گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
د. ئەمجەد عوبەید گەڤەڕکی
کەش و ھەوایێ ھەرێما کوردستانێ یێ نیمچە کێشوەرییە، ئانکو ل ھاڤینان یێ گەرم و ھشکە ول زفستانان یێ سار و ب شھە و سارترە ژ ناڤەراست و باشورێ عیراقێ، دیسان دەڤەرێن چیایی سارتر و ب شەهترن ژ دەڤەرێت دەشتێ، و رێژا بارینا بارانان ل چیایان پترە کو دناڤبەرا 400 تا 1000 ملیمەترن ل دویف جھێ چیای و بلنداھییا وی، پتریا ڤان بارانان دناڤبەرا مەھێن چرییا دووێ و ئادارێ دبارن.
ھاڤینا گەرم و ھشکا کوردستانێ کو ل ھاڤینان پلەیێن گەمێ دبلند دگەھنە دناڤبەرا 35 تا 40 پلەیێن سلیزی و یێن نزم دھێنە دناڤبەرا 21 تا 24 پلەیێن سلیزی.
زڤستان ل ھەرێما کوردستانێ ب شێوەکێ بەرچاڤ سارترە ل دەڤەرێن دیێن عیراقێ کو پلەیێن بلندێن گەرمێ دناڤبەرا ٩ تا ١١ پلەیان دایە و یێن نزم دناڤبەرا ٣ تا -٣ پلەیان دایە.
ل ناڤەرستا چەرخێ بووری گوھۆڕینێن بەرچاڤ لسەر کەش وھەوایێ کوردستانا عیراقێ دا ھاتن، ئەو ژی بلندبوونەکا بەرچاڤ یا پلەیێن گەرمێ و کێمبونا رێژا بارانان، ئەڤ ھەردو فاکتەرە د سەرەکینە بو دەستنیشانکرن یان نیاسینا کەش و ھەوا و ژینگەھا ھەر دەڤەرەکێ.
ئەڤ گوهۆڕینێن گرنگ پالدەرێن ب ھێزن ژ بۆ شیکارکرنەکا گشتگیر و ستراتیجیەتێن خو گونجادنێ دگەل ڤان گوهۆڕینان و کارتێکرنا وان لسەر سیکتەرێن جود ل ھەرێما کوردستانێ.
ئەو گوهۆڕینێن ھاتینە دەست نیشانکرن د چەند سالێن بووری دا ژ تێکرایا پلێن گەرمێ، پلەیێن کەرمێ یێن نزم، رێژا باران بارینێ ل پارێزگەھێن ھەرێما کوردستانێ، دێ د شێوێن خوارێ دا بینی:
تێکرایا پلێن گەرمێ (Mean Temperature) ل دویڤ شیکارکرنا داتایین ١٣٠ سالێن بووری (١٩٩١-٢٠٢١) دیار دبیت کو ئارستەیا گوھۆڕینێن مێژویی د تێکرایا پلەیێن کەمێ دا ل پارێزگەھێن ھەریما کوردستانێ بەرەف بلندبوونێ دچن.
پلەیێن گەرمێ یێن نزم
دیسان ل دویف شیکارکرنا داتایین ١٣٠ سالێن بووری دیار دبیت کو ئارستەیا کھورینێن مێژوی د پلەیێن گەرمێ یێن نزم دا ل پارێزگەھێن ھەریما کوردستانێ بەرەف بلندبوونێ دچن.
رێژا باران بارینێ
ھەر وەسان ل دویف شیکارکرنا داتایین ١٣٠ سالێن بووری دیار دبیت کو ئارستەیا کھورینێن مێژوی د رێژا باران بارینێ دا ل پارێزگەھێن ھەریما کوردستانێ بەرەف نزمبونەکا کێم دچن.
