گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
شێرزاد نایف
ژ بلی هندێ، كو ئەقلێ ب كۆم وەكو تێگەه و دیاردەكا رەوشەنبیری دهێتە نیاسین و گەلەك ل سەر هاتییە نڤیسین و ڤەکۆلین ل سەر هاتییە کرن، لێ بۆ ئەڤرۆیا سەردەمێ ئەقلێ دەستكرد و پێشڤەچوونا بیاڤێ تەكنولوژییێ و سۆشیال میدیایێ، پێنەڤێت دێ ب شێوەكێ دیتر بیت و ب زمانێ كوردی، نەكو ب شێویەكێ هشك و ویكیپیدییایێ ل بەر دەست ل سەر راوەستین، چونكو ئەڤ ژێدەرە ب ساناهی دهێنە بدەستڤەئینان.
مادەم ئەڤە دیاردەیەكا رەوشەنبیری یە، بەر ب گوهۆڕینێ ڤە دچیت هەروەكو دهێتە ناسین ب (العقل الجمعی)The collective mind؛ وەكو شەنگستەیێ مژارێ و مەنتق گەلەك زانا ل سەر راوەستاینە و ئەوێن، كو خۆدان لێ دەركەفتین هەكە یێ جارا ئێكێ باس لی بكەین؛ جڤاكناسێ فرەنسی دۆركایم (1)، یێ وەكو خۆدانێ ڤێ بیردۆزێ دهێتە نیاسین.
پشتی وی ژی هەر دو زانایێن فرەنسی، گابریێل تارد و گۆستاف لۆبۆن(2)، كرینە تشتەكێ زانستی، لەورا مە نەڤێت گەلەك بچینە د ناڤ هووردەکارییێن مێژوویا وان دا، لێ دخوازین ب دیتنەكا جودا گرێدای جڤاكێ مە یێ كوردستانی و ئیراقی بەرێ خۆ بدەینە بابەتی، چونكو وەكو زاراڤ دبیت دەمێ مرۆڤ دبهیسیت؛ مرۆڤ د بیاڤێ زمانی دا هزركەت نەمازە پشتی بۆ زمانێ كوردی دهێتە وەرگێران وەكو ئەقلەكێ كاملان دهێتە تێگەهشتن و هەمی ب هەڤڕا ل سەر ئەقلەكێ ستاندارد كۆك بووینە، ئەڤێ ئەقلێ ئەڤرۆ یێ دەستكرد و ژیر كریە و دێ كەت، بەلێ یا دروست ئەقلێ ب كۆم یێ هاتییە پەژراندن وەكو باندۆرەكا جڤاكی یە ل سەر هزرەكێ، رەفتارا جەماوەری یە بەرامبەر وێ بۆچوونا ئەو راست دبینن، دشێین نێزیكتر بێژین تشتەكێ مینا رایا گشتی یە، دبیت ژی راستییا بابەتی بۆ رێژەیەكا زۆر یا وی خەلكی یان جەماوەری یا رۆهن نەبیت، دبیت نێڕینا ئەقلەكێ تاكەكی بیت ل سەر مژارەكێ هاتییە بژاندن و سەپاندن ب هەر رێیەكا هەبیت، پاشی گەلەك هزرێن تاكان د ناڤ خوە دا بەرزە كرینە، خەلك ل دویڤ دچن بێی هزر تێدا بكەن. سەرەرای هندێ، كو دبیت ئەو هزرا تاكی یا دروستتر بیت یان نە! چونكو سەرنجا پڕانییا خەلكی بۆ وی تشتی دچیت یێ، كو گشتییا بەرێ خەلكی ل سەر بیت، ئەو خەلك هزر د چق و گەهێن وی بابەتی دا ناكەن وەك مەنتق و لۆژیك؛ وەكو جاران د رێورەسمێن نەریتان دا یان هەلكەفتەكێ دا چو یا خەمباریێ بیت یان شاهییێ هندەك هەما وەك گشت خەلكێ دێ رەفتارێ كەن.
خەلك فێر بووینە كانێ باب و باپیران چ كرییە ئەو ژی دێ وەكو وان كەن. ڤێجا چو د بیاڤێن ئایدولۆجیان دا بیت یان ژیانا رۆژانە، وەكو چاوا ئەم ل ناڤ ئاهەنگان دا دێ چەپلا لێدەین؛ دبیت نەزانین ژی بۆچی هەمییان وەكرن!.
