گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
قەدری شێرۆ
ئەنترۆپۆلۆژیایێ گرێدانەكا موكم یا ب جڤاكێن مرۆڤی و خواندنا مرۆڤان ڤە هەی، د بزاڤێن دارێشتنا ئەنترۆپۆلۆژی دا بۆ دیاردەیەكا رەوشەنبیری یا دیار، بەردەوام تێبینی دهێتەكرن، کو تاكەكەسێن مللەتان ب رێیا چالاكیێن رەوشەنبیری ب هەمی جۆرێن خوەڤە، دوپاتیێ ل ناسنامەیا خوە یا شارستانی و جڤاكی دكەن و وێ یەكێ ژی پێشكێشكرنا ئەنترۆپۆلۆژی بۆ وان چالاكییان بجهدئینیت و ژ وان ژی شانۆ.(١)
ب ڤێ یەكێ مرۆڤ دشێت بێژیت، كاروانێ كوردان د هەمی سەردەمان دا وەكریە مرۆڤێ كوردستانێ چالاكی و ناسنامەیا خوە هەر د كەڤن دا بپارێزیت، هەروەسا خوە ب وێ ناسنامەیێ ڤە گرێبدەت و رووب روویی هەمی دەردەسەری و گرفتارییان بوویە یێن ئەڤ پێكهاتێ رەسەن ب ژێیاتییا خوە بۆ ئاخ و ریشالێن خوە یێن كەڤن تووش بوویێ. شانۆ ژی ئێك ژ وان ئەگەرێن هۆنەری بوو یێ ب رێیا وێ مرۆڤێ كوردستانێ دەربڕین ژ هەبوون و مرۆڤایەتییا خوە كری و مافێ خوە د ژیانێ دا ل سەر ڤێ ئاخێ. شانۆ سەكۆیەك بوویە بۆ ڤەگۆهاستنا دەردەسەریێن خوە و داخوازكرنا مافێن خوەیێن رەوا. زێدەباری كارلێك و هەڤگەهشتنا د گەل مللەتان و رەوشەنبیریێن جودا، دا ل سەر دەپێ شانۆیێ راگەهینیت كو گیانێ ژیانێ د ناڤ خەلكی وان دا نەمرییە و رەهندێن دیتنا وان نەهاتییە گوهۆرین، هەروەسا هیمایێن وان نەهاتینە بنئاخكرن و پێكهاتێ وان یێ جڤاكی ژبەرئێكنەچوویە و رەوشت و تیتال و فولكلورێ وان ب درێژاهییا دیرۆكێ مایە زیندی.
كوردان شانۆ نەنیاسییە هەتا سەردەمێن نوی، لێ دكەڤندا هندەك شێوێن تەماشێ نیاسینە، هندەك ژ وان شێوەیێن تەماشێ مرۆڤ دشێت وەكو شێوەیەكێ شانۆیێ بدەتە نیاسین وەكو (بێلبێلاڤا) د شەڤا جەژنێ دا و (یارییا دادوەری) د رێورەسمێن شەهیانان دا و یارییا (شڤان و بێری) د رۆژا ئێكێ یا شیردۆتنا پەزی دا ل دەستپێكا بهارێ و ئاهەنگێران ب جەژنا (نەورۆزێ) سەرسالا كوردی یا كو بۆ 700 سالان بەری زایینێ ڤەدگەریت. زێدەباری رێورەسمێن ئۆلا (زەردەشتی) و (ئێزیدی) كو ریشالێن ئەوان بۆ هزاران سالان ڤەدگەرن، ل گۆرەی میتۆلۆژیا ئۆلی یا د پەرستگەهان ڤە دهاتە سازكرن. هەتا كو شانۆ وەكو