گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
کەنعان سۆیلەمەز
“رۆمان ژ دەستپێکا سەردەما مۆدێرن ڤە ب بەردەوامی و ب دلسۆزی ب مرۆڤ را ھەڤالتی دکە.”
ھونەرا رۆمانێ/ میلان کوندێرا
تێکستێن ئەدەبی، کو ژ رۆژا دەستپێکێ ھەیا رۆژا ئیرۆ تێنە نڤیسین ب خێرا وەرگێرێ د زمانێن بیانی دا دوبارە تێن ئافراندن و خوە دگھینن خوینەرێن وان زمانان. ھەر چقاس ھەر تێکست د سەری دا بۆ زمان و نەتەوەیەک بێن نڤیسین ژی، گەر تێکستەکە ماییندە بە ب دەمێ را خوە ژ وێ نەتەوێ و زمانی خلاس دکە دبە مالێ وێژەیا دنیایێ. فکرا کو بەحسێ وێژەیا دنیایێ دکە د سەدسالێن داوی دا پتر دەرکەفتە پێش و ب خوە را دیسیپلینەکە ب ناڤێ “ئەدەبیاتا بەراوردی” ئاڤا کر. ئەدەبیاتا بەراوردی ھەول ددە، کو بەرھەمێن ژ وێژەیێن جودا و ب زمانێن جودا بێن هه‌ڤبه‌ركرن، لێ دەرفەتێ ددەت مرۆڤ هه‌ڤبه‌ركرنه‌ك د ناڤا وێژەیا نەتەوەیی دا ژی بکە. ھەلبەت دەمێ مرۆڤ دبێژە ئەدەبیات د رۆژا ئیرۆ دا پتر جورەیا رۆمانێ دەردکەڤە پێش. “ئەڤ چەندە ل ھەموو دنیایێ رۆمان، جورەیا ھەری پۆپولەرە، ڤەگۆتنا بێ رەقیبە”. (ئالان،٢٠١٣:١٣).
نڤیسکارێن کورد وەکی ھەمدەمێن خوە یێن دنیایێ پتر بەرێ خوە ددەنە ڤێ جۆرەیێ. “رۆمان ژی وەک جورەیەکە داوەتکار، چاڤ دکە نڤیسکار، ژێ را گەردەنا خوەیا سپی نشان ددە، کو ڤێ دەلیڤا زەمانە ژ دەست نەرەڤینە. دیارە نڤیسکارێ کورد ژی وەکی یێن ملەتێن دن، ئیجابی ڤێ داوەتێ دکە” (ئالان،٢٠١٣:١٤) ئەمێ ژی د ڤێ گۆتارێ دا هه‌ڤبه‌ركرنه‌ک د ناڤبەرا چەند رۆمانێن کوردی دا ل سەر مژارا “باژێر” بکن.
د ڤێ گۆتارا خوە دا، ئەمێ بەحسێ چەند کارەکتەرێن رۆمانێن کوردی بکم، کو باژێر ب ئاوایەکی چاوا ل سەر وان رەنگڤەددە و نێرین و بەرتەکێن وان یێ ل ھەمبەری باژێر نیشانێ مە ددە. پشترە ئەم دخوازن ل سەر لەھەنگێ د (کەنعان سۆیلەمەز) یا ب ناڤێ “تزبی، دەستمال و تاسەک؛ شاکرۆ” دا دەرباس دبە، ب ھوورگولی ل سەر دەنگبێژ شاکرۆ بسەکنم. ھەلبەت ل ڤێرێ ژی ئەمێ ب رێیا پەرتووکێ بەرێ خوە دیسا بدەنە باژێر و لەھەنگ.
ئەو رۆمانێن، کو ئەمێ ژ وان میناکان بدن، د وان دا چەند جوداھی ل بەر چاڤێن مە کەتن. ھەلبەت نە تەنێ ئەڤ میناکێن، کو ئەم ل سەر ھوور بوون، دبە یێن دیتر ژی ھەبن. د ڤان تێکستێن نڤیسکارێن کورد دا کاریگەری ل گۆر جھێ باژێر ژ دگوھەرە. کاریگەريیا باژارێن کوردان یێن د بن کۆلۆنیالیزمێ دا جودا کاریگەريیا باژێرێن ئەورۆپایێ جودا نە. ھەر چقاس ئەڤ تێکستێن ھۆناکی بن ژی، بڤێ نەڤێ ژ ئالیەکی ڤە ژی ب ژیانا کوردانا راستەقینی ڤە گرێدایی نە.
