گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ئه‌گه‌ر ب هویری ته‌ماشه‌ی پرۆسا په‌روه‌رده و فێركرنێ بكه‌ین، دێ بۆ مه دیاربیت كو په‌روه‌رده و فێركرنا مرۆڤان ب گشتی و زارۆكان ب تایبه‌تی چه‌ند كاره‌كێ قۆڕس و ب زه‌حمه‌ته، به‌لێ ئه‌وا بوویه جهێ مه‌نده‌هۆشییێ زۆربه‌یا هه‌ره زۆر ژ دایك و بابان و مامۆستایان وێ راستییێ نزانن و زۆر ب ساده سه‌حدكه‌نه پرۆسا په‌روه‌رده و فێركرنێ و كه‌س نابێژیت من پێدڤی ب كه‌سه‌كی هه‌یه كو من فێر بكه‌ت.
هه‌می د ئاماده‌نه رۆژانه چه‌ند ده‌مژمێران ئامیرێن ئه‌لكترۆنی و مۆبایل و ئه‌نترنێتێ بكار بینن بۆ تشتێن بێ مفا و د ئاماده نینه دو ده‌مژمێران بۆ په‌روه‌ردا زارۆكی بكار بینن، ئه‌ڤه ژی جهێ دلگرانییێ یه كو دایك و باب هه‌ول و بزاڤان ناكه‌ن خۆ فێر وان په‌رتووك و به‌لاڤۆكان یان ئه‌وان به‌رنامه و پرۆگرامان بكه‌ن كو یێن تایبه‌تن ب په‌روه‌رده‌كرنا زارۆكی، ئه‌ڤه ژی یا بوویه ئه‌گه‌رێ وێ چه‌ندێ كو نه‌شێن زارۆكێن خۆ وه‌ك یا پێدڤی په‌روه‌رده بكه‌ن.. د ئه‌نجام دا هژماره‌كا زاۆركان تووشی شاشی و گرفت و ئاریشه‌یێن ده‌روونی و جڤاكی دبن.
پێشه‌كی
ئه‌وا دبیته جهێ سه‌رنجێ پشتگوهـ هاڤێتنا هنده‌ك مامۆستایانه، چونكی په‌روه‌رده پرۆسه‌كا زانستییه و بسپۆرێن خۆ هه‌نه و هه‌می كه‌س نه‌شێن ب ڤی كاره‌ی راببن، هه‌روه‌سا چا‌وا پزیشكی و ئه‌ندازیاری و… هتد، زانسته و هه‌می كه‌س نه‌شێن ب كارێ وان راببن.. ب هه‌مان شێوه مامۆستایه‌تی و كارێ په‌روه‌رده‌یی پێدڤی ب شاره‌زایی بوونێ هه‌یه و نابیت هه‌می كه‌س ب ئه‌ڤی كاری راببن.
د ڤێ برسێ دا، پێدڤییه دایك و باب ب دروستی د گرنگی و بوهایێ راسته‌قینه‌یێ زارۆكی بگه‌هن، ب دلسۆزی زارۆكی په‌روه‌رده بكه‌ن، ل سه‌ر بنیاته‌كێ مۆكم و ده‌مه‌كێ باش بۆ زارۆكێن خۆ ته‌رخان بكه‌ن، چونكی ئه‌گه‌ر زارۆك ل سه‌ر بنیاته‌كێ باش و جوان هاته په‌روه‌رده‌كرن، بێگۆمان دێ پاشه‌رۆژێ كه‌سه‌كێ سه‌ركه‌ڤتی و ب كێرهاتی و باوه‌ری ب خۆ ژێ دروست بیت و ئه‌گه‌ر پشتگۆهـ هاڤێت به‌رۆڤاژی دێ كه‌سه‌كێ نه‌دروست و نه ژێهاتی ژێ دروست بیت.
بیردانكا زارۆكی و چاوانییا سه‌ره‌ده‌ری كرنێ
هه‌ر ده‌مێ زارۆك رێزێ ل كه‌سانێن دی دگریت و ره‌وشت و ره‌فتارێن وی یێن جوان بن، ئه‌ڤه ئاماژه‌یه كو دایك و باب و مامۆستایێن وی سه‌ره‌ده‌ریه‌كا ته دروست د گه‌ل وی زارۆكی دكه‌ن، ژ به‌ر كو زارۆك ل ده‌ستپێكێ د ژینگه‌ها مالێ دا مینا خۆدیكێ چ د ناڤ وێ ژینگه‌هێ دا رویده‌ت، ره‌فتار و ره‌وشتێ وی دێ ئه‌وی شێوه‌ی بیت.. د هه‌مان ده‌م دا كو گه‌هشته قوناغا خواندنێ ب هه‌مان شێوه ره‌فتار و شێوه‌یێ سه‌ره‌ده‌ریا مامۆستای كارتێكرنێ ل ره‌وشتێ زارۆكی دكه‌ت.
