گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرهەڤکرن و وەرگێڕان: سولین لەوەند
“ یان پێدڤییە تو ب سپینۆزایانە هزر بکەی یان ژی تو نە فەیلەسۆفی”
هیگڵ
ل درێژاهییا پێڤاژوویا دیرۆکێ، بەردەوام مرۆڤ ل خو و ڕامانا خو یا دروست گەریایە و ئەڤ ل خو گەریانە ژی بوویە ئەگەرێ دروستبوونا گەلەک پرسیاران ب تایبەت ل دور پرسا (خودا)ی و (سروشت)ی. ئەڤ چەندە ژی د دەمەکی دا بوویە، کو پترییا فەلسەفەیێ (خودا) ب هێزەکا غەیبی پەسنکرییە و جودا کرییە ژ سروشتی، بەلێ (بارۆخ سپینۆزا)ی ب دیتنەکا جودا و کاریگەر تەماشەیی ئەڤێ پرسێ دکەت و دبێژیت: “ خودا و سروشت ئێکن، ئانکو خودا سروشتە و سروشت ژی هەر خودایە. سپینۆزای خودا وەکی گەوهەرەکێ سەرەکی دانایە د هەمی دەمان و ل هەمی جهان دا هەبوونا خو هەیە و ئامادەیە ئەڤ تیۆرا بالکێش د بەرهەمەکێ سپینۆزای دا یێ هەری دیار و بناڤودەنگ (ڕەوشت)ـه، کو ب شێوەیەکێ لوژیکی و ئەندازایی شرۆڤە دکەت.
ب دیتنا سپینۆزای د گەردوونی دا ب تنێ ئێک گەوهەر هەیە و ئەو گەوهەرە ژی ب (خودا یان سروشت) ناڤکرییە و پەسن و شێوازێن بێ دووماهی تێدا هەنە.
گەوهەر Essence:
ژ بۆ تێگەهەشتنا فەلسەفەیا سپینۆزای و نێڕینێن وی ل دور پرسا ئێکبوونا خودا و سروشتی، ل دەستپێکێ پێدڤییە ڤەکۆلینێ ل سەر چەمکێ (گەوهەر) د فەلسەفەیا وی دا بکەین. ب دیتنا وی ب تنێ ئێک گەوهەر هەیە و ئەو گەوهەر ژی (خودا)یە. گەوهەر ئێکە ژ چەمکێن بنەڕەتییێ، کو هەمی پێکهاتەیێن مێتافیزیکێ هزرکرنێ ل سەر هاتییە بنیاتنان. گەوهەر بخو د ناڤ خو دا، هەبوونا خو هەیە و ژ بۆ هەبوونێ پشت ب هیچ تشتەکی ڤە نابەستیت، ب ڕامانەکا دیتر گەوهەر بخو هۆکارێ هەبوونا خویە، ژ هیچ تشتەکی ڤە پەیدا نەبوویە و دەستپێنەکرییە. ئانکو سپینۆزا ب گشتی جیهانێ کۆم دکەت و د پەیڤا گەوهەر دا دیار دکەت، ئەو جیهانا هەمی تشت تێدا ب ئێکودوڤە د گرێدایی نە و پەیوەندی پێکڤە هەیە. ئەڤی هەلویستی ژی وێنەیەکێ نوی بو خودای و جیهانێ پەیدا کر، نە کو سروشتی یەکسان دکەت ب خودای، بەلکو خودای وەکو ڕاستییەکا بەرجەستە دبینیت، کو ل هەمی لایەنێن هەبوونێ دا یێ ئاماده‌یە. ئەوی گەوهەری ژی ب هەبوونەکا بێ سنور (بێ دووماهی) پێناسە دکەت و هەمی هەبوون ژێ پەیدا بووینە و دروست بووینە، ئانکو ئەو گەوهەرە بنیاتێ هەمی تشتان و بوونەوەرانە و هەر تشتەک ژی شێوازەک ژ شێوازێ وی گەوهەری یە.
