گوسکێن “مسر”ێ و پیلانێن “هاتی”یێ

مەتین وەرمێلی

بەری چوار هزار ساڵا “سینوهێ” نوژدارێ فیرعەونێ “مسر”ێ، د پەرتووکا خوە دا، کو دهێتە هەژمارتن کەڤنترین پەرتووک د مێژوویێ دا، و هاتیە وەرگێران بۆ سەر زمانێ کوردی یێ شرین، ژ لایێ وەرگێڕ (پرژەنگ بابەکر زێباری)ڤە، ژیان و رویدانێن وی سەردەمی ب هویری باس دکەت، کو زۆر سەربۆرێن مەزن تێدا هەنە، یا گرنگە وان سەربۆر و رویدانا بکەینە وانە بۆ ژیانا خوە، و ئێک ژ وان وانەیێن مەزن،  پیلانەکا دوژمنێ “مسر”ێ یە، ژبۆی داگیرکرنا ئاخا وێ، و وانەیەکێ بۆ هەتا هەتایێ نیشا مە ددەت. ل وی دەمی چەند وەلاتەک هەبوون، وەکو (وەلاتێ “مسر”ێ، کو د گوتنێ وەلاتێ ئاخا رەش، وەلاتێ “سوریا”، وەلاتێ “هاتی ب لاتینی Hetthaei ب عەرەبی الحيثيون”یێ، کو ل جهێ (تورکیا) یا نوکە بوو، وەلاتێ “بابل” کو دبیتە (عیراق)ا نوکە و وەلاتێ “میتان”ێ کو بیتە (کوردستان).

ل وی دەمی پشتی فیرعەون «ئامون – هوتەپ»ێ سیێ د مریت، کوڕێ وی یێ بناڤێ «ئەخناتون» دبیتە فیرعەونێ «مسر»ێ، کو هەر ژ دەستپێکێ دژی خوین رشتنێ و شەڕا بوو. ئاینێ وی دەمی، ئاینێ «ئامونی» بوو، ئەڤ ئاینە زۆرێ کەڤن بوو د «مسر»ێ دا، و «سینوهێ» دیار دکەت، پێش دو هزار ساڵا بەری هینگێ ئەهرامێن «مسر»ێ هاتینە دروستکرن و ل سەر وی دەمی ژی هەر ئاینێ «ئامونی» د هاتە پەیرەوکرن.

ناڤێ «ئامون»ی وەسفا رۆژێ بوو، و ئاینەکێ زۆرێ ب زەحمەت بوو، ب درێژاهییا هزاران ساڵان ژ خەلکێ «مسر»ێ بهێتە جودا کرن، و بهێتە ژبیرکرن. هەمی فیرعەونێن «مسر»ێ ب پەیرەوکرنا وی ئاینی د «مالا مرنێ» دا هاتبوونە مومیاکرن، کو هەر د ناڤ پەرستگەها «ئامون»ی دا بوو، پەرستگەها ئامونی ناڤەندەکا مەزن بوو، و قوتابخانەیا «مالا ژیان»ێ تێدا بوو، کو قوتابی فێری نوژدایێ دکرن، و «مالا مرنێ» ژی، کو مری مومیا دکرن، و زۆر ناڤەندێن دی یێن مەزن. گورێن فیرعەونان ژی ل سەر بیرو باوەرێن هەمان ئاین د هاتنە دروستکرن، و لسەر داخازا مری کەلوپەل و زێر و زیڤ د گەل دا دهاتنە ڤەشارتن، و بەر ب ژیانا رۆژئاڤایی ڤە د چوون، کو د بیروباوەرێن وان دا ژیانا پشتی مرنێ یە.

بەلێ «ئەخناتون»ی دڤییا ڤی ئاینی ب گوهۆڕیت، و ئاینێ «ئاتونی» دامەزراند، کو ل دویڤ بیروباوەرێن وی، خودایێ وی حەش شەڕا ناکەت، و دڤێت هەر تشت ب ئاشتیێ چارەسەر ببن، و یەکسانییا جڤاکی بەرپا ببیت، و جیاوازییا چینایەتی نەمینیت، و بەلەنگازەک و زەنگینەک د جڤاکی دا وەکو ئێک بن. دبیت «ئەخناتون» پێغەمبەرێ خودێ بیت، بەلێ ئاماژە پێ نەهاتیە دان، ژبەر کو د گوت خودایێ من ل هەمی جها هەیە، و ئاگەهـ ژ هەمی دلا هەیە، ژ ئەنجامێ پێداگرییا «ئەخناتون»ی و لایەنگرێن وی ل سەر ئاینێ «ئاتونی» و بەرگریکرنا پەیرەوکار و پەرستکارێن پەرستگەها «ئامونی» نەخۆشی دروست بوون، کو گەهشتە شەڕێ ناڤخۆیی. ژبەر کو فیرعەونی پشتگیریا ئاینێ «ئاتونی» د کر، شیا لایەنگر و پەرستکارێن ئاینێ «ئامونی» بۆ چەندین ساڵا بێدەنگ بکەت.

