گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
عەدنان ئەحمەد مزووری
هەڤبەندییا د ناڤبەرا شعر و فەلسەفێ دا، ژ کەڤنترین و کویرترین شێوەیێن دەربڕینا مرۆڤایەتیێ یە، جا هزر و پەیڤ دگەهنە ئێک، دا تێگەهشتنا کویرتر بۆ هەبوون و دۆرهێلێ پێکبینن. شعر و فەلسەفە، دو ڕوی یێن جودانە بۆ هەمان کارێ مرۆڤایەتی، دەمێ شاعر و فەیلەسۆف دەربڕینێ ژ جەوهەرێ مرۆڤی دکەن، ژانێن وی، داخوازی یێن وی و دیتنا وی بۆ جیهانێ، ل دەمێ شعر خۆ ب جوانییا هۆنەری و سۆزێ ڤە دگریت، فەلسەفە کار دکەت، دا تشتا ب ڕێیەکا عەقلانە و لۆژیک شرۆڤە کەت.
تەڤاڤبوونا هەڤبەندییێ:
ئەوا د ناڤەرا فەلسەفێ و شعرێ دا، نە هەڤدژی یە، بەلکو هەڤبەندییا تەڤاڤبوونێ یە، جا فەلسەفە ئامرازێن هزری ژ بۆ شاعری، بۆ وەرارکرنا دیتنێن وی دابین دکەت، دەربڕینێ ژ هزران ب ڕێکێن کویرتر دکەت، ل دەمەکی، کو شعر تێگەهشتنەکا مرۆڤایەتی و هەستیار بۆ جیهانێ ڤاژی دکەت، دهێلیت کو فەلسەفە ڕۆنتر و لۆژیکتر بیت.
ژ ڤێرە، دبینین، کو فەیلەسۆف و شاعرێن مەزن، پشکداری د پێکئینانا ڕۆشنبیرییا مرۆڤایەتیێ دا کرییە، و ب کاریگەری یێن خۆ یێن د ناڤئێک دا چووین، ل دەمێ فەیلەسۆفێن وەک نیچێ و ئبن سینای، هزرێن خۆ ب ڕێکا هەلبەستان نڤیسین، شاعرێن وەک دانتی و شکسپیری فەلسەفە کرنە د ناڤ هەلبەستێن خۆ دا، ڤێ هێلا؛ کو ئەدەبێ وان بەربەڵاڤتر و کویرتر بیت.
کەسێن هەین دبینن، کو فەلسەفە ل سەر ئاستێ ڕوخساری و ناڤەڕۆکێ، ڕووبەرەکێ هزری یێ بەرفرەهتر و کویرتر ددەتێ، جا فەیلەسۆفێن یۆنانێ یێن پێشیێ، فەلسەفە وەک شعر نڤیسی، فەلسەفە د بابەت و دیتنان دا زەنگینیەکێ ددەت، بێ دیتن، ل دویڤ بووچۆنا وان، نە شعرا نوی و نە نویخوازی هەیە.
د گەل هندێ، فەلسەفێ مافێن خۆ هەنە و شعرێ ژی ماف هەنە، هەڤسەنگی د ناڤەرا وان دا یا پێدڤی یە، گەر ئەڤ هەڤسەنگی یە هاتە ژ دەستدان، هەلبەست دێ ڕامانا خۆ ژ دەست دەت، مەرجێ شعرا دروستی دانانا فەلسەفێ د باکگڕاوندا دەقی دایە، د گەل پاراستنا بهایێن جوانیێ و هۆنەری د هەلبەستێ دا.
دوویانەیا هەڤژینی – بەردان:
پێ نەڤێت، کو هەست ب سەرسامیێ و پاشی هویر دیتن، دەسپێکا فەلسەفێ یە و پەسنا هەستەی ب نازککرنا پەیڤان، شعرە، فەلسەفێ ب خۆ ژی، وەک دەقەکێ شعری دەسپێکر، هەکە فەلسەفە د گەڕیانا خۆ دا ل دۆر ڕاستییێ، ڕوحێ ڕۆن دکەت، جا شعر د عشقا خۆ دا بۆ جوانیێ، ڕوحێ ڕۆن دکەت. یا گۆتی «کو مرنا فەلسەفێ مرنا شعرێ یا د گەل دا».
