زمان و کەلتۆرێ کوردان

ئەحمەد ئۆنال

وەرگێران ژ تورکی: هۆشەنگ تاجر

 

زمانێ کوردی ئێکە ژ زمانێن هەر کەڤن یێن جیهانێ، ل گۆر ڤەکۆلینان زمانێ کوردی ئێکە ژ هەشت زمانێن کەڤن یێن جیهانێ، زمانێ کوردی ئەو جهێ کورد د کەڤن دا لێ ژیانە د گەلەک بیاڤێن ژیانێ دا هاتییە بکارئینان، ڤەکۆلینێن د بیاڤێن زمانی دا نیشا ددەن زمانێ کوردی هەر ل گەل پێشڤەچوونا چاندنێ کاریگەرییا خۆ ل کەلتورێ وان دەڤەران ژی کرییە یێن کورد لێ ژیاینە، ئانکۆ ئەو جهێ دبێژنێ میزۆپۆتامیا.

ڤەکۆلینێن ل سەر زمانێن کەڤن یێن جیهانێ نیشا ددەن زمانێ کوردی ژ بەر دەولەمەندییا خۆ بوویە ژێدەرەک گەلەک بهێز بۆ پەیڤ و بکارئینانێ ژ ئالیێ زمانێن دی یێن جیهانێ، ب تایبەتی ژی ئەو زمانێن ل رۆژهەلاتا ناڤین دەرکەفتینە ژێدەرێ گەلەک ژ پەیڤێن وان ژ زمانێ کوردی هاتییە، ئانکۆ زمانێ کوردی زمانەک مەردە و بوویە ژێدەر بۆ پێشڤەچوونا گەلەک زمانێن دی.

پێشڤەچوونا ژیانێ، ب تایبەتی ژی چاندن و کەلتورێ کۆچبەری و دەنگبێژییێ کاریگەرییەکا گەلەک مەزن ل سەر کەلتورێ کوردی کرییە، ئەڤرۆکە هەکە ڤەکۆلینەکا بەرفرەه و زانستی بهێتە کرن دێ دیار بیت ژێدەرێ گەلەک ژ ستران، چیرۆک و داستانێن گەلێن دی ل رۆژهەلاتا ناڤین ژ کەلتور، زمان و دەنگبێژییا کوردی یە، لێ مخابن ژ بەر ئەگەرێن سیاسی و ئەو زۆردارییا ل سەر  گەلێ کورد هەبوویە رێ نەدایە زمان، کەلتور و ئەدەبییاتا کوردی جهەکێ خۆ یێ تایبەت و هەژی د جیهانێ دا هەبیت. 

ل گۆر ڤەکۆلینێن دیرۆکی، د سەردەمێ سۆمەرییان دا، پێشڤەچوونا بازرگانییێ ژ میزۆپۆتامییا بۆ ئەفریقییا، ژ هندستانێ بۆ قەفقازییا و ئەناتۆلی بوویە ئەگەرێ پێشڤەچوونا زمان و کەلتورێ کوردان، د وی دەمی دا کوردان ژی د چارچۆڤێ عەشیرەتان، کۆنفدراسیۆنا عەشیرەتان و گەلەک رەنگێن دی یێن دەستهەلاتدارییێ خۆ برێڤە برینە و رۆلەک مەزن ژی د کەلتورێ سیاسی و بازرگانی یێ وی دەمی دا گێراینە. 

داگیرکەرێن کوردستانێ گەلەک بزاڤ کرن دا بسەلمینن زمانێ کوردی زمانەک کەڤنار نینە و گەلێ کورد ژی پارچەیەکن ژ زمان و کەلتورێ وان، لێ ڤەکۆلیێن دیرۆکی یێن ل جهێن دیرۆکی وەکو گەلیێ چۆلی و گرێ مرازا نیشا ددەن کا زمانێ کوردی چەند کەڤنە و د دیرۆکێ دا کوردان چەند خزمەتا پێشڤەبرنا ژیانێ، چاندنییێ، بازرگانییێ، سیاسەتێ و برێڤەبرنا جڤاکێ کرینە. خالا دی یا هەری گرنگ و بەرچاڤ ژی هەبوونا زانایێن مەزن یێن کورد د چەند سەد ساڵێن بۆری دا ئەو یەک سەلماندیە کا کوردان چەند خزمەتا جڤاکێ مرۆڤاتییێ کرینە، وەکو نموونە مەم و زینا ئەحمەدێ خانی خەزینەکا گەلەک مەزنە بۆ کوردان و هەموو گەلێن دی یێن رۆژهەلاتا ناڤین و بوویە ژێدەرەک مەزن بۆ داستان و چیرۆکێن گەلەک مللەتێن دی ژ بلی کوردان. 