مژارەکە دنێ ژی وێژەیا کوردی وەکی وەلاتێ خوە ل چەند پەرچەیێن جودا و ب چەند زاراڤایێن کوردی یێن جودا گەش دبە.
رۆمانا کوردی، وەک رۆمانا رۆژئاڤا د ئەنجاما گوھەرینێن جڤاکی و فکری دا دەرنەھاتیە. ھەروھا ئەو نکارە ب دینامیکێن نڤیسینا رۆمانێ یا نەتەوەیێن رۆژھەلاتاناڤین یێن وەک تورک، عەرەب و فارسان بێ شیرۆڤەکرن، کو ژ ئیمپراتۆرییێن مەزن ڤەگوھەریانە نەتەوە دەولەتان. میناکێن دەستپێکێ یێن رۆمانا کوردی، ل جھەکی گەلەک ژ وەلات دوور، د چارچۆڤەیا نێزیکاتییا ئایدیۆلۆژیا یەکیتیا سۆڤیەتان یا بۆ کێمایەتییان دا تێن دایین. پاشی ئەو ڤەگەریایە وەلاتێ خوە، لێ ل وێرێ پارالەلی رەوشا کوردان یا سیاسی رەوشەکە پەرچەیی و بەلاوەلا پێش کریە. مینا میناکا یەکیتیا سۆڤیەتان سوێد ژی یەک ژ جهێن تایبەتێن سرگوونێیە بۆ نڤیسینا رۆمانا کوردی.(کان،٢٠٢٢:١٠٤ )
پڕی جاران ھەم مژار و ھەم ژی جهـ/ باژێر ل گۆر وان دەولەتێن دەستھەلاتدار دگوھەرە. ئەم بێژن یێن باکوور ژ خەینێ باژێرێن وەلات لەھەنگ پڕی جاران ل باژارێن ترکیەیێ نە، یێن باشوور ڤێجارێ ل ئێراقێ نە. جھەکی کو ڤان لەھەنگان نێزیکی ھەڤ دکە و ل ھەمان وەلاتی یان ژی باژاری تینە بەرھەڤ ئەورۆپایە، سرگوونییە.
ئەم دکارن هه‌ڤبه‌ركرنه‌ک د ناڤبەرا گوند و باژێر دا ژی بکین. لەورا لەھەنگێن رۆمانان چ ل باژێرێن وەلات بن، چ ل یێن دەستھەلاتان بن و چ ل یێن ئەورۆپایێ بن، تەکەز چ ب ئاوایەکی راستەقینی بە چ ب خەم و خەیالان بە دخوازن ڤەگەرن وەلات/ گوندێ خوە. چاوا کو ملەتێ کورد د دەورا ئیرۆ دا بەرێ خوە ژ گوندان ددن باژاران؛ ئەدەبیاتا کوردی ژی پێرا ھەر دچە کارەکتەرێن، کو د ناڤا ئالۆزيیا باژێر دا دگەڤزە دئافرینە. گەر مرۆڤ بەرێ خوە بدە رۆمانێن کوردی یێن پێشینێن ل قەفقازێ ھاتنە نڤیسین مرۆڤێ ژیانا گوندەوار و مرۆڤ دەما بالا خوە بدە رۆمانێن ڤان سالێن داوی ھاتنە نڤیسین وێ پڕانی ژیانا باژاری دەرکەڤە پێشبەری مە.
میناکێن، کو بووینە مژارا گۆتارا مە ژی، بۆ نموونە دو میناک ژ وان ل باژارێن وەلات، دو میناک ژ باژارێن دەستھەلاتێن کوردان و دو میناک ژی ژ ئەورۆپا/ سرگوونیێ نە.