بیردانكا زارۆكی مینا كۆگه‌هێیه، باش و خرابان وه‌ردگریت، له‌ورا یا فه‌ره كۆگه‌ها بیردانكا وی ب ره‌وشت و تیتالێن جوان و باش بهێنه پڕكرن و ئه‌ڤ كاره بێگۆمان ئه‌ركه ل سه‌ر دایك و بابان پاشی مامۆستایان.
په‌روه‌رده و فێكرن نه هند كاره‌كێ هێسانه، به‌لكو پێدڤی ب كه‌سانێن شه‌هره‌زا و بسپۆر و خودان و شیان و لێزانه، هه‌تاكو كه‌سایه‌تییا ئه‌وی زارۆكی ل سه‌ر رێكوپێكی و بناغه‌یه‌كێ دروست بهێته ئاڤاكرن.. ئه‌ڤ كاره دێ ب زه‌حمه‌تتر كه‌ڤیت، ده‌مێ زارۆك دگه‌هیته قوناغا هه‌رزه‌كارییێ، دایك و باب ل رێزا ئێكێ و پاشی مامۆستا دڤێت ئارمانجا وان ئه‌وبیت د پرۆسا په‌روه‌رده و فێركرنا زارۆكی دا د سه‌ركه‌ڤتی بن و پێدڤییه ئه‌ڤان خالان ل به‌رچاڤ وه‌ربگرن:
1- نابیت زارۆك بهێته نه‌چاركرن كو ب وی ره‌نگی هزر بكه‌ت وه‌كی مه دڤێت:
جهێ داخێ یه، گه‌له‌ك ژ دایك و بابان و مامۆستایان گوهـ ل حه‌ز و خواست و ئاره‌زویێن زارۆكی ناگرن و نه‌چار دكه‌ن، كا ئه‌وان چا‌وا دڤێت زارۆك ژی ب هه‌مان شێوه وه‌كی ئه‌وان ره‌فتارێ بكه‌ت و هزر و بیرێن خۆ ل سه‌ر دسه‌پینن وه‌كی جلوبه‌رگ، خواندن، شێوەیێ یاریكرنێ و… هتد، له‌ورا پێدڤییه جۆره ئازادیه‌ك ژ لایێ دایك و بابان ڤه بۆ زارۆكی بهێته‌دان، داكو كه‌سه‌كێ گرتی(معقد)، ژێ دروست نه‌بیت.
2- پێشی بریاردانێ دڤێت گوهدارییا زارۆكی و قوتابی بهێته كرن:
به‌ری هه‌ر بریاره‌كێ پێدڤییه دایك و باب و مامۆستا گوهدارییا زارۆكی و قوتابی بكه‌ن. بزانن ئه‌گه‌ر و پالدەرێن وی چ بوون كو ئه‌و جۆره ره‌فتار ئه‌نجامداین و چ د ناڤ دلێ وی دا هه‌یه، پشتی هنگی ب رێكا دانوستاندنێ بریارێ ل سه‌ر باش یان خرابییا كار و ره‌فتارا زارۆكی و قوتابی بده‌ن.
3- دایك و باب و مامۆستا بۆ زارۆكی و قوتابی نموونەیێن هه‌ره بلندن:
هه‌رگاڤ زارۆك لاساییا دایك و باب و مامۆستایێن خۆ دكه‌ن، له‌ورا نابیت ل پێش چاڤێن وی هند ژ ره‌فتارێن نه جوان و بێسه‌روبه‌ر بكه‌ن، وه‌كی: هه‌واركرنا به‌رده‌وام، هه‌لچوونێن زێده، خه‌به‌ر و گۆتنێن نه هه‌ژی، تۆره‌بوون، و …هتد، ژ به‌ركو زارۆك چ دبینیت دێ لاسایێ كه‌ت.