پێشڤەچوونا سیستەمێ سەرمایەداری کاریگەرییا خۆ ل زمان، کەلتور و ژیانا کوردان کریە، زمان و کەلتورێ کوردان گەلەک دەولەمەندە، وی دەمی ژی هەر دەولەمەند بوویە، لێ دەمێ خەلکێن دی دەولەتا خۆ ئاڤا کرن، وان کار ل سەر پێشڤەبرن و ب رەنگەکێ دی دشێم بێژم نووژەنکرنا زمان، کەلتور و ئەدەبیاتا خۆ کرن، دەولەتێ وان سەرمایەک مەزن بۆ ئاڤاکرنا گەلەک ناڤەندێن زانستی و پێشڤەبرنا زمانی تەرخان کرن، لێ مخابن کوردان دەولەتا خۆ نەبوون، داگیرکەرێن کوردستانێ ژی ب هەموو رەنگەکێ کار کرن زمان و کەلتورێ کوردی بکەنە یێ خۆ، زمانێ دەولەمەند و کەلتورێ کوردی بۆ پێشڤەبرنا زمان و کەلتورێ خۆ بکارئینان و هەبوونا کوردان ژی ب تەمامی رەت کرن، لێ ئەڤرۆکە بۆ هەموو جیهانێ هاتییە سەلماندن کا زمان و کەلتورێ کوردان چەند زەنگینە و ب ئینکارکرنێ ئەو نەشێن راستییێن هەی ڤەشێرن یان ژی ژناڤ ببەن. 

ئەوا داگیرکەرێن کوردستانێ ل هەمبەر زمان، کەلتور و هەبوونا کوردان کرییە وەکو نەخۆشییەکێ لێ هاتییە، نها ژی گەلەک ژ کەسێن د ناڤ دەستهەلاتێ دا ل وەلاتێن داگیرکەرێن کوردستانێ هێشتا ژی هەبوونا کوردان قەبوول ناکەن و دبێژن کورد نینن هەتا زمانێ وان هەبیت، لێ زمانێ ئەو پێ دئاخڤن گەلەک پەیڤێن کوردان تێدانە، سترانا ئەو گۆهدارییا وێ دکەت ئاوازێن گەلەک ژ وان کوردینە، لێ ئەوا دەف وان هەی وەکو نەخۆشییەکێ لێ هاتیە و هەتا نها ژی راستییێن هەی قەبوول ناکەن. زمانێ کوردی گەلەک دەولەمەندە و ڤەکۆلینێن چەند ساڵێن بۆری ل دەڤەرێن جودا جودا یێن کوردستانێ هاتنە کرن ژی نیشا ددەن کا کورد چەند مللەتەک کەڤن یێ دەڤەرێ نە، ژ بەر ڤێ یە‌کێ ژی ئێدی ئەوێن دگۆتن کورد نینن هەتا زمانێ وان هەبیت نها بئاخڤن ژی ئێدی کەس گوهداریا وان ناکەت، چونکی ب پێشڤچوونا زانستێن مرۆڤاتییێ و ڤەکۆلینێن دیرۆکی گەلەک راستی بۆ هەموو مرۆڤان ئاشکرا بووینە.