ئەم بێن ل سەر میناکێن خوە ئەمێ بەحسێ دو رۆمانان بکین، کو جهـ دو باژێرێن کوردانن، ئامەد و باتمان. “بێزارێن دنیالگێ” رۆمانا “مەم زینیستانی”یە، لەھەنگێ وی بێزار ل باتمانێ دژی. بێزار دەست ژ مامۆستاتیا فەرمی بەردایە و د رۆژنامەیەکێ دا دخەبتە. بێزار وەکی ناڤێ خوە ژ گەلەک تشتان بێزار بە ژی ھەری زێدە ژ باژێر عاجزە. ریکلامێن ل سەر پانۆیان، تووکرنا مرۆڤان یا ل ئەردا کۆلانان، مالا وی یا بێھنگەنی، تەپەرەپا دەنگێ پیێن لەشکەران، کۆنترۆلا پۆلێسان تم کاریگەریێ ل ھەست و رامانێن وی یێن ل سەر باژێری دکن. ئەم وەکی باژێر باتمانێ پتر د بەشا “بێزارم ژ دنیالگێ” دا دبینن. د وێ بەشێ دا دیمەنەک ھەیە، کو لەھەنگ بێزار پشتی ژ مالا خوە یا بێھنگرتی دەردکەڤە و راستی وان ریکلامێن، کو ژ ھەر ئالیێ دا ل سەر دا دبارن خوە خلاس دکە، ڤێجارێ ل سەرێ کۆلانا جھێ کارە خوە راستی کۆنترۆلا پۆلێسان تێ. ب تو ئاوایی نکارە خوە ژ وان خلاس بکە و مەجبوورە د ور را ھەرە کارێ خوە. “ئیجا وەرە د ناڤ ڤان چەکان را دەرباس بە. جا وەرە د ئاڤ ڤێ ناخرا جانەگەیێن قەپیزەپ را جولەت کە و دەرباس بە.” (زینستانی،٢٠٢١:٩١)
پشترا د سەرێ خوە دا سیناریۆیێن کو تەڤان دکوژە چێ دکە. یان ژی ل دەوسا بەرسڤێن خوە یێن، کو نکارە ببێژە وان د دلێ خوە دا دەرباس دکە، دبێژە. ئەم دبینن، کو چاوا لەھەنگ ل بەر زەختا پۆلێسان چاوا فکر و گۆتنێن خوە یێن ژ دلێ وی تێ ڤەدشێرە.
د ڤان ھەڤۆکێن ئەمێ بدن دا ئەم ب چاڤێن لەھەنگ نێرینا ل ھەمبەری داگرکەرێن کوردستانێ دبینن. “لەشکەرن ھا! لەشکەرێن رۆما رەش.” “ب پەرەشووتان خوە بەرددنە چیایێن کوردستانێ. ھۆی رۆھات، ھۆی ھەڤال، بۆی خوەدێ کی مقاتێ خوە بن. رۆما خایینە، براوۆ!”( زینستانی،٢٠٢١:٨٠).
د رۆمانا ب ناڤێ “قال”یا “حەسەن ئلدز” دا ڤێجارێ باژێر ئامەدە. ژ ئالییێ عاجزبوونێ ڤە لەھەنگ ب حسیاتا بێزار ڤە دشبن ھەڤ.
لەعنەت ل ڤی باژاری وەرە تو ھین نکاری سەلکەک چۆپێ پەیدا بکی.” دوو را دبێژە “ما ب زۆرێیە قەی ئەز ژی ڤی باژاری حەز نەکم. ئەز ژ جادەیێن ڤی باژاری حەز ناکم، ژ ھەوایا وی. ژ سکاکێن وی یێن تژە ئاکرەپ و پانزەر. ما دێ من ژ کەڤرێن وی یێن رەش دخەلن و کافەیێن وی یێن پێنج پەرە ناکن.” … “د خۆرتانیا خوە دا وەکی ھەر خۆرتەکی پۆلیتیک، ئەڤ باژارێ وەک کەلھا ھەر تشتی ب روومەت و خوەش، ل بەر دلێ من شێرین بوو. باژارێ کو دەما ئەز زارۆک بووم من دگۆت قەی ناڤێ وی “باژێر”ە یێ، کو باڤۆ د رۆژا جلان دا ژ من را جلێ عەیدێ ژێ دکری.” (ئیدز،٢٠١٩:٧٦)