4- راهێنانا زارۆكی گرنگه:
پێدڤییه زارۆك پشتی ژییێ سێ سالییێ ل سه‌ر هنده‌ك كار و چالاكییێن ناڤ مالێ راهێنان پێ بهێنه‌كرن، ژ به‌ر كو دا هه‌ست ب هه‌بوونا خۆ بكه‌ت، ژ لایه‌كێ دی ڤه هه‌ست بكه‌ت پشكه‌كه ژ وێ خێزانێ و هه‌بوونا وی یا گرنگه.
5- دویركه‌ڤتن ژ توندوتیژییێ:
هندی د شیان دابیت، دایك و باب و مامۆستا خۆ دویر بكه‌ن، ژ توندوتیژییا جه‌سته‌يی یا زارۆكی و قوتابی و ل جهێ وێ چه‌ندێ ب ئامۆژگارییان بینه ل سه‌ر رێكا دروست، ئه‌گه‌ر هه‌ر گوهداری نه‌كر، په‌نایێ ببه‌نه به‌ر سزایێن (معنوی) وه‌ك: كێمكرنا پاداشتان، نه‌هێلانا یاریكرنێ، خۆنه‌رازیكرن ژ ره‌فتارێن وی.
6- ده‌نگه‌ده‌نگ و شه‌ڕكرن ل پێش چاڤێن زارۆكی كاره‌كێ هه‌ره شاشه:
نابیت ل پێش چاڤێن زارۆكی ئه‌و چه‌نده بهێته كرن و چاره‌سه‌رییا ئاریشه و ئاسته‌نگان بهێته كرن، داكو بارێ ده‌روونی یێ زارۆكی تێك نه‌چیت و ل پاشه‌رۆژێ نه‌بیته كه‌سه‌كێ توندڕە‌و.
7- تێكهه‌لبوونا زارۆكی د گه‌ل هه‌ڤ ته‌مه‌نێن خۆ:
پێدڤییه زارۆك هه‌ر ل زارۆكینییا خۆ تێكهه‌لییێ د گه‌ل زارۆكێن هه‌ڤ ته‌مه‌نێن خۆ دروست بكه‌ت، نابیت ب به‌هانه‌یا فێربوونا گۆتن و خه‌به‌ران و ره‌وشتێن خراب رێك ل زارۆكی بهێته گرتن، چونكی ئه‌گه‌ر رێك پێ نه‌هێته‌دان دێ قوتابخانێ د گه‌ل هه‌مان زارۆك تێكهه‌لیێ دروست كه‌ت.
8- دویركرنا زارۆكی ژ ئاریشه‌یێن خێزانێ:
كاره‌كێ شاشه زارۆك تێكهه‌لی ئاریشه و ئالوزیێن خێزانێ بكه‌ن، چونكی زارۆكی شیانێن لێكدانه‌ڤا ئاریشەیان نینن و كارتێكرنه‌كا راسته‌خۆ ل سه‌ر ده‌روونێ وی دهێته‌كرن.
9- ئامۆژگاری و نموونه:
دڤێت ئه‌و ئامۆژگاری و نموونه و سه‌ربۆر و سه‌ر پێهاتیێن بۆ زارۆكی دهێنه ڤه‌گێران، نێزیكی جیهانا كه‌تواری بن كو رۆژانه ل پێش چاڤێن زارۆكی بن.
داكو زارۆك ب ره‌نگه‌كێ باش بهێته په‌روه‌رده‌كرن و دویر ژ ترسێ.. دڤێت ئه‌ڤ خالێن ل خوارێ بهێنه ب جهئینان:
1- نابیت دایك و باب و مامۆستا ل پێش چاڤێن زارۆكی خۆ ب ترسینن و ئه‌گه‌ر هه‌ست ب ترسێ ژی كر نابیت ده‌رببڕن، چونكی ترسیانا دایك و باب و مامۆستایان وه‌كو نه‌خشه‌كییه بۆ زارۆكی دهێته ڤه‌گوهاستن.
2- نابیت دایك و باب په‌نایێ بۆ شێوازێ نازداركرنا زارۆكی ببه‌ن و گەلەک ل ده‌ردورێن زارۆكێ خۆ بزڤڕن و ئاریشەیێ وی د گه‌ل هه‌ڤالێن وی مه‌زن بكه‌ن، چونكی هنگی دێ زارۆك به‌ر ب پتر نازاندنێ چیت.