پێشبینیێن داھاتویی یێن کەش و ھەوای
ئەڤ پێشبینی یە یێت ھاتینە ورگرتن ژ دوو مودیڵن جیھانی یێن پێشبنیێن داھاتیێ کەش و ھەوای دکەن ب پشت بەستن ل سەر داتایێن مێژویی، کو ژمارا ڤان مودێلان ٢٤ مودێلن، و ئەv پێشبینیێن ل ل خواری دێ بینن یێن ژ دوو مودێلان ھاتینە وەرگرتن کو ئەم دبینین گونجایترین مودێلن ئەو ژی:
SSP١-٢.٦ کو پێشبینییا زێدەبوونا گازا ل ئاستێ نزم دکەت.
SSP٥-٨.٥ کو پێشبنیا زێدەبونا گازا ل ئاستێ بلند دکەت.
ژ ئەنجامێن ڤان ھەردوو مودێلان، ئەگەر حکومەتا ھەرێمێ پلانەکا ستراتیجی ب دانیت و کار لسەر بکەت دێ شێت مەترسییان کێم کەت و خو گونجینیت لگەل گوهۆڕینێن پێشینی کریێن کەش وھەوای.
ھەلسەنگاندنا کارتێکرنێن پێشبینیکری یێن گوهۆڕینێن کەش و ھەوای.
دچارچوڤێ ھەلسەنگاندنا کارتێکرنێن پێشبینیکری یێن گوهۆڕینێن کەش و ھەوای دا، پێنج ئەلمنتێن کەش و ھەوای ھاتنە دەستنیشان کرن ژ بو دەستنیشان کرنا ئاستێ بەرکەفتنێ (مستوی التعرض) ل ھەر پارێزگەھەکی کو ئەو ژی ئەڤێن ل خوارێنە:
– تێکرایا پلەیێن گەرمێ.
– پلەیێن گەرمێ یێن نزم.
– ژمارا روژێن پلەیا گەرمێ دسەر ٤٠ پلەیێن سلیزی دا.
– رێژا باران بارینێ.
– پترین رێژا باران بارینێ د روژەکێ دا.
و کارتێکرنا ڤان ھەر پێنج ئەلمنتێن لسەری ل سەر کەرتێن (ئاڤێ، چاندنێ، ھەمەرەنگییا بایولوجی و ئیکوسیستەمان) ھاتە ڤەکولین.
کەرتێ ئاڤێ:
گوهۆڕینێن دشێوازێ باران بارینێ کارتێکرنەکا بەرچاڤ لسەر بەردەستبوونا ئاڤێ و نویکرنا ژێدەرێن وێ ھەیە، و چێدبیت ئەف گوهۆڕینە کارتێکرنێ ل وێ ئاڤێ بکەت ئەوا تەرخانکری بو ئاڤدانێ و ڤەخوارنێ و تەدروستییا گشتی. دیسان رێژا بارینا بارێ د ئێک روژدا کارتێرنەکا ئێکسەر لسەر ئاڤز بوونا ئاخێ و لەھییا و ھریانێ و تێکدانا ژێرخانەیا ئاڤێ دکەت.
کەرتێ چاندنێ:
تێکرایا پلەیێن گەرمێ و پلەیێن نزمێن گەرمێ د ھێنە ھژمارتن باشترین ئاماژە بو ھەلسەگاندنا بارودوخێ پلەیێن گەرمی ل ھەر دەڤەرەکێ ب گشتی. ژبەرکو کارتێکرنەکا مەزن لسەر وەرار و فینولوجیا و بەرھەمێ رووەکی دکەت. دیسان ژمارا روژین پلەیێن کەرمێ دسەر ٤٠ پلەیێن سلیزی دا کارتێکرنەکا نەرینی لسەر رووەکی ھەیە بتایبەت پێدڤیبون ب زێدەتر ئاڤێ.