هۆنەر ل دەستپێكا چەرخێ بیستێ دیاربووی، كو پترییا پەرتووكان ئاماژێ پێ ددەن. ئەوی دەمێ ل جهێن سادە دهاتە نمایشكرن و ناڤێ وێ كربوو (شانۆ). ل سەر وی دەمی دەقەكێ شانۆیێ ب زاراڤێ كرمانجی هاتبوو نڤیسین و ناڤێ وێ (مەمێ ئالان Memê Alan بوو، كو هندەك لێكۆلەر ئاماژێ پێ ددەن كو ئێكەم شانۆیا كوردی بوو، عەبدولرەحیم رەحمی هەكاری ل سالا 1919نڤیسیبوو، د هەردو ژمارەیێن پازدێ و شازدێ یێن رۆژنامەیا (ژین) دا بەلاڤكربوو. ژێدەر ئاماژێ ددەن كو ب دەمەكی بەری بەلاڤبوونا وێ هاتیە نڤیسین، هەروەسا شانۆگەریا (نێریك) یا ل گوندێ (ئۆرە) ل دەڤەرا بەرواری بالا سەر ب قەزا ئامێدیێ ڤە هاتیە نمایشكرن، كو میرێ میرنشینا بەهدینان بەرهەم پاشا( 1714- 1768) ل نمایشا وێ بەرهەڤببوو.(2) ئەڤە ژی وێ یەكێ ناگەهینیت كو كولتورێ كوردی ب ئێكجاری یێ ڤالابوو ژ سیما و پیشەكاریێن درامایی یێن وەكو شانۆیێ، هەر بو نموونە جەژنا نەورۆزێ هەبوو یان سەرسالا كوردی، كو ئاهەنگ ب هەلكەفتا سەرسالێ ل دەستپێكا بهارێ دهاتنە گێران. كوردێن باشوورێ كوردستانێ ژی ئاهەنگ ب وێ جەژنێ دگێران.(3) ب ڤەگێرانا چیرۆكا (كاوەیێ ئاسنگەر) كو چیڤانۆك وەسا ڤەدگێریت كو حاكمەكێ ستەمكار هەبوو و زۆردارییا وی مەزن ببوو، و ئەوی زۆردارێ خوینمێژ بێهنا خەلكی تەنگكربوو و ناخێ وان تژی كەرب و كین ببوو، نەڤیان ل سەر دلێ وان كۆمببوو، تا كاوەیێ ئاسنگەر دیاربووی، سەرهلدانەكا جەماوەری رێكخست و حاكمێ زۆردار كوشت، و ەكو ئاماژەیەك بۆ سەركەفتنا شۆرەشێ ئاگر ل سەرێ چیایی هەلكر. هەروەسا میراتەكێ فولكلورێ گەلێری یێ كەڤنار هەبوو د هەلكەفتێن شەهیانان و ژنئینانێ دا وەكو زارڤەكرنا (دادوەر)ی د هاتەكرن كو دادوەری و هەردوو وەزیرێن وی كوڕكێن وەكو دادوەران دكرنە بەرخوە و ب رۆلێ وان رادبوون، دادگەهەك پێكدئینا، هەروەسا كومەكا گەنجێن ب هێز و خودان شیان هەبوون ب رۆلێ پۆلیسان رادبوون و هەر ئێكی چیڤەك د دەستی دا بوو. و ب بەرهەڤبوونا خەلكەكێ زوور د شەڤا ئێكێ یان یا دوویێ یا شەهیانێ دا. چیرۆك ئەو بوو دادوەر دا پۆلیسان فرێكەت كو كەسوكارێن زاڤای و هەڤالێن وی بینن و تۆمەت بۆ دورستدكرن و دقوتان، و پاشی ب پارەی یان پەزەكێ یان بزنەكێ یان مریشكەكێ یان هەر تشتەكێ دی سزا ددان، ل دووماهیێ هەمی ئەو پارە و تشت دهاتە كۆمكرن و مێهڤاندارییەك بۆ خواستیێن شەهیانێ ددانا ب بەرهەڤبوونا زاڤای، مەرەم ژ ڤێ نمایشا تەماشەیی مژویلكرن و دلخۆشكرن بوو.