تاكێ رۆژهەلاتا ناڤین ب ئەركان ڤە وەك رۆتین یێ پێگیرە، ڤێجا چو ب رۆخسار یان ژ دل.! مینا ئەو پەندا كوردی یا دبێژیت: تەبایی عامێ دێ چینە شامێ! یانژی پەندا عەرەبی یا دبێژیت: الحشر مع الناس عید.. یانكو حەشرا ل گەل خەلكی جەژنە! دێ وەكو رێزكا مێریا ل دویڤ ئێك چین هەكە خۆ بۆ تشتەكی بیت نەزانین كا ئەو چییە. باشە ؟ خرابە؟.
دەربارەی ملەتێ مە یێ كورد؛ ژ بەر نەبوونا كیانەكێ سەربەخۆ د گەلەك دۆخان دا د ژیانا خوە دا هەردەم یێ ستەملێكری و پەتەپەسەر بوویە. لەورا هەمی میناكێن مە ژی د تراژیدیكن. هەروەكو ل كۆچا ملیۆنی هەمییان چاڤ ل هەڤدو دكرن كەسێ چو بریارێن سەربخۆ نەبوون، پروپگاندەیان ژی د هەر بۆیەرەكێ دا رۆلێ خۆ باشتر ددیت. هەر چەندە نها رەوش هاتییە گوهاڕتن و چاڤێن خەلكی پتر ڤەبووینە، رەوشەنبیرییا میدیایی گەشە كریە، ژ بەر بیاڤێن پەیوەندیێن سۆشیال میدیایێ و بیاڤێن پێشڤەچوونا تەكنۆلۆژی یێن بلەز.
لەورا خواندنا مە بۆ ئەقلێ ب كۆم ل رۆژەكا وەكو ئەڤرۆ هاتییە گوهۆڕین، بەلێ دبیت بارا پتر ب ئەقلیەتەكا رۆخساری بیت، چونكو هێشتا هزركرنەكا كەڤن مایە د خانەیێن ئەقلێ مە یێ ژناڤدا.. وەكو دبێژن (ئەقلەكی زكماكی) هەكە دەربڕین یا دروست بیت. ئەم د ناڤ بیاڤێن میدیایا سۆشیالێ دا لڤینێ دكەین، بەلێ رەفتارا مە نەهاتییە گوهۆرین. گرۆڤە ژی ژ پڕانییا كۆمێنتان دیارە كا ئەم چاوا هزر دكەین، ئەو كۆمێنت بۆ مە باشترین لێكۆلینێن بەردەستن و ب رێژەیێن بلند.
مرۆڤ گەلەك پرسیارا خەلكی دكەت و ب وان دكەت. هەلبەت ئەز ب خۆ دبینم نە تشتەكێ ڤەبڕی و حەتمی یە، بەلێ یا باش ئەوە مرۆڤ پرسیارا بۆچوونان بكەت، بەلێ هەمی گاڤان پێ نەكەت، هەروەسا دەربارەی وان میناكێن ل سەر جڤاكان هاتینە كرن، ئەز ژی دێ میناكەكێ ئینم، جارەكێ دو كەسان ل نیڤا بازارێ دهۆكێ تەماشەی ئەسمانی دكرن و دەستێ خۆ درێژ دكرنێ بەرە بەرە هەر كەسێ ل وێرێ ڕا دبۆری ژی بەرێ خۆ ددایێ و دبیت چو نەبیت ژی، هەتا دویماهیێ بووینە خەلكەكێ گەلەكێ زۆر؛ راوەستییان و بەرێ خۆ ددا ئەسمانی، ئەو بخۆ چو ل ئەسمانی نەبوو، ئانکۆ دەمێ تو دبینی قەربالغەكا زۆر ل دۆر تشتەكی خڕڤەبوویی بۆ كڕینا كالایەكی، هەكە نەیێ باش و ئەرزان ژی بیت، بەلێ دێ خەلكەكێ زۆر تەماشە كەنێ و چنێ و لێ خڕڤەبن.. گەلەك میناكێن دیتر ژی.. ئانكۆ گەلەك جاران د ناڤ جڤاكێن مە دا ب (پەزێ سپی) وەكهەڤ دكەن، ئەڤ وەكهەڤیكرنە ژ مێژە د ناڤ مە دا هەیە، باب و باپیرێن مە ئاماژە پێ دكرن. هەوەسا ئەڤ زاراڤێ دیتر یێ وەكو تێگەهەكێ نێزیك یێ ل ئاستێ جیهانێ بەرنیاس ب (رەوشەنبیرییا كەرێ پەزی)، نە هەمان ئاخڤتنا كەڤنارا جڤاكێ مەیە، لێ وەكو ئێكو د كۆكا خۆ دا و بۆ هەمان رامان ڤەدگەریێت، ئەڤێ چو پەیوەندییەكا ئێكسەر ب یا (پەزێ سپی) ڤە نەبیت. چونكو ئەوا هاتییە بژاندن ب سەرهاتییەكێ هاتییە ئەوا دبێژیت: شەڕەك د ناڤبەرا دو كەسان دا هاتبوو كرن ل سەر پشتا پاپۆرەكێ ئێك ژ وان ب ناڤێ (بانۆرج) و یێ دیتر ژی بازرگانەكێ پەزی یە؛ كەسەكێ توندە، ئەوی بازرگانی پەزێ خۆ ژی كربوو د پاپۆرێ دا.. ئەوی كەسی (بانۆرج) بەرخەكێ ژ هەمییان مەزنتر ب بهایەكێ بەرز ژێ كڕیبوو، كو دلێ وی بازرگانی ب ڤێ چەندێ خوش ببوو. بەلێ ژ نشكەكێ ڤە راوەستابوو، پاشی بەرخ هاڤێتە د دەریایی دا و خۆ دا رەخەكی. پشتی بێهنەكێ بەرخەكێ دیتر ژی خۆ نێزیكی لێڤا پاپۆڕێ كر و ئەوی ژی خۆ هاڤێتە د دەریایی دا، یێ سییێ و چارێ ژی و هەمیان ژی ل دویڤ دا، پشتی هینگی ژی دویماهیا چیرۆكێ باش دیار نینە د ناڤ رۆمانەكێ دا دهێتە گۆتن یا نڤیسەر و قەشەیێ فرەنسی یە فرەنسوا رابلێ(3) ل سالا 1564 نڤیسییە، لێ چیرۆك بەر بەلاڤ دبیت و پشتی سێ سەدەیان، زانایان بەحس ل رەفتارێن ب كۆم یێن حەشدێن مرۆڤان كرن و ئەڤ دیارە ب دیاردەیا (رەوشەنبیریا كەرێ پەزی) ب ناڤكرن.
ڤێجا ئەڤ هەر دو دیاردە گەلەك نێزیكی هەڤ دكەن، وەكو دی دبیت گەلەك د ژێكجودا بن.. چونكو گەلەك جاران رەفتار دهێنە كرن بێی هزر كرن. كو وەكو نەریتان دبن؛ ب كریارا فیزیكی، بەلێ وەكو هزر و تێهزرین جودایە، ئاریشە و ناكۆكی ژی د ڤێرە دا مشە دبن، كو دەرئەنجام ژی دیسان ژ هزرێ بەر ب كریارێ ڤە دچیت.
گەلەك كەس هەنە هزرا وان یا جودایە، بەلێ د گەل دا ژی سەروبەرەكێ جودا ژی هەیە. یێ هەیی هزرا وی یا جودایە، بەلێ كۆنترۆلێ ل سەر و سیمایێ خۆ دكەت. یێ هەیی ژی نە هزر دكەت و نە سەروبەرێ خۆ وەكو هزرا خۆ لێ دكەت، هەما وەكو رۆتین دژیت، دەربارەی ئەڤێ ئێكێ دێ باشترین شرۆڤە یا فەیلەسۆفێ فرەنسی رینیێ دیكارت(4) بیت؛ كو دبێژیت ئەقل ل دەف هەمی مرۆڤان یێ پارڤە كرییە، وەكو ئێك تنێ جوداهی ئەوە، كو هەمی كەس د ئالییەتا كارێ وی دا د ژێك جودانە. گەلەك جاران دێ خۆ بینین د ناڤ حەشدەكا مرۆڤان دا ل دۆر بۆیەرەكێ خڕڤە بووینە، هەمی د بێچارەنە نزانن دێ چ كەن، دبیت تاكەك هەبیت كریارا ئەقلی یا دروست دزانیت كانێ كیش باشترە بهێتە كرن، لێ كەس پێ ناكەت یان دەنگێ وی ناگەهیت، یان دەلیڤە بۆ ناهێتە دان، كو ئەوێ ئاریشەیێ چارە بكەت یان سەركەڤتنێ بۆ خۆ و بۆ هەمییان دەستەبەر كەت.