بەلێ پشتی وان رویدانان ئێدی «ئەخناتون»ی گرنگی ب هێزا لەشکەرێ «مسر»ێ نە ددا، و دڤییا هەر تشتەک ب ئاشتیێ و بێ خوین رشتن چارەسەر ببن، و «مسر» ژ لایێ لەشکەری ڤە گەلەک بێ هێز و لاواز بوو.

ل ڤێرێ دوژمن بەردەوام ل خالێن لاواز دگەریێن.

ل وی دەمی، وەلاتێ «هاتی»یێ شاندەکێ دپلوماسی فرێکرە ولاتێ «مسر»ێ، ب ئینیەتا هندێ هەڤپەیمانیێ لگەل بکەن، ژبەر هندێ ژی دەستهەلاتا «مسر»ێ رێک دایێ د باژێری دا بگەریێن و رێزەکا زۆر لێگرت، بەلێ دپلوماتکارێن «هاتی»یێ شیان خالێن لاوازێن وان بزانن، و پشتی ڤەگەڕیاین، ئێکسەر دەست ب کڕینا  گوسکێن کەڤن یێن وەلاتێ «مسر»ێ کرن، هینگێ ژی وەک نوکە خەلکی ب گشتی و بازرگانان بتایبەت د چاڤ برسی بوون، و دەست ب کڕینا گوسکا کرن، و ل هەمی گوند و باژێرێن «مسر»ێ گەڕیان ژ بۆ ب دەستڤەئینانا وان گوسکان، و بو وەلاتێ «سوری»یا رەوانە کرن. هەتا ل دویماهیێ «مسر»ێ فرێکرنا گوسکێن خالی قەدەغەکر. بەلێ ژبەر وێ رەوشا خرابا خەلکێ «مسر» کەتیە تێدا و شەڕ و نەخوشیێن بوو ئەگەر داکو خەلک هەر کارەکی بکەن ژ بۆ ب دەست ڤە ئینانا نان و زێر و زیڤان، ئاڤ و کەلوپەلێن خوارنێ کرنە د وان گوسکان دا دا بشێن دەرباس بکەن، و ب فرۆشن.

ساڵ هاتن و چون «مسر» رۆژ لاواز بوو، و دوبەرەکییەکا دژوار دناڤ پەیڕەوکارێن ئاینێ «ئامونی» و «ئاتونی» دروست بوو، ژبەر کو فیرعەونی بڕیار دا هەر کەسێ ناڤێ «ئامون»ی ژی بینیت، ب کوژن هەتا رێک دایێ، کو گۆڕێن پەیرەوکارێن وی ژی ڤەکەن، و تشتێن د گۆڕێن وان دا بۆ خو ببەن و ناڤێ»ئامونی» ل سەر کێلیێن وان ژێ ببەن، کو بەری هینگێ زێرەڤان ل بەر گۆڕستانان هەبوون، و ڤەکرنا گۆڕان ئێک ژ کارێن قەدەغەکری بوو، و سزایێ وێ کوشتن بوو.

ئێک ژ ئەگەرێن سەرەکی یێن دروستکرنا ئەهرامێن مسرێ و دروستکرنا گۆڕێن رۆژ نهێنی ئەڤە بوو، کو فیرعەونان باش دزانی دێ رۆژەک هێت، کو تێدا بیروباوەرێن خەلکی هێنە گوهۆڕین و هەولا ڤەکرنا گورێن وان دەن، ژبەر هندێ ژی پشتی شەش هزار ساڵان هێشتا رۆژ گۆڕ د ئەهرامان دا ب نهێنی ماینە و نەهاتینە ئاشکراکرن، و ڤەکرن.

پشتی وێ رویدانێ ئیدی پەیڕەوکارێن ئاینێ»ئامونی» هەدار نەما و سەرهلدان کرن، و شیان ب سەر لایەنگر و پەرستکارێن ئاینێ «ئاتونی» سەر بکەڤن.

ژ بەر وێ رویدانێ تەندروستییا فیرعەونی زۆر تێکچوو، و بۆ ئاسایکرنا بارێ وەلاتی، ژ لایێ کەسێ ئێکێ یێ ئاینێ «ئامونی»، کو ناڤێ وی «ئامی» بوو، و بابێ هەڤژینا «ئەخناتون»ی «نەفەرتیتی»یێ بوو، داخاز ژ «سینوهێ» کر، دەرمانەکی ب دەتە فیرعەونی، دا کو بمریت و ئەو ئاریشا ل «مسر»ێ سەرهلدای  چارەسەر ببیت.

