گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
پارێزه‌ر: سەرهنگ حسێن دۆسكی
به‌رى ئه‌م ل سه‌ر مژارا خۆ گونجاندنا تاك و جڤاكى ب راوه‌ستين، فه‌ره بزانين هه‌ر ئێك ژ زاراڤێن تاك، جڤاك خۆگونجاندن چنه و چ په‌يوه‌ندى ل گه‌ل ئێك هه‌يه. هه‌لبه‌ت تاك، هه‌ر ئێك ژ وان كه‌سانه يێن د ناڤ كۆمه‌ڵا مرۆڤان دا دژين و ئه‌و كۆما مرۆڤان ب چڤاك دهێته ب ناڤ كرن؛ له‌وما جڤاك ژى ئه‌و کۆما مرۆڤانه يا تاك د ناڤ دا دژيت و خودان هنده‌ك ياسا و رێسايێن خۆ يێن تايبه‌تن و ئه‌ڤ ياسا و رێسايێن جڤاكى وه‌كى نه‌ريته‌ك دهێنه په‌يڕه‌وكرن ژ لايێ تاكێن جڤاكى ڤه، به‌لێ خۆگونجاندن ره‌فتاره‌كه پێدڤيیه ل ده‌ف بۆنه‌وه‌ران هه‌بيت، ب رامانا راهاتن و خۆ فێركرنا وان هه‌مى ياسا و رێسايێن جڤاكى و ميرى و دينى.
هه‌لبه‌ت ده‌مێ ياسايێن دينى و جڤاكى و ده‌ستوری یێن جودا هه‌بن، پێدڤيیه مرۆڤ خۆ فێر بكه‌ت ژ ڤان ياسايين نه‌ده‌ركه‌ڤن و ب هه‌ر رێكه‌كا هه‌بيت خۆ ل گه‌ل بگونجينيت بۆ هندێ بشێين بگه‌هينه ئارمانجێن خۆ يێن ديار كرى. بنه‌كوك و كويراتييا خۆگونجاندنێ دزڤريته وێ خواستا ئه‌زۆكى يا هه‌ر د كه‌ڤن دا مرۆڤى هه‌ست پێكرى و پاشى ب رێكێن سيسته‌ماتيك كار ل سه‌ر هاتييه كرن، هه‌روه‌ك دهێته زانين شيانێن خۆگونجاندنا مرۆڤى ل گه‌ل ده‌وروبه‌ران يا جێگير نينه يان ژى ژ باب و كالێن مروڤى بۆ مرۆڤى ما بيت، به‌لكى ل دويڤ شيانيێن تاكه كه‌سى و شاره‌زاييا كه‌سى د مينيت كا چه‌ند شيايه خۆ د ڤى بياڤى دا پێشبێخيت. خۆگونجاندن وه‌ك ديارده هه‌ر ژ ده‌مێ ئێكگرتنا مرۆڤان ب شێوه‌يێ کۆم ژ پێخه‌مه‌ت خۆ پاراستن و دوير كه‌فتن ژ دوبه‌ره‌كى و ئاريشه‌يان يان ژى ب ده‌ستڤه ئينانا ده‌ستكه‌فتێن زێده‌تر په‌يدا بوويه، ئه‌ڤجا ژ لايێ مادى يان مه‌عنه‌وى ڤه بيت. هزر د خۆگونجاندنا د ناڤ جڤاكى دا و د چارچۆڤێ دۆرهێلێ خۆ يێ ئايينى و كلتۆرى دا هاتييه كرن و خالا پێكڤه گرێدانا تاكى يه ب جڤاكيڤه. ب بۆرينا ده‌مى ئه‌ڤ چه‌نده بوويه زانست قوتابخانه و تيورێن بابه‌تييانه ل سه‌ر هاتينه دانان و ب رێكێن جودا جودا هاتينه به‌حس كرن. د گه‌له‌ك بياڤان دا به‌حس ژ خۆگونجاندنا تاكه‌كه‌سى د ناڤ جڤاكى دا هاتييه كرن خواندنێن زانستى و ئه‌كاديمى بۆ هاتينه كرن.
