ئەندازیار یونس عەبدولعەزیز

ئەگەر نەتەوەیێن ئێکگرتی و جڤاتا ئاسایشێ بهێنە هەلوەشاندن دێ چ قەومیت؟

ئەرێ مە پێدڤی ب سیستەمەکێ جیهانی یێ نوی و دادپەروەرتر هەیە؟

دەمێ نەتەوەیێن ئێکگرتی ل سالا ١٩٤٥ێ هاتیە دامەزراندن، ئارمانجا سەرەکی ژێ پاراستنا ئاشتی و ئاسایشا نێڤدەولەتی و چارەسەرکرنا کێشەیان ب رێکێن ئاشتیانە و رێگرتن ژ جینۆسایدێ و پشتەڤانییا مافێن مرۆڤی بوو. لێ پشتی دەربازبوونا پتر ژ حەفتێ سالان، دیار دبیت، کو رێکخراو بوویە دەزگەهەکا بێ کاریگەر، کو دکەڤیتە بن دەستهەلاتا وەلاتێن مەزن، و هەردەم د شکەستنێ دایە د بدەستڤەئینانا وان ئارمانجان دا یێن کو ژ بو وان هاتییە دامەزراندن.

نەتەوەیێن ئێکگرتی نە شیا شەڕان راوەستینیت، نە شیا داگیرکرنان ب داوی بینیت، و نە ژی شیا پاراستنەکا راستەقینە ژ بۆ گەلێن بندەست پەیدا بکەت. د دەمەکی دا، کو جڤاتا ئاسایشێ وەک ئامرازەک بکار دهێت ژ بۆ خزمەتکرنا بەرژەوەندییێن ستراتیجی یێن وەلاتێن مەزن ب سەدەما مافێ ڤیتویێ، کو بڕیارێن نێڤدەولەتی دکەتە بندەستێ تێروانینێن سیاسی ب تنێ، نەکو بنەمایێن دادپەروەریێ.

1) نەتەوەیێن ئێکگرتی و نەشیانا وێ

د داویئینانا شەڕێ سار دا:

ئێک ژ مەزنترین شکەستنێن دیرۆکی یێن نەتەوەیێن ئێکگرتی نەشیانا وێ بوو د داویئینانا شەڕێ سار دناڤبەرا کۆمێن رۆژهەلات و رۆژئاڤا دا، یا کو چەندین دەهە بەردەوام بوو ژ گرژیێن لەشکەری و سیاسی و ئابووری، بێی کو رێکخراو بشێت چ چارەسەریێن راستەقینە بسەپینیت.

– نەتەوەیێن ئێکگرتی نەشیا رێگری ل پێشبڕکا چەکێن ناڤۆکی دناڤبەرا ئەمریکا و یەکێتیا سۆڤیەت دا بکەت، ئەڤێ چەندێ چەندین جاران جیهان گەهاندە لێڤا شەڕەکێ ناڤۆکی، هەروەک د قەیرانا مووشەکێن کوبی دا ل سالا ١٩٦٢ێ.

– نەتەوەیێن ئێکگرتی چ رۆلەکێ کاریگەر نەبوو د راوەستاندنا داگیرکرنا سۆڤیەتی یا چەندین وەلاتان دا، وەک هنگاریا ل سالا ١٩٥٦ێ، و چیکوسلوڤاکیا ل سالا ١٩٦٨ێ، و ئەفغانستانێ ل سالا ١٩٧٩ێ.

– رێکخراوێ چ چارەسەری پێشکێش نەکرن ژ بۆ قەیرانێن خوینی یێن کو ژ شەڕێ سار پەیدا بووین، وەک شەڕێ کوریا (١٩٥٠-١٩٥٣) یان شەڕێ ڤیەتنام (١٩٥٥-١٩٧٥).