ھەمەرەنگییا بایولوجی و ئیکوسیستەم
گوھورنێن تێکرایا پلەیێن گەرمێ و پلەیێن نزمێن گەرمێ کارتێکرنەکا بەرچاڤ ل سەر بەلاڤبونا جۆران و شێوەیێن کوچبەریێ وفینولوجییا گیانەوەران دکەت و ژبەر ڤێ یەکێ کاتێکرن دێ لسەر ھەمەرەنگییا بایولوجی و دینامیزما ئیکوسیستەمی کەت. دیسان گوهۆڕینێن دشێوازێ باران بارینێ کارتێکرنەکا بەرچاڤ لسەر ئیکوسیستەمی دکەت ب رێکا شینبون و وەرارا روەکی کێڤی و چێبونا جۆرا و ھەبونا ئاڤێ ل جھێ ژیانا وان. دیسان رێژا بارینا بارێ د ئێک روژدا کارتێرنەکا ئێکسەر لسەر پەیدا بونا لافاو و لەھییا و ھریانێ.
ژبەر ھندێ دێ ل پارچا داھاتی پتر لسەر کارتێکرنا پێشبینیکری یا وان ھەر بێنج ئەلمنتێن کەش و ھەوای لسەر کەرتێن مە ئاماژە پیکری (ئاڤێ، چاندنێ، ھەمەرەنگییا بایولوجی و ئیکوسیستەمان) تاکو دویماھییا ڤی چەرخی یان کو تا سالا ٢١٠٠ێ، راوستین.
تێکرایا پلەیێن گەرمێ. Mean Temperature
دھیتە پێشبینیکرن کو تێکرایا پلەیێن گەرمێ ل ھەرسێ پارێزگەھێن ھەرێما کوردستانێ لدویف ھەردو پیڤەرێن SSP١-٢.٦ وSSP٥-٨.٥ کو ھاتنە برەوارد گرن د گەل ماوێ ١٩٩٥ تا ٢٠١٤ ێ دێ بڤی شێوەیێ ل خوارێ بلندبن:
– ھەولێر: ١.٠ تا ٥.٠ پلەیێن سلیزی.
– سلێمانی و ھەلەبچە: ١.٠ تا ٦.٠ پلەیێن سلیزی.
– دھوک: ٠.٥ إلی ٥.٠ پلەیێن سلیزی.
پلەیێن گەرمێ یێن نزم Minimum Temperature
دھێتە پێشبینیکرن کو پلەیێن گەرمێ یێن نزم ل ھەرسێ پارێزگەھێن ھەرێما کوردستانێ لدویف ھەردو پیڤەرێن بەری نھا مە بەحس لێکرین، دێ بڤی شێوەیێ ل خوارێ بلندبن:
– ھەولێر: ٠.٥ تا ٥.٥ پلەیێن سلیزی.
– سلێمانی و ھەلەبچە: ١.٠ تا ٥.٠ پلەیێن سلیزی.
– دھوک: ١.٠ تا ٥.٠ پلەیێن سلیزی.
رێژا باران بارینێ. Precipitation
رێژا باران بارینێ گەلەک نزماتییێ ب خوڤە نابیت ژبلی پارێزگەھا دھوک کو دێ ژ ١٠ تا ٢٠ ملیمەترا گێمتر لێھێت و دھیتە پێشبینیکرن کو رێژا باران بارینێ ل ھەرسێ پارێزگەھێن ھەرێما کوردستانێ لدویف ھەردو پیڤەرێن بەری نھا مە ئاماژە پێدای دێ بڤی شێوەیێ ل خوارێ لێبھێن:
– ھەولێر: ٢٤٠ ملم.
– سلێمانی و ھەلەبچە: ٢٢٠ ملم.
– دھوک: ٣٢٠ ملم.
ژمارا روژێن پلەیا گەرمێ دسەر ٤٠ پلەیێن سلیزی دا
Number of hot days >40O
دھیتە پێشبینیکرن کو ژمارا روژێن پلەیا گەرمێ دسەر ٤٠ پلەیێن سلیزی دا ل ھەرسێ پارێزگەھێن ھەرێما کوردستانێ لدویف ھەردو پیڤەرێن بەری نھا مە ئاماژە پێدای دێ بڤی شێوەیێ ل خوارێ زێدە ببن:
– ھەولێر: ١٥ تا ٥٤ روژ.
– سلێمانی و ھەلەبچە: ١٤ تا ٥٣ روژ.
– دھوک: ٢٠ تا ٦٠ روژ.