(4) هەروەسا زارڤەكرنا (شڤان و بێری) هەبوو كو هەر د وەرزێ بهارێ دا دهاتەكرن و د رۆژا ئێكێ یا چوونا بێرییا بۆ دۆتنا پەزی، ئەو یەك ژی ئەڤە بوو دا بیست ژنێن د عەمرێ ناڤنجی دا ژ گوندی كۆمكەن و ب بەرهەڤبوونا گوندییا، دا هێرشێ كەنە سەر شڤانی و دا (گوپالێ) وی ژێ ستینن و شكێنن و شڤانی گرن و كەنە د ئاڤێ دا، و شڤان دا هەمی بزاڤان كەت خوە ژ دەستێن وان رزگاربكەت و گوپالێ خوە بپارێزیت، ل دوماهیێ دەمێ شڤان دكەتە دەستێن وان، دا ژنێن گوندی یێن پشكدار و نەپشكدار دیارییان پێشكێشی شڤانی كەن، هندەكا ژ وان ژی ستران دگۆتن و یێن دی لێ ڤەدگێرا ، گوندییان ژی سەما دكر و بازنێ خو یێ گۆڤەندێ گرێددا، پاشی دا هەر ئێك ژ وان ژنان كا چ خوارنێن كوردەواری دگەل خوە ئینایە دا دانن و ل دۆركۆم بن و خوون. گەلەك ژ وان سیمایێن شانۆیێ د كولتورێ كوردی دا هەنە وەكو (بێلبێلاڤا) د شەڤا جەژنێ دا و (بیلك) د شەڤا خەنایێ دا و (بویكا بارانێ) د سالێن باران گیرۆ دبوون و… هتد.(5) هەر وەسا (تەرازییا بجویك) ئەوا ژهزرا هزرمەندێ كورد (عیسێ دەلا) هاتینە دورستكرن، ل كوجكا میرێ ئامێدیێ ل سالا (1786) هاتینە پێشكێشكرن، كو میرێ ئامێدیێ و عیسێ دەلا و چەند خزمەتكارەك ب رۆلێ ئەكتەران رابووینە.(سمو، ئبراهیم احمد،2001: ل 64) و هەر وەسا هندەك ژێدەر ئاماژێ ددەنە هەبوونا دراما كوردی ل چەرخێن كەڤن، ڤەدگەرنە (2200) سالا بەری زایینێ لدەف (گووتییان) و (میدیان) كو دیاردا نواندنێ و لاسایكرنێ لدەف وان هەبویە (ئیبراهیم، ئارام یوسف، 2017: ل95) و هندەك مێژوونڤێس دبێژن كو هندەك شانۆگەریێن تەمام د سورەتێن گاتایێ دا دپەرتووكا پیرۆز (ئاڤێستا)یێ دا دهێنەدیتن. هەروەسا (فەرهاد پیربال) باس ل مێژوونڤێسێ گریكی (سترابۆن) دكەت ل سالا (53) بەری زایینێ دیاركریە، كو كورد وئەرمەنان شانۆ هەبوویە(6) ئەڤە ئاماژەیە كو شانۆیا كوردی دكەڤندا هەبوویە مینا هەمی شارستانییەتێن كەڤن.