2) جینۆسایدێن د یەکێتیا سۆڤیەت دا و پشتگوهاڤێتنا نێڤدەولەتی:

سەرەرای کو نەتەوەیێن ئێکگرتی باسێ مافێن مرۆڤی دکەت، لێ چ هەلویست ل دژی تاوانێن دڕندانە یێن کو د ناڤ یەکێتیا سۆڤیەت دا هاتینە کرن، وەرنەگرت، کو گەلێن تەمام ل سەردەمێ ستالینی و پشتی وی، راستی زولم، کوچبەرکرن و جینۆسایدێ هاتن.

– ب ملیۆنان خەلک ژ ئوکراینی، چیچانی، تەتار، و کازاخان راستی برسیکرنا ب زانین هاتن (وەک برسیکرنا ئوکراینی (هولودومور)، کو تێدا ب ملیۆنان ئوکراینی هاتنە کوشتن ل سالێن ١٩٣٢-١٩٣٣).

– ب دەهان هزار ژ کورد و چیچان و تەتار و موسلمانێن ئاسیا ناڤین ب زۆرەملێ هاتنە ڤەگوهاستن بۆ سیبیریا د بارودۆخێن زەحمەت دا، کو بوونە ئەگەرێ مرنا هزاران کەسان.

– تەنانەت رووس ب خۆ ژی ژ چەوساندنێ نەفلتین، کو وەلات شاهدێ کوشتنێن ب کۆم و گرتنا ب ملیۆنان رووسان د کەمپێن کارێ زۆرەملێ یێن (گولاگ)ێ دا بوو، بێی چ دەستێوەردانا نێڤدەولەتی یان تەنانەت ئیدانەیەکا رۆن ژ نەتەوەیێن ئێکگرتی.

3) دۆزێن گەلێن چەوساندی، یێن کو نەتەوەیێن ئێکگرتی د چارەسەرکرنا وان دا شکەست

دۆزا کوردی: چار دەولەت دژی مللەتەکێ:

سەرەرای کو ژمارا کوردان ژ ٤٠ ملیۆن کەسان دەرباز دبیت، لێ هێشتا ژ مافێ خۆ یێ دەولەتا سەربەخۆ بێبەهرن، و ل عیراق، تورکیا، ئیران و سوریایێ راستی چەوساندنێ دهێن.

– ل ئەنفالا ١٩٨٨ێ ل عیراقێ کورد هاتنە جینۆساید کرن، کو تێدا ١٨٠ هزار کورد هاتنە کوشتن، و چەکێن کیمیاوی ل دژی وان ل هەلەبجە هاتنە بکارئینان، بێی کو نەتەوەیێن ئێکگرتی کارڤەدنەکا راستەقینە ل هەمبەر وێ کارەساتێ نیشان بدەت.

– ل تورکیا و ئیرانێ، کورد هێشتا ژ مافێن خۆ یێن رەوشەنبیری و سیاسی بێبەهرن، سەرەرای هندێ، نەتەوەیێن ئێکگرتی دەستێوەردان نەکر ژ بۆ پاراستنا مافێن وان.

– دەمێ ل سالا ٢٠١٧ێ هەرێما کوردستانا عیراقێ راپرسییەک ل سەر سەربەخۆییێ کری، نەتەوەیێن ئێکگرتی ب تەمامی پشتگوهـ هاڤێت، و رێ دا وەلاتێن دەوروبەر گەمارۆیەکا ئابووری و لەشکەری ل سەر هەرێمێ بسەپینن.

کەشمیر: ملمانێ یا هەتا هەتایێ بێ چارەسەری:

ژ دەمێ دابەشکرنا هندستانێ ل سالا ١٩٤٧ێ، گەلێ کەشمیرێ ل بن داگیرکرنا هندێ و پاکستانێ دا دژیت، و ئەو راستی پێشێلکرنێن بەردەوام دهێن.

– سەرەرای بڕیارێن نەتەوەیێن ئێکگرتی، یێن کو داخوازا ئەنجامدانا راپرسیەکێ ژ بۆ بڕیاردانا چارەنڤیسی دکر، چ ژ ڤان بڕیاران نەهاتنە جێبەجێکرن.