دگەهینە وێ چەندێ، کو دیتنا مە بۆ فەلسەفێ، هەڤبەندییا وێ د گەل شعرێ یا هێزۆکی یە، ل دویڤ جهی و دەمی و هزرا بەربەڵاڤ ل چەرخێن جودا، نە یا ڕاستە، کو فەیلەسۆفا هەمیا تۆمەتبار کەن، كو دشێتن، بۆ نموونە، و نە شاعرا دانن کو د سۆزانەنە و د ئاشۆپ و هەپارەییێ دا دژین.
دیسا نابیت، پیڤان ل دویڤ هەڤبەندییا باب- کوڕ، یان وەک مێر- هەڤژین بیت، جا هەڤبەندی بەردەوام ب قووناغێن ئاڵۆز دا دەرباز بوو و دەرباز دبیت، چێدبیت ل دویڤ گەلەک کاودانان، ب دویانەیا هەڤژینی- بەردان ب ناڤکەین، زێدەباری جوداهییا د سروشت و شێوازێن د هەر ئێک ژ فەلسەفێ و شعرێ دا.
دژاتیا فەلسەفێ بۆ شعرێ:
ژ لایەکێ دی ڤە، دبینین، کو ژێکڤەبوونا د ناڤەرا فەلسەفێ و شعرێ دا یا چێبووی، دەمێ ئەفڵاتۆنی شاعر داناین، کو ئەو «چێکەرێن هەپارەینە و تێکدەرێن عەقلانە»، شعر ب خیانەتێ تۆمەتبار کر، گۆت ژی؛ کو شاعران ژ «جمهۆرییەتێ» دویر بێخن، وی گۆت؛ کو فەلسەفە (زانین) ڕاستی یێ ئەشکەرا دکەت، ل دەمێ، کو هۆنەر (شعر) ژ ڕاستی یێ دویر دکەڤیت.
دیسا هندەک فەیلەسۆفێن دی ژی، دژی شعرێ بوون، ژ وانا دیکارت ل چەرخێ هەڤدێ، جون ستیوارت مڵ ل چەرخێ نۆزدێ، جۆڕج بواس؛ ئەوێ گۆتی: «هزر د شعرێ دا بارا پتر د سەختەنە».
پێکڤەبوونا فەلسەفێ و شعرێ:
قالبێ شعری د هزرا گریکی دا، شەنگستەکێ جەوهەری د گوتاربێژیێ دا هەبوو، ڤێ هزرێ داڕێژتنا شعری دکر ئاڵاڤەک بۆ دەربڕینێ ژ ڕاستی و ناڤەڕۆکێن خۆ، دبینین، کو خودانێ ئلیادەیێ هۆمیڕۆسی فەلسەفا خۆ، یا ب پیتێن شعرێ نڤیسی. دشێین بێژین، کو د ناڤ هەر فەیلەسۆفەکی دا، شاعرەکێ هەی یان بەرۆڤاژی، کو شعر خزمەتا فەلسەفێ دکەت، فەلسەفە خزمەتا شعرێ دکەت، داڤێن چڕ و هەڤگرێدای د ناڤەرا وان دا هەنە. گەلەک فەیلەسۆفان بەڕەڤانی ژ شعرێ کر، جا فریدریک نیچێ دنڤیسیت: «ڤەگەڕیانا فەرە بۆ ئەلەمێنتێن دەسپێکی ژ بۆ ڤەخوارنێ ژ کانییا سۆزانەیی، خۆ هەکە ب وێرانکرنا هزرا شرۆڤەکرنەیێ بیت»، دیسا ڕۆماننڤیس دی. ئێچ. لۆرەنس دبینیت، کو «زاڵبوونا عەقلی و سەرکەفتنا وی ل سەر سۆزانەیێ بەرپرسە ژ کارەساتێن سەدساڵیا بیستێ». دکتۆر خەنجەر حەمییە مامۆستایێ فەلسەفێ، ل زانکۆ یا لبنانی دبێژیت: «هەڤبەندییا د ناڤەرا شعرێ و فەلسەفێ دا یا باش نینە، ئەڤە ژ مێژە ل سەر گومانێ و تێنەگەهشتنەکا کویر مایە «. زێدە دکەت: «ڤەگەڕاندنا تێگەهشتنا هەڤگرێدانا د ناڤبەرا فەلسەفێ و شعرێ دا پێدڤی ڤەگەڕاندنا هزرکرنێ یە د پێگەهێ زمانی دا، پرسیارەک ب ڤی شێوەی دهاتە داڕشتن: «گۆتنا فەلسەفی چ مەرەم هەیە و دەربڕینێ ژێ دکەت؟ ئەو چی یە یا شاعر دبێژیت؟ یان ئەو چی یە ئاخفتنا شعری ئەشکەرا دکەت؟ دیسا ئەو چی یە زمانێ فەلسەفێ ئەشکەرا دکەت؟».