پترین رێژا باران بارینێ د روژەکێ دا. Largest 1 day precipitation
دھیتە پێشبینیکرن کو پترین رێژا باران بارینێ د روژەکێ دا ل ھەر سێ پارێزگەھێن ھەرێما کوردستانێ لدویف ھەردو پیڤەرێن بەری نھا مە بەحس لێکرین دێ بڤی شێوەیێ ل خوارێ زێدە ببن:
– ھەولێر: ٧ تا ١١ ملم.
– سلێمانی و ھەلەبچە: ١٠.٥ تا ١٤ ملم.
– دھوک: ٠.١١ تا ٧ ملم.
مەترسیێن کەش و ھەوایی و خالێن لاواز ل سەر سێکتەرێن جودا ل داھاتی
ئێک: ژێدەرێن ئاڤێ
کەرتێ ئاڤێ ل ھەرێما کوردستانێ یا روبروی مەترسی وخالێن لاوازێن مەزنە ژئەگەری گوهۆڕینێ کەش وھەوای ژبەر ھندێ دەڤەر دێ توشی گەلەک قەبخوازییا بیت ژ وان ژی:
کێمبونا ئاڤێ:
ژ ئەگەرێ گوهۆڕینێن کەش وھەوای دێ کێمبونا ئاڤێ قولتر لێھێت، کو دێ بیتە ئەگەرێ گێمبونا ئاڤا لبەر دەست بو چاندنێ و پێشەسازیێ و کارێن مالێ یێن روژانە و ھەمی کارێن دیێن پێویستی ب ئاڤێ ھەی.
نزمبوونا کوالتییا ئاڤێ:
پیسبونا ئاڤێ ژێدەرەکێ مەزنێ ترسێ یە ل دەڤەرێ، چالاکیێن پێشەسازی و چاندنێ لاوازیا چارەسەرکرنا ئاڤا گران و ریسایکلنکێ ئەکەرێن مەزنێن پیسبونا ئاڤا ژێرعەرد و رویبارایە، وئەف پیسبونە دێ کارتێکرنەکا مەزن ل ژینگەھێ ب گشتی و چاندنێ و ساخلەمیێ کەت.
تێکچون و ژکارکەفتنا سیستەمێن ئاڤدێری:
کو نە رێکوپێکییا بارینا بارانان وھشکاتیێ دبنە ئەگەرێ چێبونا لافاو وھریانان کو دبنە ئەگەرێ ژ ناڤچوونا ژێرخانەیا سیستەمێ ئاڤدێریێ.
ئاڤاکرنا بەنداڤان و دوزێن سنوربەزینێن ئاڤێ
دبیت ئاڤاکرنا بەنداڤان ل ھەرێما کوردستانێ و بەروڤاژی ژی، کاریگەریێن سنور بەزین ھەبن، ژ بەرکو ژێدەرێن ئاڤی د ھەفپشکن دگەل تورکیا و ئیرانێ و سوریایێ و نەبونا تێکگەھشتنێن ھەپبشک د ئیدارەدانا ئاڤێدا دێ بیتە ئەگەرێ پەیدابوونا ملمانێ کو دێ بیتە ئەگەرێ تێگدانا ئاساییشا ئاڤێ ل دەڤەرێ.
ژێرخانەیا کەڤن و نەباشییا ئیدارەکرنێ:
ژێرخانەیا ئاڤدێری ل ھەرێما کوردستانێ کو ژ بەنداڤ و کۆگایان (تانک) و تۆرێن دابەشکرنا ئاڤێ یا توشی پیربوونێ بووی، دیسان کریارا دوبارە چاککرنەڤێ نە گەلەکا باشە وھەروسا ئیدارەدانەکا نەیا تەندروست، ئەڤە ھەمی دبنە ئەگەرێ ھەدەردانا ئاڤێ ب ھەروە.