– هندستان بەردەوامە د سەپاندنا گەمارۆیەکا لەشکەری یا توند دا ل سەر کەشمیرێ، و بکارئینانا توندوتیژیێ دژی هاوەلاتییان، د دەمەکی دا کو نەتەوەیێن ئێکگرتی ب تنێ دانپێدانێن بێ بەها دەردئێخیت.

کەتەلۆنیا: چەوساندن د دلێ ئەوروپا دا:

ل سالا ٢٠١٧ێ، د راپرسیەکێ دا گەلێ کەتەلۆنیا هەول دا ژ ئیسپانیا جودا ببیت، لێ حکومەتا ئیسپانی ب هێز راپرسی تێکدا، و سەرکردێن ئازادیخوازێن کەتەلۆنی گرتن. سەرەرایی کو کەتەلۆنیا پشکەکە ژ ئەوروپا دیموکراتی، لێ نەتەوەیێن ئێکگرتی ژ بۆ پاراستنا مافێ گەلێ کەتەلۆنی د بریاردانا چارەنڤیسا خۆ دا چ تشت نەکر.

رۆهینگیا: جینۆساید ل بەر چاڤێن نەتەوەیێن ئێکگرتی:

موسلمانێن رۆهینگیا ل میانمار کەتنە بەر پرۆسێن رەگەزپەرستانەیێن سیستەماتیک و کومکوژیێن دڕندانە و کۆچبەرکرنا زۆورەملێ، لێ بۆ داویئینانا ئازارێن وان نەتەوەیێن ئێکگرتی چ چارەسەری پێشکێش نەکرن.

ئەرمينیا و ئازەربایجان: ستەما بەردەوام پشتی جینۆسایدێ:

ئەرمینیا هێشتا ژی یا ژ ئەنجامێن جینۆسایدا ئەرمەنییان یاکو دەولەتا عوسمانی د ناڤبەرا سالێن ١٩١٥ و ١٩١٧ دا کری، دنالیت، کو پتر ژ ئێک ملیۆن و نیڤ ئەرمەنی تێدا هاتنە کوشتن، و ئەردێن وان یێن دیرۆکی هاتنە دەستەسەرکرن.

سەرەرای کو جیهان ڤێ ب جینۆساید دناسیت، لێ نەتەوەیێن ئێکگرتی ژ بۆ گەرەنتیکرنا قەرەبوویا ئەرمەنییان یان ناسینا فەرمی یا مافێن وان چ گاڤ نەهاڤێتن.

شەڕ دناڤبەرا ئازەربایجان و ئەرمینیا دا ل سەر ناگورنو کارباخ بەردەوام بوو، و نەتەوەیێن ئێکگرتی نەشیا چ چارەسەریەکا ڤەبڕ ژ بۆ ڤێ ملمانەیێ پێشکێش بکەت.

4) بۆچی نەتەوەیێن ئێکگرتی شکەستێ دئينيت؟

جڤاتا ئاسایشێ: ئامرازەک د دەستێ دەولەتێن مەزن دا:

جڤاتا ئاسایشێ بهێزترین دەزگەهە د ناڤ نەتەوەیێن ئێکگرتی دا، لێ ب سەدەما مافێ ڤیتویێ ئیفلیج بوویە، ژبەرکو رێ ددەت دەولەتێن مەزن هەر بڕیارەکا کو نە دگەل بەرژەوەندیێن وان بیت، راوەستینن.

– ئەمریکا دەهان جاران ڤیتۆ بکارئینا ژ بۆ پاراستنا ئیسرائیلێ ژ هەر لێپرسینەکا یاسایی.

–  رووسیا ڤیتۆ بکارئینا ژ بۆ پاراستنا رژێما ئەسەد ل سوریا.

– چینێ ڤیتۆ بکارئینا ژ بۆ رێگرتن ژ هەر ئیدانەیەکا وێ د دۆزا ئویگور و پێشێلکرنێن مافێن مرۆڤی دا.