ل دویڤ بۆچوونا وی، ئەڤ پرسیارە دەسپێکەکا شاش بوو؛ چونکی ددیت، کو هەر ئێک ژ شاعری و فەیلەسۆفی گوهـ ل تشتەکی دبیت ژ دەرڤە بۆ دهێت، جا ئەو چی یە یا فەیلەسۆفی گوهـ لێ دبیت؟ ئەو چی یە شاعر گوهێ خۆ ددەتێ؟ بەرسڤ ئەو بوو، کو فەیلەسۆف گوهـ ددەتە دەنگێ ڕاستی یێ و شاعر گوهـدارییا ئاشۆپا خۆ و هەپارەیێن خۆ یێن ناڤخۆیی و خەونێن خۆ و سۆزانەیا خۆ یا شاریای دکەت». نیچێ ب خۆ، ئێکسەر ڕەخنەیا خۆ دروستکر و گۆت: «ئەم، ئانکو فەیلەسۆف، گەلەک درەوا دکەین»، دیارکر، کو شعر پەناگەها ئێکانەیە، بۆ دەرکەتنێ ژ بێدەنگییا جیهانێ و ژ نەشیانا زمانی، کو سنۆرا ببەزینیت.
خانی و شعرا فەلسەفی:
ئەڤ هەڤبەندییا د ناڤەرا شعرێ و فەلسەفێ دا ب شێوەیەکێ ڕۆن د ناڤ (مەم و زین)ا ئەحمەدێ خانی دا دبینین، بۆ نموونە، دەمێ پەیوندییا هەر چار ئەلەمێنتێن (ئاڤێ، ئاخێ، ئاگری و بای) ل دویڤ فەلسەفا کەڤنار د گەلئێک دیاردکەت، کو هەر ئێک ژ وان نەشێت بێی یێ دی دیار بکەت.
خانی دبێژیت:
«ئاگر ڤەمرت هەوا هەوایە
ئاڤ ئەر چکییا هەبا هەبایە
ئەفلاک مثالێ ئاسیا بن
هەموارە ب چەرخ و ئنقلابن
دەخلێ ل وی ئاشی ئادەمینە
مەطموورەئێ ئەرضی ئاردەلینە».
وەسا خانی دنێڕیتە ژیانێ و گەردوونی و چارەنڤیسێ مرۆڤی، ئەڤ چێکریێ لاواز، ب شێوەکی ژ شرۆڤەکرنا فەلسەفی یا گونجای د گەل هەر چاخەکی، وەکی دانی د ئاشێ دنیایێ دا، دەمێ دهێتە هێران. دبیت مە دەلیڤە نەبیت گەلەک د ناڤ ڤی بابەتی دا ب چین؛ ئانکو «فەلسەفا خانی» چونکی ئەو ب تنێ پێدڤی ڤەکۆلینەکێ یە، لەو مە نموونەیەک ل سەر داهێنانا خانی یێ شاعر و فەیلەسۆف ئینا.
ژێدەر:
١- ڕۆژناما (الغد) یا ئوردنی، دیدارەک د گەل هەلبەستڤان دکتۆر زوهێر تەوفیق مامۆستایێ فەلسەفێ ل زانکۆیا فیلادلڤیا.
۲– دکتۆر خەنجەر حەمییە، د پەیڤتنەکێ دا بۆ پێگەهێ (ئەڵتڕا صوت) یێ ئەلیکترۆنی.
٣- پێگەهێ (صوت كوردستان)، گۆتارەکە ژ نڤیسینا عصمت شاهين الدوسكي.
٤- ئەحمەدێ خانی، مەم و زین، بەرهەڤکرن: تەحسین ئیبراهیم دۆسکی.