بارۆخ سپینۆزا Baruch Spinoza دیارترین فەیلەسۆفێ جوهی یێ سەدەیا هەڤدێ بوو، ئێکە ژ مەزنترین بیرمەندێن دیرۆکا فەلسەفێ، کو ل سالا 1632 ل باژێرێ ئەمستردام ل وەلاتێ هولەندا ژ دایک بوویە. هەرچەندە سپینۆزا د ژینگەهەکا ئایینی دا ژییایە، بەلێ هەر زوی خو ژ وان بیروباوەر و نەریتان دوور کرییە و بەر ب روگەهەکێ نوی و جودا چوویە. سپینۆزا ئەو فەیلەسوف بوو ئەوێ ژبەر بیروباوەرێن وی چەندین جاران ژ لایی ڕابییان (زەلامێن ئاینی یین جوهییا) ڤە هاتییە سزا دان و ژ بۆ وی پیشنیازا پاره‌یەکێ زۆر کرینە داکو دەست ژ بیروباوەرێن خو بەربدەت، بەلێ ئەو ب هیچ شێوەیەکی ڕازی نەبوو و هیچ تشتەک و هیچ پێشنیازەک نەشییا سپینۆزای ب سەردا ببەت. ئەڤ چەندە ژی دبیتە ئەگەرێ تورەبوونا وان و سپینۆزا ب (کافر) تاوانبار کرن، بڕیار دان ب توندی وی سزا بدەن ئەو سزایە ژی ب ئەڤی شێوەی هاتبوو نڤیسین و دهاتە گۆتن: (ب بڕیارا فریشتەیان و بڕیارا ئایینێ پیرۆز، ب شەڤ و ب ڕۆژ ئەم نەفرەتا ل سپینۆزای دکەین، ل دەمێ نڤستی و ل دەمێ هشیار، ل دەمێ دەرکەتنێ و ب ژوور کەتنێ، خودا چ جار ل تە نابووریت ئاگر و کەربا خودێ وی بگریت و ناڤێ وی د جیهانێ دا نەهێلن، ب هیچ شێوەیەکی پەیوەندییێ ل گەل دروست نەکه‌ن، نە ب نڤیسینان و نە ب ئاخفتنێ، ل هەر جهەکێ هوین وی ببینن چار مەتران ژ وی دوور بن و و وی نەخوینن).
دیسان ئەوان بزاڤا کوشتنا سپینۆزای ژی کر، بەلێ هەر د سەرکەفتی نەبوون. دایک و بابێن وێ ژی ئەودەرکرن و قەبوویل نەکرن وەک کوڕێ خو و بێبەهر کرن ژ میراتێ بابینییێ. سپینۆزای ژ بۆ بڕێڤەبرنا ژیانا خو، کارێ دروستکرنا بەرشویشەیێن بەرچاڤکان و تەلەسکوب و میکروسکۆبا دکر. سپینۆزا ب دیتن و بۆچوونێن خو یێن وێرەک، ب فەلسەفەیا (دێکارت)ی یێ داخبار بوو، تا وی ڕادەی گەلەکا دگۆت سپینۆزا دێکارتییە، بەلێ ب بوورینا دەمی و خواندنا وی یا کویر بو فەلسەفێ، سپینۆزای ژ فەلسەفەیا دێکارتی لادا و ڕەخنە لێگرت، ژبەرکو ب دیتنا دێکارتی دو گەوهەر هەنە، بەلێ سپینۆزا ڕەخنەیێ لێدگریت و دبێژیت دێکارت د شاشییەکا مەزن دا بوورییە، ژبەرکو ب تنێ ئێک گەوهەر هەیە و ئەو ژی (خودا)یە. سەبارەت خودای و سروشتی ئەو د سەردەمەکی دا دژییا، کو ئەورۆپا ل ژێر کاریگەرییەکا توند یا گوهۆڕینێن هزری و کەلتۆری دا بوو. سپینۆزا د پەرتووکا خو یا ب ناڤێ (ڕەوشت) چەمکەکی پێشنیاز دکەت ل سەر بنەمایێ (سروشت و خودا ئێکن). بەلێ پێدڤییە ل دەستپێکێ پێناسەیا سپینۆزای ژ بو خودای و وەسفا وی بزانین. ب دیتنا سپینۆزای خودا