ژلايێ زانستى ڤه وه‌ك ديارده‌یەك ئه‌رێنى و ب مفا دهێته ديتن ب تايبه‌ت د بياڤێ ره‌وشه‌نبيرى دا وه‌ك پيڤه‌ره‌ك ژ بۆ قه‌بوولكرنا وان هه‌مى كاودانێن داخوازكرى يێن تاك د ماوه‌يێ ژيانا خۆ دا ده‌رباس دكه‌ت، دبيت گه‌له‌ك جاران خۆ گونجاندن و سه‌ره‌ده‌ريكرنا ل گه‌ل وان كاودانان ببيته ئه‌گه‌رێ ده‌رباز بوون ژ نه‌خوشى و دلته‌نگيا كه‌سى د بياڤێ جڤاكى دا؛ لەوڕا پێدڤيیه هه‌ر تاكه‌كی ميكانزم و پلانه‌ك رێكخستى هه‌بيت دا بشێت يێ سه‌ركه‌فتى بيت د ناڤ جڤاكى دا، بۆ نموونه:
– هه‌ر تاكه‌ك پێدڤيیه هه‌ست ب وێ چه‌ندێ بكه‌ت كو حه‌زا خۆگونجاندنا ل گه‌ل ده‌وروبه‌ران ئێكه ژ پێدڤيێن سه‌ره‌كى بۆ جڤاكه‌ك پێگه‌هشتى.
– ئاگه‌هدار بيت ل پێگه‌هـ و هه‌ستا تاكه‌كه‌سێن ده‌وروبه‌رێن خۆ و رێزێ ل بيرو بۆچوونێن وان بگريت.
– زێده‌بارى به‌ڵاڤكرنا ڤيانێ و نه‌گه‌هاندنا زيانێ بۆ تاكێن جڤاكى.
كاركرنا ب کۆم دهێته هژمارتن ئێك ژ سيمايێن ئێكگرتن و هه‌روه‌سا ده‌ليڤه‌ك باش بۆ خۆگونجاندنا تاكه كه‌سان و بهێن فره‌هييا مرۆڤى ل سه‌ر هه‌ر ده‌رئه‌نجامه‌كى.
هه‌ر چه‌نده د سياسه‌تێ دا تێگه‌هه‌ك جودا هه‌يه كو پراگماتیيه يان كو شيانێن خۆگونجاندن و ره‌فتاركرنێ ل گه‌ل گورانكاريێن ل سه‌ر ڤى بنه‌ماى په‌يوه‌ندیيه‌كا زۆرى يه ل سه‌ر ده‌ستهه‌لات و پێرابوون و مافان، هه‌روه‌سا ل سه‌ر کۆمه‌لگه‌هى د ئه‌رك و كرياران دا. ژبه‌ر سه‌پاندنا ئايدلوژى و هزرا گه‌ل و خه‌لكى ب جۆره‌كى كو هه‌ردو لا د مفادار بن. زێده‌بارى هندێ مفايێن خۆ گونجاندنێ بۆ چاره‌سه‌ر كرنا ئاريشه‌يێن تاكه‌كه‌سى د ناڤ پێكهاته‌يێن جڤاكى دا. لايه‌كێ دى يێ نه‌هێته ڤه‌شارتن خۆگونجاندنا ب زۆرى دهێته سه‌پاندن جوره‌كه تاك هه‌ست ب ملكه‌چبوونێ د ماف و ئه‌ركان دا دكه ت يان ب رێكه‌فتن، دناڤبه‌را ده‌ستهه‌لات و تاكى دا دهێته كرن. هه‌روه‌سا خۆگونجاندنه‌كا دى يا چاڤه‌رێكرى هەیە وه‌ك شيانێن تاكه كه‌سى كو تاك بژيت و مايتێكرنێ د ژيانا تاكێن دى يێن جڤاكى دا نه‌كه‌ت و ئه‌ڤه بێى گرێدانا چ گرێبه‌ستێن فه‌رمى يه. ئه‌گه‌ر گرێدانه‌كا ناڤه‌روكى بهێته كرن د ناڤبه‌را بۆچوونێن فه‌يله‌سوف و بيرمه‌ندێن چاخێن به‌رێ وه‌ك جان جاك رۆسوى كو ب خواندنا ناڤهاتى ئه‌و ريككه‌فتنا دناڤبه‌را تاكى و کۆمه‌لگه‌هى دا دهێته‌كرن ل سه‌ر چه‌وانيا دارشتنا ياسايێن ب رێڤه‌برنا جڤاكى ب تايبه‌ت ژ ئاليێ سياسى و ماف و