بەری نها گەلەک جاران هندەک ژ نڤیسەر و رۆژنامەڤانێن کورد ب تایبەتی ژی ل باکورێ کوردستانێ دخواستن ب هەر رەنگێ هەی بسەلمینن، کو کورد هەنە و نەتەوەیەک جودانە و پشکەک ژ نەتەوەیا تورک نینن، لێ ئەڤرۆکە پێدڤی ب ڤێ یەکێ ناکەت، پێدڤی ناکەت ئەم بۆ داگیرکەران هەبوونا خۆ بسەلمینین، چونکی زمانێ کوردی و کەلتورێ کوردان و جهێ کورد لێ ژیاینە و گەلەک ڤەکۆلینێن دیرۆکی یێن ل سەر ئاخا کوردان هاتینە کرن، نیشا داینە کا کوردی کینە و بەری ئەو بهێنە ڤێرێ کورد هەبووینە، ل ڤێرێ ئانکۆ ل میزۆپۆتامیایێ ژیاینە، د پێشڤەبرنا ژیانێ دا رۆلێ کوردان گەلەک بەرچاڤ بوویە، وەکو نموونە ناڤێن گەلەک کەرەستەیێن، کو بۆ کارێن چاندنێ، ئاڤاکرنێ هاتینە بکارئینان کوردی نە و د زمانێن داگیرکەرێن کوردستانێ دا چو ناڤەک بۆ وان کەرەستەیان نەهاتییە دانان یان ژی نینە و هندەک ژی هەر وی ناڤی بکار دئینن ئەوێ کوردان د کەڤن دا بکار ئیناینە، ئەو یەک ژی راستییەکا دی یا دیرۆکی یە، کو دسەلمینیت کا کورد چەند مللەتەک کەڤنار یێ دەڤەرێ نە و زمانێ کوردی ژی چەند دەولەمەندە، ب ئینکارکرنا کوردان و زمانێ وان چو راستییەک ناهێتە گوهۆڕین. 

بێگومان نها جیهان رۆژ ب رۆژێ پێش دکەڤیت و زمان ژی ل گەل ژیانێ پێش دکەڤیت، دڤێت نها کورد ل هەموو جیهانێ پتر ژ هەر تشتەکێ کار بۆ پێشڤەبرنا زمانێ خۆ بکەن، مە بەرهەمێ زانایێن گەلەک مەزن یێن وەکو ئەحمەدێ خانی، مەلایێ جزیری، بابا تاهر عوریان، حاجی قادرێ کۆیی و گەلەک زانایێن دی یێن کورد هەنە، کو ب سەدان بەرهەمێن هێژا پێشکێشی جڤاکێ کوردستانێ کرینە، دڤێت ئەم ڤان بەرهەمان جارەکا دی هەموویێ چاپ بکەین، دڤێت هەموو تاکێ کورد وان بخوونن، دڤێت کار بۆ چەندین فەرهەنگێن زمانێ کوردی بکەین، ب کورتی دڤێت ئەم وەکو گەلێ کورد ب هەموو رەنگەکێ کار بۆ پێشڤەبرنا زمانێ کوردی بکەین، ب تایبەتی ژی ل باکورێ کوردستانێ دڤێت زمانێ کوردی ببیتە زمانێ رۆژانە یێ ژیانێ، دڤێت ل جهێن کاری ل دەرڤە ل بازاری ئەم ب زمانێ کوردی ل گەل هەڤدو بئاخڤین، نابیت ل مالێ ئێک ژ ئەندامێن خێزانێ ل گەل یێ دی ب زمانێ تورکی یان ژی زمانەکێ دی بئاخڤن، دڤێت ئەو یەک نەمینیت، چونکی زمان وەسایە تو چەند بکار بینی تو چەند پێ بئاخڤی و بنڤیسی دێ وەسا پێش کەڤیت، ئەو یەک ژی ئەرکێ هەموو تاکێ کوردە. 