ئەڤان یارییا و ئەڤان دیاردێن شانۆیی ب شێوەیەكێ گشتی د ناڤ خوە دا گەلەك سیمایێن شانۆیا تەماشەیی هەلدگرتن، كو گەلەك رەگەزێن نمایشكرنێ تێدا هەبوون، ژ وانا ژی (جهێ نمایشێ، كەس، تێكهەلی، دیالۆگ و هەڤڕكی ….. هتد) كو دشیان دایە وەكو گرنگترین سیمایێن شانۆیا تەماشەیی ل وی سەردەمی بهێنە هەژمارتن، لێ یا گرنگتر ژ ڤێ یەكێ ئەوە یا د رێورەسمێن ئۆلی دا هەی ل نك ئێزیدییان كو ئێك ژ پێكهاتەیێن جڤاكێ كوردی یە، ئەو رێورەسم گەلەك نێزیكی وان بوون یێن ل نك گریكییان هەین د جەژنێن (دیونسیۆس) و ئاهەنگێن (دیترامبۆس) دا، كو كاكلا دروستبوونا شانۆیێ بوون ل نك گریكییان، ئەڤە وێنەیەكێ تەمامە ژ هەژمارا خوداوەندان د ئۆلێ ئێزیدی دا و وەكو خوداوەندێن گریكییان. ژ روویێ هەژمارێ و ئەركی ڤە، زێدەباری وەكهەڤییا شێوێ ئاهەنگێرانێ و هەژمارا رۆژێن ئاهەنگێ كو حەفتن، هەروەسا هەبوونا جۆقەی و سەمایا درامی و مۆزیك و هەروەسا بلندی و مەزناهییا كەسایەتییان یێن ژ ئالییێ زەلامێن ئۆلی ڤە دهێنە پێشكێشكرن و خودان جهەكێ ئۆلی و پیرۆزن. هەروەسا زنجیرا روودانان و دەم و هەر سێ یەكە، و جلكێن تایبەت ژی هەنە، دگەل نێزیكبوونا بەرهەڤی و رێورەسمان. و ئێك ژ وان ئاهەنگێن ئۆلی د بێژنێ (سەما) ئانكو سەمایا ئۆلی كو ل پەرستگەها لالش د هێنە گێران، كو جۆقە و سەرۆكێ جۆقەی هەنە، ئەڤ رێورەسم و ئاهەنگێن ئۆلی گەلەك كەڤنارن د دەم و دروستبوونا خوە دا و بۆچوونا ئۆلی یا میتۆلۆژی وەسا دیاردكەن، كو ل دەستپێكا هەبوونا مرۆڤان هەبوون، لێ بۆچوونا دیرۆكی ئەو ئاهەنگ هاتینە بەلگەكرن بەری 1100 سالان و هەتا نها د بەردەوامن و ب پیرۆزیەكا تایبەت دهێنە گێران.(7) یا پێدڤییە ئاماژێ بدەینێ كو ئەڤ ئاهەنگە یا پیرۆزە، بهایێ هۆنەری ژی د ڤان جڤاكێن ئۆلی دا كێمترە ژ بلندی و پیرۆزییا ئۆلی ب هەمی جۆران ڤە. لەورا رێیا خوە ب شێوێ هۆنەرێ درامی بۆ شانۆیێ نەگرتیە، زێدەباری كو ب دیتنەكا هۆنەرێ دیكیۆمێنتی بەرێخوە نەدایە ڤان پیشەكاریێن ئۆلی و ئاهەنگ و رێورەسمان دا شێوەیەكێ درامایی یێ پێشكەفتی ب خوەڤەبگریت.