هەبوونەکا سەربخو و زاڵ نینە، کو جوودا بیت ژ سروشتی، بەلێ (خودا) گەوهەرەکێ تمام و بێ دووماهییە، کو ل هەمی جهان و د هەمی تشتان دا هەیە. بەلێ پێدڤییە ڤێ چەندێ دیار بکەین دەمێ سپینۆزا دبێژیت (سروشت) مەرەما وی نە ب تنێ ئاڤ و هەوا و ئاخ و دار و بەرن. مەرەما سپینۆزای ژ پەیڤا (سروشت) ئەوە، کو هەر تشتێ د ئەڤێ جیهانێ دا هەبوونا خو هەبیت د چیتە د قالبێ سروشتی دا. ئەڤ بۆچوون و دیتنا سپینۆزای جۆرەکە ژ فەلسەفەیا پانتیزم Pantheism ئەو ژی ل سەر وێ بنەمایێ یە، کو سروشت و خودا ئێکن و ژ ئێکودو جودا نابن. د چارچۆڤەیا دیتنا فەلسەفەیا سپینۆزای دا، هەمی تشت و هەمی بوونەوەر د ڤێ جیهانێ دا پارچەیەکن ژ خودای هیچ تشتەک جودا نینە ژ خودای. ب بۆچوونا وی جیهانا مادی و دیاردەیێن سروشتی، ب تنێ ژ لایێ خودای ڤە دروست نابن؛ بەلکو ئەو بخو خودایە. بەلێ ب شێوازێن جودا جودا دیار دبیت. د ڕاستیێ دا ئەڤ دیتن و بۆچوونێن سپینۆزای جوداهییەکا مەزن د ناڤبەرا پشكه‌ك ژ بیروباوەرێن فەلسەفی و ئاینی دا دروستکر، ژبەرکو ئەوان خودا ب هێزەکا غەیبی و دەرەکی، کو یا جودایە ژ سروشتی دانایە. ژ هەژی گۆتنیێە، کو دیتن و بۆچوونێن سپینۆزای دەربارەی (خودای) و(سروشتی) کاریگەریەکا بهێز ل سەر زانست و فەلسەفەیا پشتی خو کر، ئانکو دیتنێن وی شۆرەشەک بوو ژ بو فەیلەسۆفێن ل دویڤ وی و بنیاتێ رەوشەنبیریا فەلسەفەیێ بهێزتر کر و دیار کر، کو ئەقلانیەت و ڤەکولینێن زانستی د جیهانێ دا بێی هەبوونا ئایینی ژی د شییان دا هەیە بهێنە ئەنجامدان. ئەڤێ ڕێبازێ کاریگەری ل سەر رەوشتێ سپینۆزای ژی هەبوو ژ بەر کو ب دیتنا وی نیاسین و زانینا دروست ل سەر جیهانێ یان سروشتی وێ، رێکی ددەتە مرۆڤی داکو ب هەماهەنگی ل گەل سروشت و خودای دا بژیت.
بەلێ ئەڤ بۆچوونێن سپینۆزای ژی هەمبەری گەلەک رەخنەیان بوون ژ لایێ پشكه‌ك ژ فەیلەسۆفان و ڕابییان (زەلامێن ئایینی یێن جوهییان)، ئەوان ئەڤ بۆچوونێن سپینۆزای وەکی هەڕەشەیەکێ ددیتن ل سەر بیروباوەرێن خو یێن ئایینی. ئەوان دگۆت سپینۆزای ب دیتن و بۆچوونێن خو (خودا) یێ بچوویک کری بو هێزاکا بێ ئاگەهـ و بێ کەسایەتی، ئەڤ چەندە ژی پەیوەندییێ د ناڤبەرا خودای و مرۆڤان دا ناهێلیت. فەلسەفەیا سپینۆزای ببوو جهێ توڕەبوون و نەڕازیبوونا ڕابیان، ژ بەر کو د هەمی ئایینێن ئیبراهیمی دا (ئافرێنەر) و (ئافراندی) ژ ئێکودو جودانە، بەلێ سپینۆزای گۆت: هەردو ئێکن و ژ ئێکودو جودا نابن و (خودا) هەبوونەکا دەرەکی و هێزەکا غەیبی نینە داکو جودا ببیت ژ سروشتی.