لێ ھەر دچە باژێر ل بەر چاڤێن وی رەش دبە، ھێڤی شکەستی دبە. ژ ئالیێ دن ڤە د دەستپێکێ دا باژێرڤانی یەک ژ ئاموورێن سەرەکە یێن سیستەما کۆلۆنیالست بوو. باژار، نە تەنێ وەک ناڤەندێن ئیداری وەکی مەکانەکی، کو چاندا مێتنگەر و رێبازا وان یێن ژیانێ دکرن، را خزمەت دکرن. لەوما باژارێن د بن کۆلۆنیالیستان دا برێڤە دچن نە تەنێ ژ ئالیێ فیزیکی ڤە، ژ ئالیێ پۆلیتیک و دیرۆکی ڤە ژی کاریگەریێ ل شێنیێن باژێر دکن. لەوما د ناڤا ڤێ ھشێ تەڤلھەڤ و نەرازی ئەڤ ھەڤۆک ژ دەڤێ لەھەنگ دەردکەڤە، “ ھەر کو چوو ئێشا منا، کو بێ وەلاتیێ د ناڤ وەلاتان دا، ل ڤر زێدەتر ئازری.” (ئیلدز،٢٠١٩:٧٦)
پشتی بەلاڤبوونا دەولەتا ئۆسمانی و ئاڤابوونا دەولەتێن یەک- نەتەوە وەلاتێ کوردان د ناڤ چار دەولەتێن جودا دا پەرچە بوو. ئەڤ دەولەتێن، کو بوون سەروەر ل کوردستانێ یەکەم کارێ وان قەدەغەکرنا زمانێ کوردی بوو. ل باژارێن کوردان کوردی بوو زمانێ مالێ و زمانێ فەرمی بوو تورکی، عەرەبی و فارسی. لەوما زارۆکێن کوردان ب دو زمانی مەزن بوون. د ڤان ھەر دو رۆمانان دا ئەم دبینن، کو لەھەنگێن مە نە ب باژێر را نە ژی ب بندەستییێ را ل ھەڤ دکن. د ناڤبەرێ دا دچن و تێن. ھەر دو باژێر د بن کاریگەریا کۆلۆنیالیزمێ دانە. ژیانەکە دو زمانی دمەشە، ژ ئالیەکی ڤە زمانێ دەستھەلاتدار و ژ ئالییێ دن ڤە زمانێ داییکێ. د ھەر دو رۆمانان دا ژی عاجزیا ل ھەمبەر پۆلیتیکایێن، کو ئێدی ئێشا وان دەرمان ناکە، ئەخلاقێن جڤاکی یێن تێکچوویی، سەمبۆلێن دەولەتا داگرکەر مرۆڤ دبینە، کو خوە ددن دەر.
ئەم دخوازین بەحسێ دو لەھەنگێن دن بکین، کو ڤێجارێ ل باژێرێن ئەورۆپایێ نە و نە تەنێ کاریگەرییا باژێر لێ یا سرگوونیێ/ پەنابەرییێ ژی ھەیە. ھەلالە لەھەنگا رۆمانا کو ب سۆرانی ناڤێ وێ “گرەوی بەختی ھەلالە”یێیە، کو ژ ئالییێ (عەتا نەھایی) ڤە ھاتیە نڤیسین.
ھەلالە، گوھەرینێن جڤاکا کورد د چەند دەھ- سالێن دەرباسبوویی دا ڤەدبێژە. د ڤێ رۆمانێ دا ئەڤین، سیاسەت و ناسنامە تەڤ ل ناڤ سەرپێھاتیێن مرۆڤێن کورد د چەند نفش و جھان دا تێ کرن. باندۆرا خەباتا چییێ ل سەر تەڤگەر و ھشمەندییا مرۆڤێ کورد بەشەکە سەرەکە یێ ڤەگێرانێ پێک تینە. مژارا خەریبی و دیاسپۆرایێ ژی بابەتەکە سەرەکە یا ژیان و سەرپێھاتییێن کاراکتەرێن ڤێ رۆمانێیە. (ھاشیم ئەحمەدزادە- نڤیسا ل سەر چاپا کورمانجی).
ئەو چاخێن، کو کورد ل ھەمبەر سەردەستییا بەغدایێ شەر دکن، ھەلالە د وان سالان دا تێ دنیایێ. ل گوند ل قادا شەر مەزن دبە. دبە پەنابەرێ سوێدێ/ ستۆکھۆلمێ. ئەم د ڤێ رۆمانێ دا دبینین بێ کا کەسایەتی و فکرێن ھەلالەیێ چاوا ب دەمێ را و د ناڤبەرا گوند و باژێر دا دگوھەرە.