دڤێت د بیاڤێن زانستی دا ژی ئەم کار بۆ پێشڤەبرنا زمانێ کوردی بکەین، گەلەک پەیڤێن نوو ژ زمانێن دی هاتینە ناڤ زمانێن کوردی و زمانێن دی یێن جیهانێ، سروشتیە هندەک ژ وان پەیڤان ب زمانێن بیانی بهێنە بکارئینان، لێ گرنگە مە وەکو گەلێ کورد پەیڤێن کوردی بۆ وان تشتان هەبیت، دڤێت زمانێ کوردی ببیتە زمانێ تەکنۆلۆجییێ ژی، چونکی ئەڤرۆکە تەکنۆلۆجی گەلەک پێش کەفتییە و گەلەک بیاڤێن ژیانا مە داگیر کریە، ئەم هەموو رۆژانە کەرەستەیێن پێشکەفتی بکار دئینن، تۆرێن کۆمەلایەتی بووینە پشکەک ژ ژیانا مە، ڤێجا ل ڤێرێ گرنگە ئەم ڤان دەلیڤەیان بۆ پێشڤەبرنا زمانێ کوردی بکار بینینن، ئانکۆ ل ڤێرێ ژ بلی زانا و رەوشەنبیران ئەم دشێین وەسا بکەین بکارئینانا زمانێ کوردی د تۆرێن کۆمەلایەتییێ دا بکەینە کەلتورەک و خەلکێ خۆ ژی هان بدەین ب جهێ زمانێ تورکی و زمانێن دی گرنگییێ بدەنە زمانێ کوردی، بێگومان ئەو یەک دێ بیتە خالەکا گەلەک گرنگ بۆ پێشڤەبرنا زمانێ کوردی. 

ژ بۆ پێشڤەبرنا زمانێ کوردی دا ببیتە زمانێ ژیانێ پێدڤییا مە ب کەسێن رەوشەنبیر و زانا و خەمخۆر هەیە، لێ د هەمان دەمی دا ئەرکێ هەموو تاکێن کوردستانێ یە ل هەر جهەکێ، کو لێ دژیت هەست ب بەرپرسیارییا خۆ یا دیرۆکی ل هەمبەر زمانێ خۆ بکەت، وەسا دێ زمانێ کوردی هێتە پاراستن و دێ پێش کەڤیت، بێگومان ئەو یەک کارەک گەلەک پیرۆزە ژی. 

دڤێت ئەم ب پێشڤەبرنا زمانێ خۆ، کەلتورێ خۆ بۆ هەموو جیهانێ بسەلمینین کورد مللەتەک گەلەک کەڤنارە ل ڤێ جیهانێ، دڤێت ئەم بسەلمینین کا دەولەمەندییا زمان و کەلتورێ کوردان چەند کاریگەرییا خۆ ل سەر زمان، کەلتور و ژیانا گەلێن دی کرییە، ژ بۆ ڤێ یەکێ ژی دڤێت تاکێ کورد د هەموو بیاڤێن ژیانێ و کارێ خۆ دا ل هەمبەر زمانێ خۆ و کەلتورێ خۆ هەست ب بەرپرسیارییێ بکەت، دڤێت ئەم وەسا بکەین زارۆیێن مە، گەنجێن مە ئاخڤتن، نڤیسین و بکارئینانا زمانێ کوردی بکەتە پشکەک ژ ژیانا خۆ، وەسا دێ زمانێ کوردی جهێ خۆ یێ هەژی د ناڤ جڤاکێ مە و جیهانێ دا گریت، دڤێت ئەم ژبیر نەکەین ژ بۆ پاراستنا زمان و کەلتورێ کوردی د دیرۆکێ هەتا نها دا کوردان چەند قوربانی داینە، وی دەمی پاراستنا زمانێ کوردی ژی ئەرکێ هەر کوردەکێ دلسۆز و وەلاتپارێزە. 

د دووماهییێ دا من دڤێت بێژم پێدڤیا مە وەکو کوردان ب هندێ هەیە ئەم خواندنەکا راست و زانستی بۆ گوهۆڕینێن ل جیهانێ و دەڤەرێ بکەین، کاریگەرییا وان ل سەر ژیانا خۆ یا رۆژانە باش ببینین و کار بکەین وەکو نەتەوەییا کورد و وەکو کورد ببینە پشکەک ژ ڤێ جیهانێ و وەکو کورد بژین، دڤێت ئەم ژی وەکو هەموو نەتەوەیێن دی ل ڤێ جیهانێ بزاڤا ڤێ یەکێ بکەین هەر گوهۆڕینەک روو ددەت ڤێجا ئەو گوهۆڕینە د چ بیاڤەکێ دا بیت بکەینە د خزمەتا زمان و کەلتورێ خۆ و وەلاتێ خۆ بەر ب پێشڤە ببەین. 

 

ژێدەر:

https://nerinaazad2.com/tr/columnists/ahmet-onal/kurt-dili-folkloru-ve-ulusu-6736f769bf636