ژبو جارەسەر کرنا ڤان خالێن لاواز ومەترسییان، پێدڤییە پێنگاڤێن بلەز بەروەخت و ھەماھەنگ دناڤبەرا حکومەتێ و رێکخراوێن جڤاکێ سڤیل و کومەلگەھا نێڤدەولەتی بھێنە ھاڤێتن، وەک ئیدارەدانا دروست یا ژێدرێن ئاڤێ و دوبارە چاککرنا سیستەمێ ئاڤدیرێ و پویتە دان و وەبەرھێنان د ژێرخانەیا ئاڤدێری دا و کریارێن پاراستنا ئاڤێ و کێمرکرنا مەزاختنێ.
دوو: کەرتێ چاندنێ و ئاساییشا خوارنێ
چاندن ل ھەرێما کوردستانێ یا ناسیارە ب ھەبوونا کێلکەهـ یان زەڤیێن بچویک کو پترییا وان پشتبەستێ ل سەر بارینا بارانا دکەت، وگەنم و جەهـ ژ بەرھەمێن سەرەکینە کو ل بەر بارانان دھێنە چاندن، دیسان سامانێ ئاژەلی ژی رۆلەکێ گرنگ د سیستەمێ چاندنا دێم دا یێ ھەی. ژبەر ھندێ بەرھەمێن دێم و دیسان سامانێ ئاژەلی تویشی کێمبوونەکا مەزن بوون کو گەھشتە نێزیکی ٥٠% ژ ئەنجامێ ھشکاتیێ ئەوا ژ ئەکەرێ کێم بارینا بارانان پەیدا بووی ل چەند سالێن بووری، و ژبەر بەردەوامییا گوهۆڕینێن کەش و ھەوای، ھەرێما کوردستانێ یا دمەرترسییەکا مەزن دا ژ لایێ چاندنێ ڤە کو دێ بیتە مەترسی ل ئاساییشا خوراکی، مەترسی و خالێن لاواز ئەم دشێین دڤان خالێن ل خوارێ دا ببنین:
کێمبوونا ئاڤێ ونەرێکوپێکییا باران بارینێ:
گوهۆڕینێن کەش و ھەوای کارتێکرنێ ل سەر کێمبونا ئاڤێ ونەرێکوپێکییا باران بارینێ و دئەنجامدا دێ کارتێکرنێ ل کریارێن ئاڤدانێ و رێژا بەرھەمی د کەت.
تێکچوونا زەڤی و زارا
نە رێکوپێکییا باران بارینان و ھەبوبونا ھشکاتیێ دبیتە ئەگەرێ تێکچوونا ئاخێ ژلایێ کیمیاوی و فیزیکی ڤە کو دبیتە ئەگەرێ کێمبوونا پیتا وێ و د ئەنجام دا کێمبوونا رێژا بەرھەمی.
کێمبوونا تەکنەلوجییا نوییا چاندنێ
تا نوکە گەلەک جوتیارێن ھەرێما کوردستانێ پشتبەستنێ ل سەر رێکێن کلاسیکێن چاندنێ دکەن، نە بکارئینا تەکنەلوجیا و ئامێرێن ھەفچەرخ و توڤ و توخمێن کوالیتی بەرز دبیتە ئەگەرێ پاشڤەمانا کەرتێ چاندنێ و کێمبوونا بەرھەمی.
کێمبوونا ھەمەرەنگییا چاندنێ
ھندەک بەرھەمێن کێم د زالن لسەر چاندنا ھەرێما کوردستانێ و پشت بەستن ل سەر ژمارەکا کێم با چور وبەرھەمێن چاندنێ، دێ مەترسییا کێمبوونا بەرھەمی یان پەیدابووونا نەخوشییان و نەبوونا بازاری پەیدا کەت، ژ بەر ھندێ ھەمەرەنگییا بەرھەمان دێ بیتە ئەگەر کو خۆ لبەر گوهۆڕینێن کەش وھەوای بگرن.
دیاردێن سەقایێن توند
ئەڤ دیاردە کو بەری نھا مە حس لێکرین کو دبنە ئەگەرێ لافاوان و ھریانان و شویشتنا ئاخێ و ھشکاتیێ ھەمی دبنە ئەگەرێ کێمبونا بەرھەمێ چاندنێ.