هەرچەندە پترییا ژێدەران و بۆچوونان دبێژن سپینۆزا ناچیتە د قالبێ مرۆڤێن بێ باوەر دا، ژ بەر کو ئەوی باوەری ب خودێ هەبوو، بەلێ نە ب شێواز و وەسفا ئایینی. ڕابیێن وی سەردەمی بەردەوام بزاڤ دکر داکو سپینۆزای ژ بۆچوونێن وی پەشیمان بکەن، بەلێ سپینۆزا دگۆته وان: ل دەستپێکێ پێدڤییە ب پرسین و بزانین (خودا) چییە؟ ئەگەر تەماشەی پەرتووکێن پیرۆز بکەین، دێ ئەڤ چەندە دیار بیت، کو د پەرتووکێن پیرۆز دا (خودا) ب دلۆڤان، مەزن، زانا، ب لێبورینە،… هتد. بەلێ ئەڤ سیفەتە هەمی یێن مرۆڤانن و نە سیفەتێن خودایەکی نە، ب تنێ یا دروست ئەوە بێژین خودا هەبوونەکا تمام و بێ دۆماهییە یان ژی ئەگەر (ئافرێنەر) و (ئافراندی)ی ژێک جودا بکەین و وەسا بدانین (خودا) هێزەکا غەیبی و دەرەکییە و جودایە ژ سروشتی و سنورەک د ناڤبەرا سروشتی و خودای دا هەبیت، دێ ب وێ ڕامانێ هێت، کو ل سنورەکی خودا هەیە و ل سنورەکی سروشت هەیە. ئەڤ چەندە ژی کێماسییێ دروست دکەت و ب وێ ڕامانێ دهێت، کو (خودا) یێ تمام و بێ دووماهی نینە، ئانکو نەیێ بێ سنورە. ژ بەر کو (خودا) یێ تمام و بێ سنورە. پێدڤییە ژ سروشتی ژی پێک بهێت و سروشت ژی خودا بخو یە. د بەردەوامییێ دا، سپینۆزا دبێژیت: ڕاستە وێنەکێش ژ وێنەیێ خو یێ جودایە، بەلێ ئەو نە هەبوونەکا تمام و بێ سنورن و ئەڤ چەندا ژ بو (خودا)ی ناگونجیت، چونكو خودا هەبوونەکا تمام و بێ سنورە و ژ سروشتی جودا نینە و (خودا = سروشت).
دووبارە پرسیار ژ سپینۆزای کرن ب چ شێواز یا دروستە، کو هەمی تشت، ئێک تشت بن یان هەمی تشت خودێ بیت؟ د بەرسڤێ دا دبێژیت: گەوهەر و زاتێ هەبوونێ (خودا)یە، هەر تشتەکێ د سروشتی دا هەبیت پارچەیەک یان شێوازەکێ خودایە. گەلەگ نموونە ل سەر ڤێ چەندێ هەنە ئێک ژ وان ئەوە دەمێ دبێژیت: ئەگەر دارەکا سێڤا ل بەرامبەری هەوە بیت و ژ وە بپرسن ئەڤە چییە؟ بێگومان دێ بێژن ئەڤە دارە یان دارا سێڤانە، بەلێ ئەگەر هەر جار دەستێ خو بکەینە پارچەیەکا دارێ، د وێ دەمی دا دێ بێژن ئەڤە بەلگا دارێ یە یان ئەڤە رەها وێ یە یان ئەڤە سێڤە…هتد. بەلێ ئەڤە هەمی شێوە و پارچەیێن دارێنە. ل سەر ڤێ چەندێ ژی هیچ کێماسییەک د ڤێ چەندێ دا نینە ئەگەر بێژین خودا = سروشت. خودا بەری سروشتی نەبوویە و خودا و سروشت ئیکن و د هەمان دە مدا هەبووینە. ئەگەر خودا بەری سروشتی هەبیت ب وێ ڕامانێ یە، کو خودای بڕیارا دای بنیاتێ بڕیاردانێ ژی بو پێدڤییەکێ یە یان ژی بو حەزەکێ یە و ئەگەر (خودا)ی حەزەک یان پێدڤییەک هەبیت د دروستکرنا سروشتی دا ب وێ ڕامانێ دهێت، کو (خودا) یێ تمام و بێ سنور نینە.