3- نابیت ب چو شێوه‌كی دایك و باب و كه‌سانێن ده‌ردورێ زارۆكی په‌نایێ بۆ سڤككرن و ترساندنا زارۆكی ببه‌ن، ژ به‌ر كو ترساندنا زارۆكی ب مه‌ره‌ما ده‌م بۆراندن و سوحبه‌تان ده‌روونێ وی تێك دده‌ت و كه‌سه‌كێ لاواز و ترسنۆك ژێ دروست دبیت.
4- دڤێت دایك و باب و مامۆستا چیرۆك و سه‌رپێهاتیێن ترسناك بۆ زارۆكی نه ڤه‌گێرن و خۆ ژێ دویربكه‌ن و هندی د شیان دابیت زارۆكی ژ فلم و رویدانێن ترسناك دویربكه‌ن.
5- نابیت دایك و باب و مامۆستا زارۆكی ب ( ژ مه چێتر، گۆرگ، پۆلیس، دز و ..هتد) بترسینن، چونكی دێ زیانێن مه‌زن ژ لایێ ده‌روونی ڤه گه‌هنه زارۆكی و پاشه‌رۆژا وی.
6- هندی د شیان دابیت دڤێت دایك و باب ژینگه‌هه‌كا خێزانی و خۆش و ئارام بۆ زارۆكی دروست بكه‌ن، دویر ژ شه‌ڕ و ده‌نگه‌ده‌نگێ، چونكی ترس و گۆمانێ ل ده‌ف زارۆكی دروست دكه‌ت.
7- دڤێت هه‌ول و بزاڤ و چاره‌سه‌ركرنا ترسێ و ژێده‌رێن ترسا زارۆكی بكه‌ن، ئه‌و ژی هێدی هێدی زارۆكی هی بكه‌نه وی تشتی یێ ژێ دترسیت بۆ نموونه تاریاتی.
جوداهی د ناڤبه‌را دایك و بابان دا
ده‌مێ باب ب جۆره‌كی زارۆكێ خۆ په‌روه‌رده دكه‌ت كو جیاوازه و دژی وی جۆرێ دایكێ بیت یان باب زارۆكی ل سه‌ر ره‌فتاره‌كێ سزادده‌ت و دایك ل سه‌ر هه‌مان ره‌فتار وی پاداشت بكه‌ت، ل وی ده‌می زارۆك وێ نه رێكوپێكییێ ئه‌وا د ناڤبه‌را دایك و بابی دا هه‌ی، دێ د په‌رژه‌وه‌ندییا خۆ دا بكار ئینیت و دێ بیته بناغه بۆ كه‌له‌ره‌قی ل ده‌ف زارۆكی.
دانانا به‌ربه‌ست و رێگریكرنا به‌رده‌وام
زارۆكی حه‌زه‌كا زۆر ل سه‌ر یاریكرن و چالاكییان هه‌یه، ڤێجا ده‌ما زارۆك یێ مژویلی چالاكی و یاریكرنێ بیت و دایك و باب بێ به‌هر بكه‌ن یان نه‌هێلن ب وان یاری و چالاكییان رابیت وی ده‌می زارۆك تویشی كه‌له‌ره‌قییێ دبیت، زۆر هۆكار و فاكته‌رێن جڤاكی و ده‌روونی هه‌نه كو نك زارۆكی دبنه ئه‌گه‌رێ دروست بوونا سه‌ره‌ده‌ری و كه‌له‌ڕە‌قییێ.
1- ملكه‌چ كرنا دایك و باب و مامۆستایان بۆ داخوازییێن زارۆكی..
مه‌زنترین شاشیا دایك و باب و مامۆستای ئه‌وه، ده‌ما ل دویڤ داخوازی و حه‌ز و خواست و ئاره‌زویێن زارۆكی دچیت، ده‌ما زارۆك داخوازا تشته‌كی دكه‌ت و دكه‌ته گری و دكه‌ته هه‌وار بۆ بێده‌نگییا وی دایك و باب ملكه‌چی داخوازییێن وی دبن ئه‌ڤ چه‌نده ژی، دبیته فاكته‌ره‌كێ سه‌ره‌كی بۆ چاندنا تۆڤێ كه‌لەڕه‌قییێ د ناخێ وی دا، ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ نابیت هه‌ردەم ل دویڤ حه‌ز و خواستێن زارۆكی بچن و ئه‌گه‌رێ ره‌تكرنێ بۆ زارۆكی خویا و رۆهن بكه‌ن، دا ببیته پشكه‌ك ژ ره‌وشت و ره‌فتارێن به‌رده‌وامێ زارۆكی.