گوهۆڕینا وەرزان
گوهۆڕینێن کەش وھەوای دبیتە ئەگەرێ گوهۆڕینێن وەرزێن چاندنێ، کو جوتیار تویشی قەبخوازیێن مەزن بیت ژ بۆ خۆگونجاندن دگەل دەمێ چاندن و جاڤدان و چنینا بەرھەمێ خۆ.
کارتێکرن ل سەر سامانێ ئاژەلی
گوهۆڕینێن گەش و ھەوای ب تایبەت پلەیێن گەرمێ کارتێکرنەکا مەزن ل ھەمی جۆرێن گیانەوەران دکەت ود ئەنجامدا نزمبوونا رێژا بەرھەمی ژ لایی جۆر وقەبارەیڤە.
کوالیتیا ئاڤێ
چێدبیت گوهۆڕینێن کەش وھەوای کارتێکرنا نەرێنی ل سەر ئاڤێ بکەت و ببیتە ئەگەرێ پیسبوونا وی و د ئەنجام دا ببیتە ئەگەری کو بکێر ئاڤدانێ نەھێت د یسان بکێر ڤەخوارنا ئاژەلی و کیانەوەران ژی نەھێت.
ژبو چارەسەرکرنا ڤان مەترسی و خالێن لاواز، ھەرێما کوردستانی یا پێدڤی ھندەک ستراتیژیکێن گشتکیر وپێشوختە کو شیانێن خۆگونجاندنێ تێدا ھەبن و ھندەک رێکارێن سەرەکی بخوڤە بگریت وەک:
– ھاندنا ئینانا توڤێ توخمێن نوی کو بەگریا کاودانێن کەش وھەوایێن نوی بکەن<
– ب کارئینانا تەکنولوجییا نوی و کاریگەر
– ب کار ئینانا رێک و تەکنیکیێن نویێن ئاڤدانێ
– بکار ئینانا ئاگەدارکرنا پێشوەخت یێن سەقا ناسیێ دیسان پتر وەربەرھێنان د ژێرخانەیا چاندنێ وئاڤێدا.
– یا ژ ھەمیا گرنگتر پشتەڤانییا حکومەتێ بو جوتیاران وھاندانا وان کو کارێ چاندنێ بکەن و بەردەوامیێ بدەنێ.
سێ: ھەمەرەنگییا بایولوجی و ئیکوسیستەم
ھەمەرەنگییا بایولوجی و ئیکوسیستەم ل ھەرێما کوردستانێ یێ رویبروی مەترسی و خالێن لاوازێن مەزن بووی ژ ئەگەرێن گوهۆڕینێن کەش وھەوای، کو جھێن ژیانێ یێن بێ ھاوتا و ھەمی رەنگ یێن توشی قەبخوازیێت مەزن بوینە کو گەفا ل ھەڤسەنگییا سیستەمێ ژینگەھییا وان و ئەو بونەوەرێن تێدا دژین و پشتبەستنێ ل سەر دکەن، کو دڤان خالێن د خواێ دا دیار دبن:
ژ دەستانا جھێن ژیانێ و پارچەبوونا وان
بەرفرەھبوون و زێدەبوونا جھێن ئاکنجیبونێ، و بەرفرەھبوونا چاندنێ، پەرەپێدانا ژێرخانێ و برین وسوتنا دارستانان، ھەمی ئەگەرێن ژ دەستانا جھێن ژیانێ و پارچەبوونا وانن.
جۆرێن گەف لێکری و یێن د مەترسییا نەمانێ دا
ھەرێما کوردستانێ دھێتە ھژمارتن جھێ سروشتی یێ ئاکنجیبوون و ژیانا گەلەک جۆرێن گیانەور و روەکێن ل ژێر مەترسییا ژناڤچوونێ، فاکتەرێن ژناڤچوون و پارچەبوونا جھێن ژیانێ، نێچیرا نە یاسایی، ب کارئینانا زێدە و کێمبوونا رێکارێن پاراستنێ، ھەمی مەترسینە لسەر مانا جۆران.