پێڤاژوویا هزری یا شانۆیا كوردی
پشتی ڤێ كورتییا تیر بۆ روویێ دیرۆكی یێ شانۆیا كوردی پێدڤییە ئاماژێ بدەینە گرنگترین بۆچوونێن هزری و ئەو سەمتێن نمایشێن شانۆیا كوردی دیاركرین، پشتی پێشكێشكرنا شانۆیێ وەكو هۆنەر. د وەستگەها ئێكێ دا ئانكو ل سالێن سیهان شانۆ ل دەستپێكا خوە یا رەوشەنبیركرن و فێركرن و ژیانێ و چاندنێ و نێچیرێ بوو، ب سادەیا بەرهەمئینانا ڤان نمایشان كو چ بنیاتێن هۆنەری و زانستی تێدا نەبوون، لێ هندەك كەسێن گرنگیێ ب شانۆیا كوردی ددەن وەسا دیاردكەن، كو دەستپێكا راستەقینە یا شانۆیا كوردی ل سالێن سیهان ژ چەرخێ بووری بوو، ئێكەم شانۆگەریا نڤیسەرێ وێ یێ كورد شانۆگەریا (ئەڤین و نشتیمانپەروەری) ل سالا 1933ێ یا نڤیسەر (أ. ب هەوری) بوو، و ل سالا (1935)ێ ژی قوتابخانەیا (زانستی) شانۆگەریەك ژ داستانا كوردی (مەم و زین) هاتیە بەرهەڤكرن، یا هەلبەسڤانێ مەزن ( ئەحمەدێ خانی) پێشكێشكر. هەروەسا ل سالا 1938 شانۆگەریا (تەبەدۆر) ل دهۆكێ هاتە نمایشكرن ژ نڤیسین و دەورهێنانا (محەمەد ئەمین ئۆسمان)، پاشی وەستگەها دوویێ ئانكو سالێن پێنجییان هەژمارا نمایشكرنا شانۆگەریێن كوردی دووجاركی هند زێدەبوو. كێمەكا ژنان ژی چوونە د وی بیاڤی دا لێ نەببوو دیاردە. نمایش ژی ب شێوازەكێ سرۆشتی و كەتواری یێ سادەبوون. لێ ل دەستپێكا سالێن حەفتییان ژ چەرخێ بووری و ب دروستی پشتی ڤەكرنا ئەكادیمیا هۆنەرێن جوان ل بەغدا و چوونا هەژمارەكا كەسێن گرنگی ب هۆنەرێ شانۆیێ ددا ژ بەرەبابەكێ گەنجان بۆ خواندنێ ل وێدەرێ، ژ وانا (ئەحمەد سالار و غازی بامەرنی و تەلعەت سامان و بەدیعا بەهدەش و فەرهاد شەریف) و هندەكێن دی، كو دبیتە وەستگەها سیێ. شانۆیا كوردی پێشوازییەكا مەزن ژ ئالیێ ژنان ڤە لێ هاتەكرن. پشتی دامەزراندنا پەیمانگەها هۆنەرێن جوان ل سلێمانیێ.(8) و ل سالێن حەفتییان و سالێن د دویڤدا، شانۆیا كوردی گاڤێن مەزن هاڤێتن بەر ب دەستنیشانكرنا ناسنامە و شێوەیێ خوەیێ تایبەت و نەما ئێخسیرا كارتێكرنا شانۆیا عەرەبی یا ئیراقی ب شێوەیەكێ راستەوخۆ، بەلكو ژ هەمی جهان بۆ زمانێ كوردی هاتە وەرگێران، هەروەسا پشتبەستن ل سەر هەمی خواندنگەهێن هۆنەرێ جیهانی هەر ژ ستانسلاڤسكی هەتا بریختی بۆ دەرهێنانێ كر. لێ د وێ قۆناغێ دا دەقێن شانۆیێ ل سەر دەقێن ماركسی بوون، كو گرنگی ددا تەخا كرێكار و جۆتیاران و ئاریشێن سادەیێن مرۆڤان، ئەو قۆناغ بەردەوامبوو تا رێككەفتنا ئۆتۆنۆمیێ د ناڤبەرا كوردستانێ و رژێما ئیراقێ دا هەلوەشیایی.