ئەقلانیەت د فەلسەفەیا سپینۆزای دا:
د فەلسەفەیا سپینۆزای دا ئەقلانیەت میحوەرێ سەرەکییێ زانین و تێگەهەشتنا ڕاست و دروستە ژ بو جیهانا خودای. ب بۆچوونا سپینۆزای د شییانا مرۆڤی دا یە ب ڕێیا ئەقلانیەتێ ژ هەر خورافات و وەهمەکێ ڕزگار ببیت یا کو ژ لایێ هەستان یان بیرۆکەیەکا دوور ژ ڕاستییێ ڤە دروست ببیت بگەهیتە ڕاستییێ. ب نێڕینا وی ئەقل ب تنێ ئامرازەک نینە ژ بو نیاسینا جیهانا سروشتی، بەلکو ئەقل ئامرازەکە ب ڕێیا وی د سروشتێ جیهانێ دگەهیت. ئەقل وەک ڕۆگەهەکێ سەرەکی ژ بو ژیانا ئەخلاقی و رۆحی دهێتە دانان هەر ژ بەر ڤێ چەندێ ژی ئەقل هاریکارییا مرۆڤان دکەت، داکو ژ هەست و سۆزێن نەڕێنی یێن بێ بنەما ڕزگار ببن.
ئەنجامێن ئەخلاقی و رۆحی:
بۆچوونێن سپینۆزای کاریگەرییەکا بهێز ل سەر ئەخلاق و رۆحانییەتێ هەیە. ب نێرینا وی مرۆڤ پشكه‌کە ژ سروشتی، ژ بەر وێ چەندێ ژی پشكەکە ژ خودای. ئەڤ نێڕینە ژی ب وێ ڕامانێ دهێت، کو مرۆڤ ب هەماهەنگی ل گەل سروشتی و یاسایێن سروشتی ژیانا خو برێڤە دبەت ژ بەر کو سپینۆزا دبێژیت: هەمی تشت پشكەکن ژ خودای و هیچ تشتەک د ڤێ جیهانێ دا ب تەمامی یێ خراب یان باش نینە و هەمی تشت پشكەکن ژ رێکخستنا ئیلاهی. ئەڤ هەلویستە ژی د شییان دایە هاریکار بیت بو مرۆڤان، داکو ب شێوەیەکێ ئەرێنی ڕەفتارێ ل گەل هەر ئاریشە و نەخۆشییەکێ بکەت.
بۆچوونا هنده‌ك فەیلەسۆفان دەرهه‌قا فەلسەفەیا سپینۆزای:
هیگڵ: دەربارەی سپینۆزای دبێژیت: سپینۆزا خالا دەستپێکا فەلسەفەیا نوی یە و فەلسەفەیێ بێی سپینۆزا هەبونا خو نینە و ئەگەر تە دڤێت ببیە فەیلەسۆف، پێدڤییە تو سپینۆزایی بی.
فریدریک نیچە: فەیلەسۆفێ دیارێ ئەلمانی، د پەسنا سپینۆزای دا دبێژیت: ب ڕاستی سپینۆزا بیرمەندەکێ نە ئاساییە و تاکە مرۆڤە، کو بەردەوام سەرنجا من بخو دبەت و ئەو ب کویری ب تنێ بوویە. نیچەی خو د گەلەک پشكێن فەلسەفەیا سپینۆزای دا ددیت و هەردەم ژ بەر وێرەکی و بیرمەندییا وی پشتگیرییا وی و فەلسەفەیا وی دکر.
ڤۆلتێر: ئەز هیچ مرۆڤەکی ب ژیرییا سپینۆزای نانیاسم، بەلێ کەس ژی نەشێت وی بخوینیت.