ياسايان ڤه رێكه‌كا دى يا گونجاندنێ يه و فه‌لسه‌فه ڕه‌وشت، سياسى و جڤاكى دا ئه‌وه كو تاكه كه‌س ل سه‌ر ڕه‌وشا سرۆشتى و سه‌قامگير د ناڤ کۆمه‌لگه‌هى دا بژيت و ئافراندنا كه‌شه‌كێ خوشگوزه‌رانى يێ تێدا مفا ژ په‌يوه‌نديێن تاكه كه‌سى بهێته وه‌رگرتن و هه‌مى لايه‌ك مفادار بن. د فه‌لسه‌فێ دا وه‌ك تيوريه‌ك به‌ربه‌ڵاڤ دهێته ناسكرن و هه‌ولدانه‌كه بۆ نێزيك بوون و تێگه‌هشتنێ و ژ لابرنا گورانكاريیان ژ لايێ كه‌سان ڤه ب مه‌ره‌ما ب ده‌ستڤه ئينانا په‌يوه‌نديێن باشتر و خورتتر. هه‌روه‌سا راگرتنا وێ به‌ڵانسا ئارامى خوشگوزه‌رانيێ ل ده‌ف تاكه‌كه‌سان په‌يدا دكه‌ت، ديسان ژ لايێ بيولوجى ڤه هه‌ر وه‌ك زانايێ زينده‌وه‌رزانى يێ ئينگليزى چارلز داروين خودانێ تيوريا داروينى يا پێشكه‌فتنا مرۆڤان ئاماژە‌ى ب وێ چه‌ندێ دده‌ت كو مرۆڤ پێشه‌نگێ زينده‌وه‌رايه بۆ خۆگونجاندنێ ژ پێخه‌مه‌ت مانه‌كا بهێز د ناڤ ژينگه‌هێ دا وه‌ك پێدڤيه‌كا خوه‌زاى. ديسان ژلايێ زانستێ نوژدارى ڤه دهێته زانين كو هونه‌رێ خۆگونجاندنێ گه‌له‌ك جاران دبيته ئه‌گه‌ر يان رێگر د به‌رسينگگرتنا نه‌خوشيێن وه‌ك دل، فشارا خوينێ، شه‌كرێ و زێده‌بارى ئێشێن ده‌روونى كو كه‌سانێن شيانێن خۆگونجاندنێ هه‌ين سه‌ركه‌فتيترن د په‌يداكرنا ئارامى و خوشگوزه‌رانيا مێشك و ده‌روونى كو دبيته ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كى د بلندكرنا هێز و مۆرالا به‌رگرييا له‌شى و خۆ ده‌رباسكرن ژ نه‌خوشى و سه‌ختيێن ژيانێ.
ژ لايێ ده‌روونناسىى ڤه خۆگونجاندن ئه‌و دياردا ديناميكی يه يا تاك بزاڤێ دكه‌ت ره‌فتارێن خۆ رێكبێخيت ژبۆ وه‌كهه‌ڤبوونێ د گه‌ل جڤاكێ ده‌وروبه‌ر ب رێكێن جودا وه‌ك خۆ شكاندن و رێزگرتنه‌كا سنوردار و هه‌بوونا گيانێ لێبورينێ و خۆ ديتن ژ ته‌خێن جودا يێن وه‌ك ئاست و ئافراندن و كاركرنا ب هه‌ڤڕا و ته‌كنيكا خۆ گه‌هاندن و شلوڤه‌كرنا راسته‌قينه. هه‌روه‌سا بزاڤێن ژ لايێ تاكێن جڤاكى ڤه ب رێكا راستڤه‌كرنا ره‌فتارا تاكى ب مه‌ره‌ما خۆگونجاندن و پێكڤه ژيانا ب کۆم دهێته نياسين د هنده‌ك بياڤان دا ب هه‌وله‌كا گرنگ دهێته ل قه‌له‌م دان وه‌ك سيمايێن ساخله‌ميیا ده‌روونى و پيڤه‌ره‌كه ژ بۆ ئێكگرتنا هێزا جڤاكى ئه‌ڤه زێده‌بارى وێ ئێكێ كو دورهێلا تاكه‌كه‌سى يا بچويك يان مه‌زن بيت بگره ژ خانا خێزان و تا بازنه‌يێن مه‌زنتر تاكو دگه‌هيته کۆمه‌لگه‌هـ و وه‌لاتى.