2- په‌روه‌رده‌كرنا زارۆكی..
ئه‌گه‌ر دایك و باب و مامۆستای جۆره‌كێ په‌روه‌رده‌كرنا نه‌گۆڕ و به‌رده‌وام نه‌بیت، ئه‌ڤه گەلەک ژ ره‌فتارێن نه جهگیر وه‌كی كه‌لەڕه‌قی ل نك زارۆكی په‌یدا دبیت، بۆ نموونه دایك و باب و مامۆستای زارۆك فێری ره‌فتاره‌كێ كربیت ل دویڤ دا په‌شیمان ببیت یان به‌رۆڤاژی، ل ڤێرێ زارۆك رازی نابیت و دژی حه‌زا دایك و باب و مامۆستای دێ ره‌فتارێ كه‌ت و ل سه‌ر وێ ره‌فتارا جارا ئێكێ دێ یێ رژدبیت، له‌ورا ئه‌گه‌ر حه‌زا گوهۆڕینا ره‌فتارێ ل نك دایك و باب و مامۆستای هه‌بوو، دڤێت قوناغ ب قوناغ و ب رێیا دانوستاندنێ زارۆكی رازی بكه‌ن.
رۆلێ دایك و باب و مامۆستای
د گه‌شه‌كرنا ره‌وشتێ زارۆكی دا:
1- دڤێت دایك و باب و مامۆستا و كه‌سێن ده‌ردورێن زارۆكی نموونه‌یێن باش و ب كێرهاتی بن، چونكی زارۆك ب رێیا لاسایكرنێ و خودانان ل جهێن وان زۆر ژ ره‌فتارێن وان فێر دبیت و ئه‌و بۆ وی دبنه نموونا ئیكێ د ژیانا وی دا.
2- زارۆك ب پله ئێك لاساییا وان كه‌سان دكه‌ت ئه‌وێن ل نك وی خۆشته‌ڤی بن، كێم جاران لاساییا وان كه‌سان ئه‌وێن هێمایێ ترس و هه‌ڕه‌شێ دكه‌ت، ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ پێدڤییه دایك و باب و مامۆستا یێن دلنه‌رم و نیان و خۆشته‌ڤی بن.
3- دڤێت رێككه‌ڤتن و لێكتێگه‌هشتنه‌كا هه‌ڤپشك د ناڤبه‌را خێزان و قوتابخانێ دا ل سه‌ر پیڤه‌رێن ره‌وشتی هه‌بیت، نابیت هنده‌ك پیڤه‌ر د ناڤبه‌را وان دا هه‌بن كو جهێ گرژی و ئالۆزییان بیت، به‌لكو دڤێت هه‌ردولا یێن كۆك بن ل سه‌ر باشی و خرابی یێن ره‌فتارێن زارۆكی.
4- دڤێت دایك و باب ل سه‌ر راست و شاشییێن ره‌وشتی د كۆك بن، نابیت جیاوازی و دژایه‌تی د ناڤبه‌را وان دا هه‌بیت.
5- پێدڤییه زانیاریێن دروست ل دۆر ره‌وشتی بۆ زارۆكی بهێنه‌دان، ژ به‌ر نه‌بوونا پێزانینان و كێمییا سه‌ربۆران زارۆك تویشی خه‌له‌تییان دبیت.
6- پێدڤییه ل سه‌ر دایك و باب و مامۆستایان هندی د شیاندا بیت، خۆ دویر بێخن ژ لێدان و سڤكاتیکرن ب زارۆكان، ژ به‌ر كو ده‌رئه‌نجامێن خراب ل دویڤ خۆ دهێلیت.
مفا ژ ڤان ژێده‌ران هاتییە وەرگرتن:
1- پ.د.كه‌ریم شه‌ریف قه‌ره‌چه‌تانی، سایكۆلۆژیا و په‌روه‌رده‌ی مندال.
2- رابه‌ری مامۆستایانی باخچه‌ی ساوایان.
3- پ.د.كه‌ریم شه‌ریف قه‌ره‌چه‌تانی، سایكۆلۆژیای گه‌شه‌ی (مندال و هه‌رزه‌كار).