ئەنیشتاین: زانایێ مەزنێ فیزیایێ د پەسنا سپینۆزای دا دبێژیت: ئەز گەلەک حەز ژ ڤی مرۆڤی مەزن دکەم پەیڤ د ئاستێ وی دا کێم دبن. ئەو ژ ڤەدەربوونێ نەترسییا، ئەوی د ناڤ ڤێ تارییا مەزن دا چریسکەک هه‌لكر و روناهی بەلاڤ کر. ژ هەژی گوتنێ یە ژی ل دەمێ پرسیار ژ ئەنیشتاینی کرین: ئایا تە باوەری ب (خودا)ی هەیە؟ ئەو د بەرسڤێ دا دبێژیت: من باوەری ب وی خودای هەیە ئەوێ سپینۆزا وەسف دکەت.
ئەنجامێن بۆچوونا سپینۆزای:
دیتنێن سپینۆزای دەربارەی (سروشت = خودا)، پێشکەفتنەکا بنەڕەتی بوو د فەلسەفەیا ڕۆژئاڤایی دا و کاریگەرییا وێ ژی د زانست و فەلسەفەیێ تا نها ژی دهێتە دیتن. دیسان دیتنێن وی ڕوگەهەکێ نوی و شۆڕشگێرانە دایە دیرۆکا فەلسەفێ. سپینۆزا ب نێڕینا خو یا (سروشت = خودا) مە گازى دکەت داکو پتر تێکەلی جیهانا دەوروبەری خو ببین و داخازێ ژ مە دکەت ب کویری، هزرێ د سروشت و یاسایێن سروشتی دا بکەین دا بگەهینە بەختەوەری و ئارامییێ. فەلسەفەیا سپینۆزای وەک ئێک ژ کاریگەرترین و بناڤودەنگترین بۆچوونێن فەلسەفێ دێ مینیت و بەردەوام وەک بیرئینانەک مرۆڤان هانددەت داکو ل ئەسمانان ل (خودا)ی نەگەرن، بەلکو ل جیهانا دەوروبەرێ خو و ل سروشتی دا بگەرن.
سەبارت مرۆڤی ژی ب دیتنا سپینۆزای گەوهەرێ هەبوونێ مادەیە و دەرڤەی مادەی هیچ هێزەکا دی هەبوونا خو نینە. گەوهەرێ مرۆڤی ژی هەبوونەکا مادی یە و هەر ژ بەر ڤێ چەندێ ژی، ئەقل و هزر ژی بەرهەمێ لەشی نە و گەوهەرەکێ مادی هەنە و هیچ لایەنەکێ سەربخو و زاڵ نینە، بەلکو کردار و شێوازەکێ دیترێ لەشی نە. ب تنێ رێیا دروست ژ بو ژیانکرنێ؛ ژیانکرنە ب شێوازەکێ ئەقلانی.
ژێدەر:
١- «باروخ اسپینوزا» را بهتر بشناسیم (iranketab.ir)
٢- اسپینوزا؛ فیلسوفی عقل گرا و روش شناس/ یک زندگی بدون آسایش – خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency
٣- اسپینوزا، فیلسوف یا عارف؟ (ensani.ir)
٤- فلسفه به زبان ساده (19) باروخ اسپینوزا: «اشیاء، همه در خدا موجودند و به واسطة او به تصور می‌آیند» – انسان‌شناسی و فرهنگ (anthropologyandculture.com)
٥- رابطه طبیعت با خدا در دست گاه فکری اسپینوزا (ensani.ir)
٦-rasekhoon.net/article/amp/show/1234486/فلسفه-های-جدید-و-معاصر-
٧- خدا در فلسفه اسپینوزا (iict.ac.ir)
٨- مبانی معرفت‌شناسی در فلسفه اسپینوزا | روزنامه ۸صبح (8am.media)
٩- خدا در فلسفه اسپینوزا (civilica.com)
١٠- طبیعت به صورت نظام حالات در فلسفة اسپینوزا (ut.ac.ir)
١١- خدا و طبیعت از نگاه اسپینوزا: معرفی رساله اخلاق بخش اول | مجله تخصصی روانشناسی بهداشت روان (behdashtravan.com)
١٢- نسبت مفهوم جسمانيت به خدا و نگاه اسپينوزا به آن (zenodo.org)
١٣- جوهر الهی از منظر اسپینوزا (mofidu.ac.ir)
١٤- یادی از باروخ اسپینوزا – نادر نورزایی (noonweekly.com)