(9) پشتی هینگێ شانۆ بوو دو سەمت، ئێك ژ وان ئۆپۆزسیۆن و مانە ل چیایان و پشتەڤانی ل شۆرەشا كوردی كر، سەمتا دی ژی یا ناڤخوە بوو و دكەفتە ژێر چاڤدێرییا دەولەتا ئیراقێ، ب وێ یەكێ هندەك كارێن نشتیمانی ب سیمایێ سەرڤە هاتنە پێشكێشكرن و تێدا هەلویست و ئامرازێن جەڤەنگی هاتنە بكارئینان، كو ئاماژە ددا دۆزا كوردی و دروشمێن رزگاریخوازی و هزرا شۆرەشگێری، لێ ناڤەرۆكا وان شانۆگەریان نامەیێن ڤەشارتی بۆ وەرگرێ كورد تێدا هەبوون، كو هانددان بۆ سەرهلدانێ ل دژی رژێمێ و پشتەڤانیكرن ل بزاڤا رزگاریخوازا كوردی ل چیایان، د سالێن هەشتییان ژی دا شانۆیا كوردی شەرێ ئیراق و ئیرانێ بۆ خوە ب كەیس دیت كو هندەك كارێن شانۆیێ پێشكێش بكەت، كو خزمەتا هەمان مەرەم بكەت، پترییا شێوازێن شانۆیێ یێن دهاتنە پێشكێشكرن شێوازێن دەربڕینێ بوون و دووربوون ژ كەتواری، دا ئەو كەسێن د شانۆیێ دا كاردكەن بشێن ناڤەرۆكا هندەك هزرێن رزگاریخوازی دەربازبكەن، كو وەرگرێ كورد دوی دەمیدا دزانی، زێدەباری كو شانۆ ل وی دەمی ل ژێر فشارێن مەزنبوو ژ وانا فشارێن سیاسی و دەستهەلاتا چاڤدێریێ و گەف ب دەستەسەركرنێ و فشارێن جڤاكی و رەوشت و تیتالێن خێلەكی و ئۆلی هۆنەر ب شێوەیەكێ گشتی حەرام كرییە و بتایبەت شانۆ، وێ یەكێ ژی وەكر كو كاروانێ شانۆیێ گەلەك كێماسی بكەڤنێ.(10) لێ د سالێن نۆتان دا و جودابوونا هەرێما كوردستانێ ژ ئیراقێ و ل ژێر چاڤدێرییا جڤاكێ ناڤدەولەتی، پەیمانگەها هۆنەرێن جوان ل دهۆكێ هاتە ڤەكرن، د گەل كێمییا قوتابییان ژبەر فشارێن جڤاكی و ئۆلی، لێ ل وی دەمی شانۆیا كوردی ل سەر سەمتا لیبرالی چوو كو هاریكاربیت، د ئاڤاكرنا هزرا مرۆڤان دا و ئاڤاكرنا جڤاكی ب رێیا نمایشێن هاریكار بۆ ئاڤاكرنا جڤاكی و ئاڤاكرنا هزرا ئازاد و گرێدای دەستهەلاتا چاڤدێریێ نەبیت، دا رێبازا لێبوورینێ و راستەڤكرنێ بەردەوام بیت هەتا ژ ناڤچوونا رژێما بەعس ل ئیراقێ ل سالا( 2003)ێ.(11) قۆناغا دوماهیێ ژی بۆ شانۆیا كوردی ئەو بوو پشتی پشكا شانۆیێ ل كولیژا ئادابێ ل زانكۆیا دهۆك ل سالا ( 2008) هاتیە ڤەكرن كو پتریا ئەو كەسێن كار د بیاڤێ شانۆیێ دا دكر چوونە وێ پشكێ، داكو شیانێن خوە ب شێوەیەكێ ئەكادیمی پێشڤەببەن، كو رۆلەكێ هەرە گرنگ د پێشخستنا بزاڤا شانۆیێ و بتایبەت ل دهوكێ هەبوو، پاشی روودانێن هاتنا رێكخستنا تیرۆرستییا داعشێ و داگیركرنا هندەك پارچێن ئاخا ئیراقێ و هندەك ژ ئاخا هەرێما كوردستانێ، د ڤی دەمی دا شانۆیا كوردی رۆلەكێ كارا گێرا بۆ هشیاركرنا جڤاكی ژ مەترسییا هزرێن ئیسلاما توندرەو و حزبێن ئیسلامی یێن بزاڤ دكرن دەستهەلاتا خوە ل سەر جڤاكی بسەپین.