ب تایبەتی ژ وێ چاخێ ڤە، کو مە تەرکا باژێر کربوو، ئەم دیسا ڤەگەریابوون گوندێ ل وێ گێدووک و نەوالێ. ل ور پر زێدەتر ژ باژێر، ھەستێن من مینا یێن کور و مێران بوون. نە تەنێ ھەستێن من، رەفتار و تەڤگەرێن من ژی مینا یێن کور و مێران بوون. ل ور پێویستییا من پتر پێ ھەبوو ئەز کور بم، وەک کورکان بفکرم، وەک کورکان بئاخڤم و وەک کورکان د ناڤ وی گوندی دا، د ناڤ وی چیا و وێ نەوال و دەربەندە دا بگەرم.(نەھایی،٢٠٢٠:١٢١)
ئەم ل ڤر دبینن، کو ھەلالە ل گوند د ناڤا وی شەڕی دا ب سالان ب پۆرێ کورت و ب کنجێن کوران ژیایە. پشتی ھەلالە دچە ستۆکھۆلمێ زوو فێری ژیانا ور دبە. ھەر دچە پتر بالا وێ دچە سەر ژنبوونا وێ. د وارێ زمان و خوەندنێ دا ھەر کو دچە خوە پێش دخە.
لێ برا ئەڤ یەک ژی د بیرا تە دا بە، کو ل ڤر کەس ب گەر و زڤرین و مێزەکرنا بەختیارییا خەلکێ، بەختەوەر نابە. مرۆڤ ژ بۆ ل ڤی وەلاتی بەختیار بە و بەختەوەر بژی، دڤێ ھەول بدە. دڤێ فێری زمان ببە. دەرسان بخوینە. دڤێ بێ بێھنڤەدان و ماندیبوون کار بکە.”(نەھایی،٢٠٢٠:١٩٠)
کاریگەرییا باژێر ئەم د ڤان ھەڤۆکان دا دبینن خوە چاوا د رامانێن ھەلالەیێ دا خوە ددن دەر. دڤێ بخەبتی، ھەول بدی، بخوینی، هەردەم کار بکی. یان نا تێ بەختەوەر نەبی و چاڤێن تە وێ تم ل بەختەوەرییا خەلکێ بە! لێ ئەڤ تشتان ژی تێرێ ناکن، ل گۆر ھەلالەیێ دڤێ خوە ژ ھەڤال و ناسێن خوە یێن کورد ژی دوور بکە، کو ب تەمامی بکەڤە ناڤا ژیانا باژێر.
ھەتا تو ل وێ بەربەرخانەیێ بی و ھەتا تو ھەموو دەما خوە و شەڤ و رۆژێن خوە ب ھەڤال و دۆستێن خوە یێن کورد را دەرباس بکی، تو فێر نابی. نە تەنێ زمان لێ تو فێری ستایلا ژیانا ڤر ژی نابی.(نەھایی،٢٠٢٠:١٩٥)
ئەمێ میناکەکە دن ژی ژ رۆمانا (فەرھاد پیربال) یا ب ناڤێ “ھۆتەل ئەورۆپا”ێ بدن. د ڤێ رۆمانێ دا لەھەنگ فەرھادە، کوردەکی پەنابەرێ پاریسێ بوویە و ل ور پۆرترەیان چێدکە. ب شەڤ ل ھۆتەلەکێ کار دکە: ھۆتێل ئەورۆپا. کارەکتەرەکی دن یێ سەرەکە ژی محەمەدێ حاجیزادەیە. گاڤا ئەم بێن ل سەر جهـ/ باژێر/ وەلات ژ دەڤێ فەرھاد ھەڤۆکێن وھا درێژن: “ئەم ھەموو، نە وەلاتێ مە جھێ مە دکە، نە وەلاتێن رۆژئاڤایی ئامادە نە مە خوەدی بکن. د داوی دا، ئەم رۆژھەلاتی؛ ھەر یەک ژ مە ب ئاوایێ خوە یێ تایبەت سێوی نە.” (پیربال،٢٠١٩:١٩) لێ ژ فەرھاد زێدەتر بالا مە چوو سەر کارەکتەرەکی دن یێ رۆمانێ ب ناڤێ محەمەدێ حاجیزادە. ئەو کەس مەلایەکی ئیرانییە کو ل ور تێ خەلع لیباس کرن(خەلع لیباس تێ وێ واتەیێ، کو دەستھەلاتا ئیرانی یا مەلایان، مەلایێن ژ فکرێن وان دوور دکەڤن شاشک و جبەیێ مەلاتیێ ژ وان دستینن و وان ب ڤی ئاوایی بێ روومەت دکن و ئەو ژی پەنابەرێ پاریسێ دبە.