گەندەلی د ناڤ نەتەوەیێن ئێکگرتی دا:

راپۆرتێن نێڤدەولەتی ئاماژێ ددەن ب بەلاڤبوونا گەندەلیا کارگێڕی و دارایی د ناڤ رێکخراوێ دا، وەک:

– رسواییا (نەفت بەرامبەر خوارن) ل عیراقێ، یا کو گەندەلییا کارمەندێن مەزن یێن نەتەوەیێن ئێکگرتی ئاشکرا کری.

– تێکەلبوونا هێزێن پاراستنا ئاشتیێ یێن سەر ب نەتەوەیێن ئێکگرتی ڤە د تاوانێن بکارئینانا سێکسی دا ل چەندین وەلاتان.

5) بەدیل چیە؟ بەرەڤ سیستەمەکێ جیهانی یێ نوی؟

– رێکخراوەکا نێڤدەولەتی یا نوی بێ ڤیتۆ: پێدڤیە رێکخراوەکا نوی بهێتە دامەزراندن کو چ دەولەت دەستهەلاتا مۆنۆپۆلکرنا بڕیارێن نێڤدەولەتی ب رێکا مافێ ڤیتۆیێ نەدەتێ، لێ ل سەر دەنگدانا دیموکراتی دناڤبەرا هەمی دەولەتێن ئەندام دا براوەستیت.

– هەڤپەیمانییێن هەرێمی ژ بۆ چارەسەرکرنا ملمانێیان: ل شوینا پشتبەستن ل سەر نەتەوەیێن ئێکگرتی، دشێین هەڤپەیمانییێن هەرێمی یێن بهێز پێک بینین ژ بۆ چارەسەرکرنا دۆزێن ناڤخۆیی بێی دەستێوەردانا هێزێن مەزن.

– دادگەهەکا نێڤدەولەتی یا سەربەخۆ یا راستەقینە: پێدڤیە دادگەهەکا دادی یا نێڤدەولەتی یا سەربەخۆ بهێتە دامەزراندن، کو نەکەڤیتە بن کاریگەرییا دەولەتێن مەزن، دا بشێت رژێمێن کو تاوانێن شەڕی یان تاوانێن دژی مرۆڤایەتیێ دکەن، دادگەهـ بکەت.

دویماهیک:

ئەرێ ئەم دشێین سیستەمەکێ جیهانی یێ دادپەروەرتر بدەست ڤە بینین؟

هەلوەشاندنا نەتەوەیێن ئێکگرتی، یان ب کێمی ژنووڤە ئاڤاکرنا وێ ب شێوەیەکێ بنگەهین، ئێدی ب تنێ هزرەکا تیوری نینە، بەلکو یا بوویە پێدڤییەکا مسۆگەر د سایا شکەستا بەردەوام یا ڤێ رێکخراوێ دا د بدەستڤەئینانا دادا نێڤدەولەتی و پاراستنا مافێن گەلێن چەوساندی دا. جیهانا کو ئەم تێدا دژین هێشتا راستی شەڕێن خویناوی، داگیرکرنێن نەیاسایی، جینۆساید و پێشێلکرنێن مەزن یێن مافێن مرۆڤی دهێت، و هەمی ئەڤ یەکە ل بەر چاڤێن نەتەوەیێن ئێکگرتی رویددەن، کو ب تنێ دشێت دانپێدانێن ڤالا دەربێخیت یان بڕیاران بدەت کو رێکا جێبەجێکرنێ نابینن.

کێشا بنگەهین نە ب تنێ د زالبوونا هێزێن مەزن ل سەر بڕیارێن نەتەوەیێن ئێکگرتی دایە، بەلکو هەروەسا د نەشیانا وێ یا پێکهاتەیی دایە ژ بو سەپاندنا چ چارەسەریێن راستەقینە. ژ دەمێ دامەزراندنا خۆ، ئەڤ رێکخراوە نەشیا چ شەڕەکێ مەزن راوەستینیت، یان رێ ل بەر چ جینۆسایدەکێ بگریت، یان چ داگیرکرنەکا درێژخایەن ب داوی بینیت. بەلکو بەروڤاژی، گەلەک جاران بەشەک بوو ژ کێشەیێ، کو رێ دا ستەم بەردەوام بیت ب رێکا راوەستاندنا بڕیارێن دادپەروەر ژ بۆ بەرژەوەندییا هێزداران.