، ل وی دەمی نمایشێن شانۆیا كوردی هاندەربوون ل دژی وان هزر و تێگەهان و ئاشكراكرنا وان هەمبەری وەرگرێ كورد و بەخشینا گیانێ رزگاریخوازیێ ژ وان هزر و تێگەهان و رەتكرنا وان بوون، هەروەسا بلندكرنا رۆلێ جڤاكی بۆ رەتكرنا ئەوێ خوە سەپاندنێ، شانۆیا كوردی یا سەركەفتی بوو بۆ ڤەكرنا هندەك پرێن رەوشەنبیری و لێگوهارتنا زانینێ و هەڤگەهشتنێ د گەل جڤاكێن بیانی دا كو مفای ژ سەربۆرا ئەوان جڤاكان و ئەو شارەزاییا ئەوان هەی بۆ ئاڤاكرنا هزرا مرۆڤان و ئاڤاكرنا جڤاكی وەرگریت.(12)
ل دووماهیێ ئەم دشێن بێژین، جڤاكێ كوردی و سەرەرای هەمی زۆرداری و تەپەسەریێ یا ب درێژاهییا دیرۆكی دیتی و هەمی بزاڤێن ژناڤبرنا نیشانێن وان یێن دیرۆكی، شارستانی و ژ وان ژی هۆنەر، لێ یێ رژدبوو دەربڕینێ ژ خوە و ناسناما خوە بكەت، ئێك ژ خەباتێن وی ژی بۆ دەربڕینێ شانۆ وەكو سەكویەك بۆ خوە بكارئینایە بۆ ڤەگوهاستنا دەردەسەریێن خوە و داخوازكرنا مافێن خوەیێن رەوا بكەت، زێدەباری كارلیك و هەڤگەهشتنێ دگەل مللەت و رەوشەنبیریێن جودا.
مفا ژڤان ژێدەرا هاتیە دیتن:
1- ایوجینو باربا و نیكولا سافاریزی (2005): اسرار فن الممپل، معجم انپروبولوجیا المسرح، ت قاسم البیاتلی، د ت، ل 16.
2- احمد قرنی ، سەرتایەك ژدیروكا شانۆیا كوردی ، گوڤارا كاروان ، ژمارە 12، ایلول 1983، هەولێر، ل 51.
3- ارام یوسف ابراهیم ، دەروازەك بو دراما و دراما كوردی ، ل 96.
4- چاڤپێكەفتن دگەل هونەرمەند سدقی نێروەی، 11/6/2022.
5- سدقی نێروەی هەمان ژێدەر.
6- فەرهاد پیربال، مێژوی شانو لە ئەدبیاتی كوردیدا لە كونەوە تا 1957، (ب. م) ، هەولێر، ب م، ل 17.
7- جەعفەر سمو، دراما میپولوجیاالایزدیە – دراسە مقارنە بین میپولوجیا كورد الایزدیین والاغریق، دهوك: چاپخانا زانكویا دهوك ، 2009.
8- رفعەت رەجەب جەمال (2007): ئەرشیفێ شانویێ ل دهوكێ 1930 _ 2006 ،چ 1، چاپخاناهاوار، دهوك.
9- رفعەت رەجەب جەمال، هەمان ژێدەر.
10- منقز محمد فیصل، المسرح الكوردی مسیرە وجود وتحقیق الهویە، مقال منشور – اربیل مجلە تیتار العدد ٤، تصدر عن مهرجان اربیل الدولی للمسرح ٢٠١٨ ، ص ١٥٩.
11- صباح هورمز الشانی (2010): قرا‌وە متأنیە فی المسرح الكردی بعد الانتفاچە… أزمته، نقوده، عروچهُ، الحوار المتمدن، https:www.ahewar.org m.asp?i=4351.
12- چاڤپێكەفتن دگەل هۆنەرمەند فەهمی سەلمان 26/6/2022.