پشتی «ئەخناتون» هاتیە کوشتن، و ئاینێ «ئامون»ی دەستهەلاتا وەلاتێ «مسر»ێ گرتییە دەست، «مسر» ژ هەمی لایەنان ڤە زۆر لاواز ب بوو، باژێر خراب ببوون، خارن ب دەست نە د کەفت، هێزا لەشکەری زۆر لاواز ب بوو، زێر و زیڤ ب دەست نەدکەفتن، دا کو مەزاختیێن لەشکەری پێ دابین بکەن.

سەدەمێ سەرەکیێ ژناڤچوونا ئاینێ»ئاتونی» ئەو بوو، کو خەلکێ مسرێ فێری پەیکەر و وێنێن خوداوەندان ببوون، و نە د شیان باوەریێ ب خوداوەندەکی بینن، وێنە و پەیکەر نەبن، ژبەر هندێ ژی دبیت «ئەخناتون» پیغەمبەر بیت، ژبەر کو وێنە و پەیکەر بو خوداوەندێ خوە دروست نە د کرن، و زۆرا بزەحمەت بوو، خەلکێ مسرێ باوەریێ پێ بینن.

وەلاتێ «هاتی»یێ هەڤپەیمانا شاهێ «سوریا» بوو، ڤیا مفایی ژ لاوازیێن «مسر»ێ وەربگرن، و د رێکا ئاخا سوریا ڕا هێرشێ بکەتە سەر مسرێ، و داگیر بکەت.

دەما وەلاتێ «هاتی»یێ و «سوریا» بەرهەڤیێن خوە دکرن. سەرکردێ لەشکەرێ مسرێ، کو ناڤێ وی «هورەم – هوب» بوو داخاز ژ «مسر»ا ژێری کر، کو دبیتە «لبنان»ا نوکە و سەر ب مسرێ ڤەبوو، زەلامێن پیست رەش و بهێز بو بهنێرن، و ب هەر حال و شێوەیێ هەیی، لەشکەرێ خوە بهێز ئێخست، و زانی دوژمن زمانێ ئاشتیێ نزانن، و دڤێت ب زمانێ هێزێ دوژمنێ خوە پاشڤە ببەت، و وەلاتێ خوە ب پارێزیت.

پشتی چەندەکێ راهێنان ب لەشکەرێ خوە کرین،  هێزەکا دەستە بژێر دروستکر، بو شەڕێ پارتی زانییێ و هێرشێن ژ نیشکانڤە.

بڕیار دا بەری وەلاتێ «هاتی و سوریا» هێرشێ بکەنە سەر وەلاتێ وان، ئەو شەڕی ل گەل وان دەستپێبکەن.

دناڤبەرا وەلاتێ «مسر»ێ و «سوریا» دا بیابانا»سینا» هەیە، کو بیابانەکا زۆرا درێژ و پانە.

وەڵاتێ «هاتی»یێ ژی هزر نە دکر وەلاتێ «مسر»ێ دێ ب وێ لەزاتیێ بڕیارا شەڕی دەت.

و د وی دەمی دا بەرهەڤیێن خوە دکرن بو شەڕی، کو عەرەبانەیێن شەڕی و شیر و تیر و روم دروست دکرن، وڤەدگوهاستنە ئاخا سوریا.

لەشکەرێ مسرێ پشتی هێزێن پارتیزانی پێکئیناین، د بیابانێ دا بەلاڤکرن.

تشتێ جهێ سەرسورمانا «مسری»یا ئەو بوو، دەما دیتن وەلاتێ «هاتی»یێ ب درێژاهییا بیابانێ خال داناینە و د وان خالان دا، عەرد کولایە، و ئەو گوسکێن کەڤن یێن ژ وەلاتێ «مسر»ێ کڕین، کرینە د ئاخێرا، و تژی ئاڤ کرینە، دا ئاڤ تێدا گەرم نەبیت،  و ئالڤێ هەسپا ژی د وان خالان دا بەرهەڤکریە، دا کو لەشکەرێ وان و هەسپێن وان، کو عەرەبانێن شەڕی دکێشن ماندی نەبن، و د درێژاهییا بیابانێ دا ژ تێهنا و برسا نەمرن، و بشێن ژ وێ بیابانا هشک و درێژ رزگار ببن، و خوە بگەهینن سنورێ وەلاتێ «مسر»ێ ژ بو هێرشکرنێ، ژبەر کو ئەو بیابان وەکو قەلغانەکی بوو، بو وەلاتێ «مسر»ێ، و ئەو گوسکێن کەڤن گەلەک ب باشی هاتبوونە چێکرن و ئاڤ ژێ نە دهاتە خوار، و چ وەلات نە د شیان وەکی «مسری»یا گوسکان ب وی شێوێ باش دروست بکەن.