دویماهیکا سەردەمێ دیپلوماسییا شکلی

پێدڤیە ئەم تێبگەهین کو مانا نەتەوەیێن ئێکگرتی ب شێوێ خۆ یێ نۆکە ب تنێ خزمەتا دەولەتێن مەزن دکەت، کو وێ وەک ئامرازەک ژ بۆ بدەستڤەئینانا ئارمانجێن خۆ یێن سیاسی و ستراتیجی بکاردئینن. و ئەگەر ب راست جیهانێ دڤێت ئاشتیەکا دادپەروەرانە بدەست ڤە بینیت، بەردەوامیا پشتبەستنێ ل سەر ڤێ رێکخراوێ، بێی گوهورینێن بنگەهین، دێ بیتە وەکی وەختبرنێ و دانا رەوایەتییەکا درەو ژ بۆ سیستەمەکێ نێڤدەولەتی یێ نەدادپەروەر.

ل شوینا هندێ، پێدڤیە ئەم ل دویڤ پێگوهۆڕێن کاریگەرتر بگەڕین، چ ب رێکا دامەزراندنا رێکخراوەکا نێڤدەولەتی یا نوی یا بێ ڤیتۆ، یان پێکئینانا هەڤپەیمانییێن هەرێمی یێن پتر شیاندار د چارەسەرکرنا ملمانێیان دا، یان دامەزراندنا دادگەهێن دادی یێن نێڤدەولەتی یێن راستەقینە، کو ب سەربەخۆییا تەمام کار بکەن.

دیارە دێ زەحمەت بیت مرۆڤ هزر د جیهانەکا بێی نەتەوەیێن ئێکگرتی دا بکەت، لێ یا زەحمەتتر ئەوە، کو مرۆڤ جیهانەکێ قەبیل بکەت، کو تێدا گەلێن چەوساندی دبنە دیلێن بڕیارێن نەشیای بۆ جێبەجێکرنێ، یان دکەڤنە بن بەرژەوەندییێن دەولەتێن مەزن، کو دیار دکەن کی هەژی پشتەڤانیێ یە و کی نە. ئەگەر یاسایێن یاریێ نەهێنە گۆهۆڕین، ئەڤ رێکخراوا کو دڤیا ببیتە سیمبۆلا دادپەروەریێ، دێ هەر مینیت سیمبۆلا نەشیان و جوداکرنا سیاسی.

بژاردە ل بەر مرۆڤایەتیێ: قەبیلکرنا راستیێ یان هەولدان بۆ گۆهۆڕینا وێ:

جیهان ئەڤرۆ ل سەر دوریانەکێ راوەستیایە: یان بەردەوامی د سیستەمەکێ نێڤدەولەتی یێ نەدادپەروەر دا، کو خزمەتا هێزداری ل سەر حسابا لاوازی دکەت، یان رابوون ب بزاڤەکا چاکسازی یا راستەقینە، کو ژنوی پێناسەیا دادا نێڤدەولەتی دکەت، دویر ژ دەستهەلاتا دەولەتێن مەزن.

شکەستا نەتەوەیێن ئێکگرتی نابیت ببیتە داوییا خەونا سیستەمەکێ جیهانی یێ دادپەروەر، لێ دڤێت ببیتە دەستپێکا هزرکرنێ د داهاتییەکێ دا، کو تێدا مافێن گەلان نەبنە گرەوێ بەرژەوەندیێن هێزێن مەزن. ئەگەر جیهان نۆکە نە ئامادەیە ژ بۆ گۆهۆڕینێ، پا کەنگی دێ ئامادە بیت؟