (مقدمة ابن خلدون) دكه‌ن وه‌ك په‌رتووكه‌ك سه‌ربه‌خۆ، لێ یا ڕاست و دروست ئه‌وه ئه‌ڤ پێشه‌كییه بۆ په‌رتووكا خۆ ب گشتی نڤیسییه ئیبن خه‌لدونی و ب نموونه‌یا كارێ مرۆڤی دهێته ناسین ژبه‌ر وان بابه‌تێن زانستی ییێن گرنگێن ب خۆڤه دگریت.
(6) ژ لایێ هنده‌ك بسپۆریێن دیرۆكی ڤه سه‌ره‌ده‌رییه‌ك تایبه‌ت ل گه‌ل ڤی بابه‌تی هاتییه‌كرن و ب په‌رتوكه‌ك تایبه‌ت دایه ناسین لێ د پڕانییا ژێده‌ران دا ب ئێك په‌رتووك هاتیه ناسین و د ڤێ ڤه‌كۆلینێ ژی دا ب ئێك په‌رتووك سه‌ره‌ده‌ری ل گه‌ل هاتییه‌كرن.
(7) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج1، ص181.
(8) م، ن، ج2، ص568. (م = المصدر ، ن = نفسه) ئانكۆ( المصدر نفسه) هه‌مان ژێده‌ر.
(9) م، ن، ج2، ص561.
(10) م. ن،، ج2، ص568.
(11) م، ن، ج3، ص253.
(12) م، ن، ج3،ص334.
(13) ل درێژاهییا ڤه‌كۆلینێ دا دێ ئاماژە پێ دهێته‌كرن.
(14) پڕانییا ڕەها ژ ده‌ڤه‌ڕێن كوردنشین ب ڕێكا ئاشتی و بێی شه‌ڕ كه‌فتینه بن ده‌ستهه‌لاتا خیلافه‌تا ئیسلامی و د ناڤبه‌را سالێن (17 – 23مش/638 – 644ز.) هاتینه ڤه‌كرن، په‌یڤا (فه‌تح) ب گونجایترین په‌یڤ هاتییه دیتن بۆ ڤان شه‌ڕێن رویدای د دیرۆكێ دا. بۆ پتر پێزانینان ل سه‌ر ڤه‌كرنا كوردستانێ بنێڕه : البلاذري، فتوح البلدان، دار الهلال – بیروت – 1988م ؛ فرست مرعي، كردستان في القرن السابع المیلادي، مركز كردستان للدراسات الاستراتیجیة، السلیمانیة – 2006م.
(15) د دیرۆكا ئیسلامیدا و سه‌رده‌مێن ناڤین پێگه‌هێ شاره‌زوور گه‌له‌ك زێده دبیت د بیاڤێن سیاسی و زانستی و ئایینی و جڤاكی دا.
(16) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج2، ص561 ؛ زرار سه‌دیق توفیق، كورد و كوردستان له ڕۆژگاری خیلافه‌ی ئیسلامی دا (16 – 656ك/637 – 1258ز.)، چاپخانه‌ی روژهه‌لات – هه‌ولێر- 2010ز ، ل 12 – 15.
(17) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج2، ص568.
(18) م. ن، ج3، ص31.
(19) م، ن، ج3، ص31.
(20) الأزدي، تاریخ الموصل، تحقیق: علي حبیبة، لجنة إحیاء التراپ الإسلامي، القاهرة – 1967م.
(21) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج3، ص334.
(22) م، ن، ج3، ص334.
(23) الكامل في التاریخ، ج6، ص 59 – 60.
(24) بۆ پتر پێزانینا ل سه‌ر كوردێن هه‌زبانی سه‌حكه: زرار صدیق توفیق، القبائل والزعمات القبلیة الكردیة في العصر الوسیط، ص173.
(25) چیایێ السلق: ژ چیایێن بلندێن هنداڤی رووبارێ زێی مه‌زنه ل ده‌ڤه‌رێن ده‌ردورێ مووسل و گرێدای ب ده‌ڤه‌رێن شاره‌زوور ڤه. یاقوت الحموي، معجم البلدان، ج3، ص238.
(26) ابن الأثیر، الكامل في التاریخ، ج ، ص ؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج3، ص 444 – 445.
(27) تاریخ ابن خلدون، ج4، ص319.
(28) م، ن، ج4، ص333.
(29) م، ن، ج1، ص 152, 181.
(30) د وان ژێده‌رێن كو دیڤچوون هاتییه‌كرن دا، ب تنێ د په‌رتووكا (تاریخ ابن خلدون) دا قه‌وارێ سیاسی یێ حه‌سنه‌وه‌ی ب (ده‌وله‌ت) هاتییه نیاسین، ل ده‌مه‌كێ دا د پێشه‌كییا په‌رتووكا خۆ دا (مقدمة ابن خلدون) ب تێر و ته‌سه‌لی ئاماژێ ب تێگه‌هێ ده‌وله‌تێ دكه‌ت ده‌هان لاپه‌ڕ، كو ب سێكییا پێشه‌كیێ دهێته دانان ته‌رخانكرییه بۆ ڤی بابه‌تی، دویڤ ڤێ تێگه‌هشتنێ قه‌وارێ حه‌سنه‌وه‌ی ب ده‌وله‌ت وه‌سفكرییه. واتا كوردان ل دیرۆكێ دا شیایه ده‌وله‌تان ئاڤا بكه‌ن به‌ری هزار ساڵه و د ژێده‌رێن بیانی دا ئاماژە پێ هاتییه‌كرن.
(31) جورقان یان گۆران ناڤێ هۆزه‌كا مه‌زن و ناڤدارا كورده ل سه‌رده‌مێن ناڤین، ئاكنجیێن ده‌ردورێن حه‌لوان بووینه. بۆ پتر پێزانینان سه‌حكه: المسعودي، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ج2، ص96 ؛ ابن الأثیر، الكامل في التاریخ، ج7، ص753 ؛ ابن الأثیر، اللباب في تهذیب الأنساب، ص307 ؛ القلقشندي، صبح الأعشی، ج4، ص374.
(32) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج4، ص692.
(33) م، ن، ج4، ص324.
(34) بۆ پتر پێزانینان ل سه‌ر ڤێ ده‌وله‌تا كوردی بنێڕه: ابن الأزرقي، تاریخ میافارقین وأمد، ص 59 هه‌تا داویا په‌رتووكێ ل سه‌ر ده‌ستهه‌ڵاتا كوڕ و نه‌ڤیێن وێیه؛ هه‌روه‌سا په‌رتووكا بسپۆرێ دیرۆكا دۆسته‌كی كو هه‌می تایبه‌ته ب ڤێ ده‌وله‌تێ، عبدالرقیب یوسف، الدولة الدوستكیة.
(35) ابن خلدونة تاریخ ابن خلدون، ج4، ص699.
(36) م، ن، ج5، ص438.
(37) م، ن، ج5، ص417 ؛ ابن تغري بردي، النجوم الزاهرة في ملوك المصر والقاهرة، ج6، ص371.
(38) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج5، ص422.