محەمەدێ حاجیزادە، مێرەکی ئیرانی، خوەدیێ کەلتورەکە ئیسلامی و محافزەکار، بەرێ مەلەیێ مزگەفتا زەینەبێ ل تەھرانێ بوویە، ل سەر بیر و باوەریێن خوە یێن ئیسلامی ژ ئالییێ رژێما کۆمارا ئیسلامی یا ئیرانێ تێ خەلع لیباسکرن، تەنێ ب مەبەستا، کو ژ دەستێ نەبوونا پەرەیان و پەریشانی و کامباخیێن ژیانا ھەژاریێ رزگار ببە!- رازی ببە ھەرە ب ھۆمۆسەکسوەلەکی دەولەمەند یێ پاریسێ رە سەکسە بکە! (پیربال،٢٠١٩:١٠٥).
د بەردەوامییا رۆمانێ دا مرۆڤ دبینە کا چاوا ژ جھەکی شوون دا ئەڤ کرنێن، کو ل گۆر ژیانا بەرێ یا کارەکتەران نایێ قەبوول کرن چاوا نۆرمالیزە دبە.
پشتی ڤان میناکان ئەمێ بەحسێ دو بەرھەمان بکن، کو لەھەنگێن وان دەنگبێژن و بێ کا ب چاڤەکی چاوا ل باژێر دنێرن. ڤێجارێ باژێر یێن دەستھەلاتدارێن وەلاتێ کوردانن، شام/ ئەنقەرە/ ئزمیر. یەکەم میناک رۆمانا “رۆژەک ژ رۆژێن عەڤدالێ زەینکێ”یە، کو نڤیسکارێ وێ (محەمەد ئوزون)ە. د ڤێ رۆمانێ دا پتر ژیانا عەڤدالێ زەینکێ ب ئاوایەکی ھۆناکی درێسە. لێ ڤەگێرێ رۆمانێ دیسا دەنگبێژەکی دنێ ب ناڤێ ئەحمەدێ فەرمانێ کیکییە. ئەم د سەرێ رۆمانێ دا پێ دحەسن، کو ئەو دەنگبێژەکی گەرۆکە، چقاس گوند و باژێرێن وەلات ھەنە لێ گەریایە و ل ور کلام گۆتییە. جەلادەت بەدرخان ناس دکە و ب وی را تێ شامێ.
ئەز نھا ل ڤر، ل وەلاتێ خەریبییێ، ل شامێ، روونشتمە و ل حال و ھەوالێ خوە دفکرم. ھای لۆ، ل من گدیۆ ھای… ئەگەر ئەڤ گۆتنێن کوردی نەبوونا، منێ چ بکرا؟ ما ئەگەر ژینا من ب ستران، کلام، دیلان و گۆتنێن کوردی نەھاتبا رساندن، ئەزێ نەبووما دین و نەکەتما چۆلان؟.. ئەو نان و ئاڤا منن، ھەڤال و ھۆگرێن منن، یارا منن. ئەو ھەر تشتێ منن. ژ وان پێڤە تو کەسێ من تونە. ئەو بوونە ستارییا من، وەلاتێ من. (ئوزون،٢٠٢٠:١٢)
د ڤان ھەڤۆکان دا ئەم دبینن، کو وەکی جهـ، باژێر جھەکی نەیینییە بۆ لەھەنگ. نە ئەو مەکانە، لێ روونێ و بەرھەمێن خوە ل ور بئافرینە. لەوما کلامێن خوە دکە وەلاتێ خوە و خوە دسپێرە وان کلامان.
ئەم دیسان د رۆمانێ دا دبینن، کو ژ دەستێ دەنگبێژ/ لەھەنگ تەنێ تشتەک تێ ئەو ژی “گۆتن”ە. گۆتنا، کو خوە ل گوندێن د کەندالێن ئاسێ دا ڤەشارتنە.