تەرخانكرنا ئەقلێ ب كۆم بۆ ئەركی
ژێك جوداكرنا كریارا ئەقلێ ب كۆم ژ مەنتقێ خۆ و هزرا رەهایی ژ ئەركی د هزركرنێ دا دیار دبیت، یانژی هەر لۆژیكە بریارێ ل سەر ددەت، ڤێجا بەری هەر تشتەكەی دێ باس ل سیاسەتێ كەین، چونكو سیاسەت وەكو تەڤیێن باران بارینا ئەورێن بوهارێ یە، هەردەم بەر ب گوهۆڕینێن ب لەز ڤە دچن، ژ بەر هندێ من ئەڤ بڕگەیە ل ڤی بابەتی زێدەكر، كو مژارا خۆ ژ وی قەرقۆدەیێ هشك دەربكەڤین یێ جڤاكی و ئەكادیمی، ب سەپاندنا بابەتی ل سەر رەوشا خۆ یا ڤی سەردەمی نەمازە دبیتە جهێ مفای، د بیاڤێ سەربازی و لەشكرێن وەلاتان دا و زانستێ سەربازی، ئەقلێ ب كۆم وەكو ئەرك؛ مفایەكێ ئیكجار ژێ هاتییە وەرگرتن. ب ئێكگرتنا رێز و ئەركان پێخەمەت سەرخستنا وەلاتی، ژبۆ جوانیكرن و ساناهیكرنا ئەركێن ب كۆم ل ڤێرە ناخوازم وەكهەڤی رەوشەنبیریا كەرێ پەزی(5) بكەم لێ بۆ قەنجاتی و چاكییا رێڤەبرنێ وەكهەڤیەكا هەڤپشك هەیە. شڤانكرنا پەزی و رێڤەبرنا پەزی نەخاسمە یێ سپی ئەو چاڤلێكرنا كاروانی بۆ شڤانان نیعمەتەكە.
ژبەر ڤێ ئێكێ من تنێ ئەڤ لایەنە ژێ گرت دەربارەی مفایێن تێگەهێ ئەقلێ ب كۆم ژ بلی بیاڤێن دیتر، كو یا گرنگتر ژی سەپاندنا تێگەهێ ئەقلێ (ژناڤدا) یێ ب كۆم د چارەسەركرنا دەروونی دا؛ یێ زانستێ دەروونی شرۆڤە دكەت بۆ پەیوەندییێ د ناڤبەرا هەستا تاكی و ژێرخانەیێن كوورتر یێن ل دویڤدا دهێن؟ سەربۆر و بیردانكێن كەسی ب رەنگەكێ نەراستەوخۆ بۆ كارێن رۆژانە پشتەڤانییا وی دكەت. یانژی (یۆنگ) هوشداریێ ددەت، كو نۆژدارێن دەروونی بكەڤنە بن باندۆرا سیمایێن ئەقلێ ژناڤدا یێ ب كۆم. نەكو ل سەر كیستێ ساخلەمیا نەخۆشی روخساری خورت بكەن.. دبێژین نەخوشیێن شیزۆفیرینا ب دروستی وەكو ئەقلێ خۆ یێ ژناڤدانە، و ژ ئەزۆكیا د ناڤ خەلكی دا د دویرن. لەورا دویر ژ ڤان لایەنان وەكو مە دیاركری، كو لایەنێ سیاسی هەكە باس ل سەربۆرێن ئێكەتییا سۆڤیێت یان ئەلمانیا یا نازی یا جاران یان بریتانی …هتد نەكەین، ئەم دێ بۆ رەوشا مە یا ڤی سەردەمی، كو هەر ژ دەسپێكا پێكئینانا كیانەكێ نیمچە سەربخوە باس ل وێ ئێكێ بكەین، كو ئەم هەر یێن داخواز دكەین مللەتێ مە ب هەمی تەخ و چین و ئالیێن سیاسی ڤە ئێكرێزیێ بپارێزین، چونكو ئەم پێدڤی كیانەكێ بهێز ل هەمبەر هێرشێن دژوار، كو وەلاتێ مە پرت و پەلاڤ نەبیت. ئەڤێ ژی د بیردۆزا خۆ دا مەرج و دۆخێن جهكی و ئەوێ جێگیربوونا ئەقلەكێ ب كۆم دڤێت، ئەم ژی وەكو دەوروبەران و مەرجێن جهی و دەڤەرێ ئەقلەكێ ب كۆم بپەرژینین.
پەراوێز و ژێدەر:
(1) ئیمیل دۆركایم (1857-1917)
(2) گابریێل تارت (1843 ـ 1904) و گۆستاف لۆبۆن (1841 – 1931) (1) بەرهەڤكارێ پەرتووكا لۆبوون یا (سایكۆلۆژیا جەماوەری)
(3) رابلێ ئێك ژ مەزنترین نڤیسەرانە ل سەر ئاستێ جیهانێ و ئێكە ژ هزار ناڤدارترین زانایێن دیرۆكێ، ئێك ژ دامەزرێنەریێن نڤیسینا ئەرۆپی یا سەردەم بوویە. رۆمانا وی گارگانتوا وبانتاگرویل سەركەفتیترین بەرهەمێن وی بووینە.
(4) المقال عن المنهج « هو مقال السیرە الژاتیە الفلسفیە، قام بنشره رینیه دیكارت فی 1637.
(5)سیكولوجیە القطیع –عزالدین معزە،الحوار المتمدن-العدد: 7480 – 2023 / 1 / 2 – 13:19