مەترسیێن ئاگر بەربوونێ
ئاگرێن دارستانان یێن ژ ئەگەرێ گوهۆڕینێن کەش وھەوای مەترسییەکا مەزنە لسەر ھەمەرەنگییا بایولوجی و ئیکوسیستەمی ل ھەرێما کوردستانێ.
جۆرێن داگیرکەر
جۆرێن داگیرکەرێن گیانەوەر و روەکان ئەوێن ل جھێن جۆرێن ناڤخو دگرن کو ئیکوسیستەمی پەک د ئێخن و جھێ ژیانێ ژناف دبەن، قەبخوازیەکا مەزنن ل بەرانبەر ھەمەرەنگییا بایولوجی ل ھەرێما کوردستانێ.
پیسبوون وجۆرێن ئاڤێ
پیسبوونا ئاڤێ ژ ئەنجامێ چالاکیێن کشتوکالی و پێشەسازی و لاوازییا سیستەمێ ئیدارەدانا ئاڤا گران ھەمی ئەگەرێن پیسبوونا ئاڤێ نە، کو ئاڤا پیس ئێک ژ فاکتەرێن ب ھێزن ژ بۆ تێکدانا پاقژییا سیستەمێ ژینگەھی ل دەڤەرێ.
کێمبوونا ھشیاریێ و رێکارێن پاراستنێ
کێمبوونا ھشیارییا جڤاکی ل سەر گرنگییا ژینگەھێ و ھەمەرەنگییا بایولوجی، ژ قەبخوازیێن مەزنن کو دکەڤنە بەر سینگێ حکومەتا ھەرێما کوردستانێ کو فاکتەرەکێ ب ھێزە کو دبیتە ئەگەرێ تێکدانا سیستەمێ ژینگەھی.
کارتێکرن ل سەر جۆرێن سەرەکی
گوهۆڕینێن کەش و ھەوای کارتێکرنەکا نە ھەڤسەنگ ل سەر جۆرێن سەرەکی دکەت، د دەمەکی دا کو ڤان جۆران رۆلەکێ ئێکجار مەزن یێ ھەی دپاراستن و ھەڤسەنگییا سیستەمێ ژینگەھی دا.
گورانکاری د باشکرنا جۆران دا
چێدبیت گوهۆڕینێن کەش و ھەوای جۆران نەچار بکەن کو جھێ خۆ یێ سەرەکی ب جهـ بھێلن و بەرەف ھندەک جھێن دی یێن گونجاییتر بۆ ژیانا خۆ بچن، ئەڤە ژی دێ بیتە ئەگەرێ تێکدانا ھەمەجۆرییا بایولوجی.
گوهۆڕینێن فینولوجی
گوهۆڕینێن کەش و ھەوای دبنە ئەگەرێ گوهۆڕینێن روداوێن سروشتی وەک گولیلکدان و گوچبەری و زێدەبوون کو دبێژنێ فینولوجییا، و جێدبیت ئەڤ گوهۆڕینێن فینولوجی ببنە ئەگەرێ تێکدانا کارلێکا جۆران و کارێ سیستەمێ ژینگەھی.
رویدانێن کارەساتبار
وەک بارانێن ب ھێز و لافاو و ھریان وھشکاتی و سوتنا دارستانان، ھەمی مەترسینە ل سەر سیستمێ ژینگەھی و دیسان ل سەر ھەمە جۆرییا بایولوجی.
ژبو چارەسەرییا ڤان ئاریشە و مەترسیان فەرە ل سەر حکومەتا ھەرێیما کوردستانێ ھندەک پێنگاڤێن ستراتیجی و پێشوخت ب ھاڤێت ژ بو خو پاراستن و خو گونجاندنێ، و ژ وان:
– جێبەجیکرنا پروژەیێن دوبارە زڤراندنا جھێن ژیانی و چاندنا داران.
– ئەنجامدانا ڤەکولینان ژ بو پتر زانینا مەترسییان و ئاریشان و دیتنا چارەسەریێن گونجای.