ھنگێ منێ عەڤدالێ خوەدێ چ بکرا؟ ئەز نە شەرڤانەکی بووم، کو من راھشتا تڤنگا خوە و بکاربوویا ب سەر وارێن عەسکەرێن دژمن دا بگرتا. ئەز نە عالم و زانایەکی بووم، کو راھشتما قەلەما خوە و دنێ ب حال و ھەوالێ کوردان بحەساندا. ئەز نە میر، بەگ، ئاغا و شێخ بووم، کو من خەلک ل دۆرا خوە بجڤاندا و ب کارێ سیاسی رابووما. ئەز دەنگبێژەکی رەبەن بووم. ما ژ دەستێ دەنگبێژەکی پێنچپەران چ تێ؟ ژ بلوور و سترانێن من پێڤە، تو تشتەکی من تونە بوو. من ئەو ھلدان و پشتا خوە دا فەلەکا کامباخ و بەرێ خوە دا ئۆخرێ. ئەز چووم گوندێن ئاسێ، کو خوە ل کەندالێن ئاسێ ڤەشارتبوون. من ل ور رەشا خوە گرێدا و خوە سپارت سترانان. ستران بوون لەھی. ئەو بوون بەرفەندە. سترانێن کەڤن سترانێن نوو وەلداندن. ھەر بوویەر و ھەر شەھید بوو قەھرەمانێ سترانەکە نوو. (ئوزون،٢٠٢٠:١٤)
ھەلبەت دیوان ل کوو بێ ل دارخستن جھێ دەنگبێژ ل ورە. لێ ئەم دزانن، کو جھێ دیوانێ ژی نە ل باژێرە ل گوندە. قۆناخێن میر و بەگێن کوردان دیوانا دەنگبێژان بوونە تم، لێ مرۆڤ نکارە ڤان دەران ژی وەکی مەکانەکی باژێر بحەسبینە.
دەنگبێژ خوەندە نینە. د مەکتەبان دا فێری کلامان نەبوویە. د دیوانێن ماقوولان دا ل بەر دەستێ دەنگبێژێن ھۆستا هینی کلام و گۆتنێ دبن. لەوما کارێ وان نە نڤیسە، گۆتنە. “ئەز رەبەنێ خوەدێ و نڤیسین!..”(ئوزون،٢٠٢٠:١٢) دیسان د ڤێ ھەڤۆکا لەھەنگ ئەحمەدێ فەرمانێ کیکی دا ئەم دبینن خوەندن و نڤیسین نە کارێ گوندە یێ باژێرە.
د پەرتووکا کەنعان سۆیلەمەز یا ب ناڤێ “تزبی، دەستمال و تاسەک ئاڤ: شاکرۆ” دا لەھەنگێ من دەنگبێژ شاکرۆ ل گوند تێ دنیایێ و ھەیا تەمەنەکی کو بکەملە و د دەنگبێژیێ دا بپژە ل گوند و ناڤچەیێن وەلات دژی.
ئەم د بەشا یەکێ دا دبینن، کو لەھەنگێ مە د ناڤا جماعەتا گوند دا روونشتییە و تزبیا وی د دەست دا دەستمالا وی ل سەر چۆکان و تاسەک ئاڤا شرین ل بەرە. دیوانەکە کوردەواری و دەنگبێژ د جەوەکە خوەزایی دا کلام دبێژە. دبێژە، دقیرە، دقەبینە، دخولخولینە. د ڤان بەشێن سەری یێن پەرتووکێ دا ئەم دبینن، کو کلام ژی یان یێن قەھرەمانییێ نە یان یێ دلانن. دەنگ بلندە، سەوتەکە داودییە.
د بەشا دویەما ب ناڤێ “دەمانچە و کوخک”ێ دا جارا یەکەم لەھەنگێ مە ب باژێر را رووبروو دمینە. باژێر ژ ئالییەکێ ڤە ژ بۆ وی جھێ باشبوونێ یە، لێ ژ ئالییێ دن ڤە باژێر ب خوە نەخوەشخانەیە ژ بۆ وی.
د بەشا “رێ” دا ژی ڤێجارێ دەنگبێژ شاکرۆ ب مالباتی ل سەر رێیا سرگوونیێیە. چەند باژێر ل سەر رێیا وی نە. دیاربەکر، رھا و ئەدەنە. ھەر کو دچە ژ زۆزانێن سەرحەدێ بەرژێرێ ناڤ وەلاتێ گەرمستانێ دبە و ھەشیناھی دەوسا خوە ژ رەنگ گەوریێ را دھێلە. ژ بەر کو روودانەکە نەخوەش دقەومە د ژیانا وان دا باژێرێن رێیا وان پێ دکەڤن ژی ب ئاوایەکی نەرێنی ل بەر چاڤێن مە دکەڤن.
د بەردەوامییا پەرتووکێ دا ئەم دبینن، کو سالێن درێژ ل ئەدەنێ بمینە ژی دیسا ڤەدگەرە مووشێ. پشترە دیسا قەرەیازی. راست کوو دا چووبە و ھاتبە ژی داوی دیسا ڤەدگەرە مالا خوە یا ل قەرەیازیێ. لەورا جھێ، کو لەھەنگێ مە خوە تێدە دبینە، ناس دکە وەلاتە، گوندە. ئەم دخوازین ل ڤر دو میناکان بدن.