ل ڤێرێ ئاریشا وەلاتێ»هاتی»یێ، ئەو بیابانا درێژ و پان بوو، و ئەگەر ئەو بیابان نەبا دبیت هەر زوی «مسر» هاتبایە داگیرکرن، کو چارەسەرکرنا وێ ئاریشێ دەست رەنگینییا خەلکێ «مسر»ێ بخوە بوو.

ئەگەر «ئەخناتون» فیرعەونێ «مسر»ێ نە مربا، و «مسر»ێ لەشکەرێ خوە ب هێز نە ئێخستبا، دا گوسکێن ئاڤێ کو چێکریێن وەلاتێ وان بخوە بوون، بنە سەبەبێ داگیرکرنا وەلاتێ وان و چاند و کەلتور و شوینوارێن «مسر»ێ بو هەتا هەتا ژناڤچن و هێنە دزین.

ل ڤێرێ دیار دبیت، کو ئێک نەگرتن و ژ هەڤچوونە پاش و شەڕێن ناڤخۆیی یێن مللەتان، دبنە ئەگەرێ لاوازییێ و رێخوشکەرە بۆ دوژمنان، داکو ب ساناهی هێرشێ بکەن و داگیر بکەن.

هەروەسا دوژمن مفایی ژ هەر تشتەکی وەردگریت، و هەر تشت ل دەف دوژمنی یێ گرنگە، ژ بۆ داگیرکرنا وەلاتێ مروڤی.

ئەگەر گوسک ببنە رێخوشکەر و تمامکەر بو پیلانێن دوژمنان، ئەرێ ئەگەر «وژدان» هاتە فروتن دێ چەوا بیت؟ هەر وەکی مێژوویا سەد ساڵێن دەرباز بووین  گەلێ کوردستانێ ل هەرچوار پارچان، چەندین جاران ئەوا ناڤێ وێ»وژدان» ژ لایێ خوە فرۆش و خاکفروشانڤە هاتییە فروتن، کو ئەز باوەرم هەردەما ئەم ببین ئێک، و چ تشتێ گەل و مللەتێ مە ب کێم نەبینین و نە فرۆشین، چ هێز و چ مللەت جورعەتێ ناکەن شەڕێ مە بکەن، و مە داگیر بکەن، بو نمونە، هەر بزاڤەک و شورەشەکا کوردی هاتبیتە کرن دژی دوژمن و داگیرکەران، دوژمن یێن هاتینە پاشڤەبرن و شکاندن، بەلێ ب هاریکارییا هندەک وژدان فرۆشا ئەو شورەش و بزاڤ هاتینە ژناڤبرن، و ستویێ مێرخاس و عەگیدا دانایە بەر وەریسێ سیدارا دوژمنی، وەک شورەشا شێخ سەعیدێ پیران، وەکو ئەو بخوە وەسفا نیشتیمان فرۆشا دکەت ب مروڤێن بێ شەڕەف بناڤ دکەت، کو بوونە سەبەبێ ژ ناڤچوونا شورەشێ و سێدارەدانا «شێخ سەعیدێ پیران». وەک کومارا کوردستان و بەلێنێن هەمی وان هوزێن کورد و پاشی پاشگەزبوونا وان، بوونە سەبەبێ سێدارەدانا «قازی محمد» سەرۆک کومارێ کوردستانێ، وەک ریفراندوما کوردستانێ و خیانەت و وژدان فرۆشیا هندەک کەس و لایەنان، کو بو سەبەبێ رادەستکرنا ٥١٪ یا  ئاخا کوردستانا باشوور، ئەڤە چەند نمونەکێن پێش چاڤن ل سەر وان وژدان فرۆشیا ئەوێن دەرهەق ئاخا وەلاتی هاتینە کرن. ئەرێ مەزانی بۆ هەتا نوکە ئەم نەبووینە خودان دەولەت، ژبەر کو ئەگەر وەلاتێ «هاتی»یێ مفا ژ گوسکێن «مسر»ێ دیتبا، و شیابان ب هاریکارییا وان گوسکا وەلاتەکی داگیر بکەت، ئەرێ ئەگەر مە خوە فرۆش و ڕێ نیشاندەر هەبن بۆ دوژمنا دێ چەوا بیت، دەما بیرا گوسکا و خوە فرۆشا دهێتە بیرا من، ئەز دبێژم سوپاس بۆ خودێ هەتا نوکە ئەم ب ڤی شێوەیی ماین.