و ب ديتنا ده‌رونناسێ ئه‌مريكى (جيمس مارك بالدوين)، كو دهێته زانين ئێكه‌م كه‌س بوويه زاراڤێ خۆگونجاندنێ بكارئيناى د نڤيسينا خۆ دا ل ساڵا «١٨٩٥ «، كو خۆ گونجاندن هه‌ڤسه‌نگييه‌كا جڤاكى يه و بۆ خۆگونجاندنا بيولوجى ب مه‌ره‌ما رێككه‌فتن د گه‌ل ژينگه‌ها مرۆڤ تێدا. هه‌روه‌سا ب ديتنا ئێريك فرومى، مرۆڤێ خۆگونجاندى ئه‌وه يێ رێكخسته‌كا ئاراسته‌كرى د ژيانێ دا هه‌ى بۆ حه‌ز و پێدڤيێن تاكه‌كه‌سى و کۆمى. زانا و نوژدارێ نه‌مساوى سيكموند فرويد، كو دانه‌رێ زانستێ شرۆڤه‌كرنا ده‌روونى يه د وێ باوه‌رێ دايه كو رێككه‌فتن و خۆگونجاندنا كه‌سى ديارده‌كا ده‌روونى يه بۆ تێركرنا حه‌ز و خواستێن بيولوجى يێن تاكه‌كه‌سى بۆ خۆ دويركرن ژ سزايێن جڤاكى. زانايێن وه‌ك (على الوردى)، كو سه‌ركێشێ زانستێ جڤاكى يه ل ئيراقێ ، خۆ گونجاندنا تاكى د ناڤ جڤاكى دا ب ره‌هه‌نديتر و جوداتر دبينيت، ب تايبه‌ت جيهانا سێى و د ڤى بياڤى دا دبێژيت: «مێشكێ مرۆڤى دروستكريێ جڤاكى يه و وه‌رارێ ناكه‌ت، ئه‌گه‌ر ب رێكا خۆ گه‌هاندن و خۆگونجاندنا د گه‌ل جڤاكى نه‌بيت» وه‌ك خواسته‌ك بۆ سه‌رده‌مێ نوكه و ئه‌ڤرۆيا ئه‌م تێدا دژين، ب تايبه‌ت كو جيهان يا بوويه ئێخسيرا ته‌كنولوژيايێ و پتر ژ هه‌رتشته‌كى ژى سوشيال ميديا وه‌ك ئالاڤه‌ك بۆ ئاسنكارى و زه‌مينه‌سازيا ڤێ ئێكێ دهێته بكارئينان. زێده‌تر ژ جاران خۆگونجاندنا تاكى د ناڤ جڤاكى دا وه‌ك پێدڤيه‌كا سه‌ره‌كى دهێته ديتن و ئه‌ڤێ چه‌ندێ ئه‌رێنيێن تايبه‌ت ب خۆ ڤه دبينيت به‌لێ حه‌تا راده‌يه‌كى زێده‌ره‌وى تێدا دهێته كرن و هنده‌ك جاران ئاراستێ وێ به‌رب مه‌ره‌مێن شاش و نه‌باش ڤه دچيت و سيمايێن دو روياتى و نه‌وه‌يێ جهێ خۆ تێدا دكه‌ن، حه‌تا ب ده‌ستڤه ئينانا ئارمانجان جيهانا مه‌جازى يا به‌رژە‌وه‌ندخوازيێ، به‌لێ ل دوماهيكێ دێ هێنه سه‌ر وێ خالێ كو ل ده‌مێ د سنورێن دروست و لوژيكى دا بهێته بكارئينان وه‌ك هونه‌ره‌ك ئاشتى خواز و زانسته‌ك ده‌ربرينێ ژ هه‌ست و ده‌روونێ تاكه‌كه‌سى بكه‌ت بێگومان دێ تاك و جڤاكه‌ك ساخله‌م و هشيار و كێم ئاريشه دروست بيت.
ژێده‌ر:
د.علی الوردی(الطبيعه البشریە)
-جان شالین (الانسان نشو‌ة و ارتقا‌وه)
– رسائل و ابحاث عن التكیف الفرد مع الاخرین
-هونه رى ره فتارا دكه ل خه لكى (ديل كارنكى)
ـ تنميه القدرة على التكيف الثقافي (جنيفر ج. ديل)