– زێدەکرنا پێرابونێن ئیدارەدانا ئاخێ وئاڤێ ژبو موکمرنا بەرگرییا سیستەمێ ژینگەھی ل بەرانبەر گوهۆڕینێن سەختێن کەش وھەوای.
– زێدە گرنگیدان ب ھشیاریا خەلکی و بلندکرنا ئاستێ روشەنبیرییا ژینگەھی ل دەف وان و پتر ئاشنابوون ب مەترسیێن گوهۆڕینێن کەش وھەوای.
دویماھی
ھەرێما کوردستانێ یا د دوڕیانەکا ئێکلاکەر دا د ئارەستەیێ خۆ یێ گەشەپێدانێ دا، ل گەل زێدەبوونا ئاکنجییان و بەرفرەھبوونا چالاکیێن ئابۆری ئەوێن ب شێوەیەکێ موکم تێکەلن و ب ژینگەھا وێڤە دھێنە گرێدان. دیسان ل گەل بەردەوەامییا پێشڤەچوونا شێواژێن کەش وھەوای ل سەرتانسەری جیھانێ. دەڤەرا مە د کەڤیتە بەرانبەر ژمارەکا مەترسیێن کەش وھەوایی وخالێن لاواز ل داھاتی کو دبنە قەبخوازیێن مەزن ل بەرانبەر پێشڤەچوون و گەشەپێدانا بەردەوام و خۆشگوزەرانییا وێ دا.
ژ بەر ھندێ د شییان دا نینە کو گوهۆڕینێن کەش وھەوای بھێنە ئینکارکرن، ب تایبەت بلندبوونا پلەیێن کەرمێ و شێوازێ باران بارینێ، و دیاردەیێن توندرەو یێن کەش و ھەوای ل ھەرێما کوردستانێ د دیار و د بەرچاڤن. وئەڤ گوهۆڕینە نە ب تنێ دێ کارتێکرنێن نەرینێ ل ئالیێ فیزیکی کەت بەلکو دێ ل تەڤنێ جڤاکی وئابۆری ژی کەت، ژبەر ھندێ خو بێدەنگ کرن و نە ھاڤێتنا ھندەک پێنگاڤێن پێشوەخت دێ مەترسیێ زێدەتر لێکەت و خالێن لاواز موکمتر لێکەت.
په‌راوێز و ژێدەر:
١– Kurdistan’s Local Climate Change Adaptation Plan (١st draft), Prepared by: Ammar Abu Drais & Korsh Ararat Majeed Raheem, September ٢٠٢٣
2- مروە ێالح ، التغیرات المناخیە تھدد الدول اڕلکپر فقرا»، بتاریخ ٢٦یولیو٢١١٨، .
3- د.منیر ناجی احمد الفالحی ،تغیر المناخ وڕپرە علی الزراعە واالمن الغژائی، مرکز تنمیە حوچ ڕعالی الفرات ،جامعە االانبار ٢١١٧
4- محمود محمد فواز ،د. سرحان احمد عبد اللگیف سلیمان ،دراسە اقتێادیە لتغیرات المناخیە واپارھا علی التنمیە المستدامە فی مێر . المجلە المێریە لالقتێاد الزراعی ٥، یونیو ٢١١٥، .
5- نائل عبد الرحمن الچبیع ،التغیرات المناخیە وتڕپیراتە المختلفە ٢١١٧-٢١١٦، .
6- روان وجیە نجار ،ما ھو التغیر المناخی ٨، نوفمبر ٢١٢١، .
7- قێی فاچل الحسینی ،مۆشرات التغیرات المناخیە بعچ اپارە البیئیە فی العراق ،بغداد ٢١١٢، .
8- المناخ والاقالیم المناخیە فی العراق- العوامل المۆپرە، جامعە بابل ٢٠٢٣،.
9- تغییر المناخ اکبر تھدید یواجە العراق علی الاگلاق ، لکن ھناک امل- الامم المتحدە،٢٠٢٢،.
١٠-احد الحمامی، التغیرات المناخیە وتاپیرھا علی البیئە، جامعە الموێل، ٢٠١٩،.
١١ – بوچونێن نڤێسەری.