باژێر وی دفەتسینە. باژێر ناھێلە بئافرینە، دەنگێ وی قوت دکە. “بەحرێ دلێ وی لھەڤ دخست. دکر نەدکر لاشە وی نەدپلتی. ھنگی ھاتبوو ڤی باژارێ وێران ژیان لێ حەڕمی بوو. ھەوا ئیزمیرێ قەت لێ نەدھات.” (سۆیلەمەز،٢٠٢٢:٩٢)
یەک ژی دەما، کو دچە ئەورۆپایێ و ئەم د پەرتووکێ دا ھن نێرینێن وی یێن ل سەر باژێر و ئالمانیایێ دبینن، د کلاما وی دا ژی خوە ددە دەر. دەما ل ور جڤاکەکێ دبینە، کو ب ھەر ئاوایی ژ یا کوردان جودایە. د وارێ موزیکێ دا ئاموورێن جودا، تەرزێن جودا و ھەلوەستا جوان یا ل ھەمبەر شێوازێن نوو دبینە و ئەڤ ھەڤۆک ژ دەڤان دەردکەڤە، “یا دن، من ل ژیانا ئالمانیایێ نهێری و ئەز ترسیام ژ بۆ دەنگبێژییێ و پێشەرۆژا وێ.” (سۆیلەمەز،٢٠٢٢:٨٣)
خوەدێ خرا بکە دەرد و کولێ فەقیرییێ
ئەم خەریبن لۆ ل وەلاتێ قوربەتییێ
مالخرابۆ جا رابە
چما تە تەرکا وەلاتێ سەرحەدێ ئاڤێ سار و جەمدی کرییە
گەلۆ بەرێ خوە دا وەلاتێ ئالمانیایێ
ھەلا بالا خوە بدێ ل تە ڤێ کرنێ لۆ بێبەختییێ
تە چوو سەرێ خوە کرە قەرەبالغێ
لەورا ژ گێور را دخەبتی ب فەقیرییێ
(گونەش، شاھین،.٢٠١٨ا، رپ.٥٣٦)
د کلامەکە دەنگبێژ رەسۆ دا، گۆتنەکە ب ڤی رەنگی ھەیە، کو ئەو ژی ئیشارەتی ڤێ مژارێ دکە، کو ئەو ژی بوویەرەکە د سەرێ دەنگبێژ رەسۆ را دەرباس دبە. دەما مالا وی ل باژارێ مانیسایێ بوویە د حەوشا مالا وی دا دیسا دەستێ وی دچە بەر گوھێن وی. ئەرێ ھەر چقاس مە گۆت باژێر دەرفەتێ نادە دەنگبێژ ژی ھەلبەت ھن جاران ژ دەستێ وان ژی نینە. دەما دەنگبێژ رەسۆ کلامێ دبێژە یەکی ترک تێ دبێژە چ بوویە چ قەومیە. وەکی زێمارەکێ ڤێ دبنە وەکی شینەکێ. قیرەقیر دحەسیبنە کلامێ. ئەڤ تشت پر زۆرا دەنگبێژ رەسۆ دبە، دبێ وعەد بە ھەکە ئەز یەک رۆژەکێ ژی ل ڤی باژاری بسەکنم. ئەم ڤێ روودانێ د کلامێ دا ژی دبینن.
ھەی وایێ ھەی وایێ
چیایێ مانیسایا شەوتی بلندە بالێ نایێ
شانسێ م بوو تالیێ م بوو
تەیر و توویا پەر و باسکێ خوە ڤەکرییە دایە پێشییا سڕ و سەرمایە
م ل وەلاتێ سەرحەدێ، خەلکێ خوە، جماعەتا خوە، مەلا، عالما
جماعەتا کوردا گشت ھشتیە
ئەز ھاتمە وەلاتێ مانیسایێ
عەڤکەریم لاوۆ ب دەستێ من بگرە ئەم ھەرن مالێ
بێھنا من تەنگ بوو ئێدی ل ڤرا دەرنایێ.
(گوونەش، شاھین،٢٠١٨ب. رپ.٣٠)
د ڤان ھەر دو میناکێن داوی دا ئەم دبینن، کو دەما مەکان دبە گوند، مرۆڤ بالا خوە ددێ لەھەنگ دوورێ سەرێشیێن ل باژێرن. لەورا کاریگەرییا چاند و زمانێ سەردەست خوە باش نەگھاندیە وان دەران. لێ دەما لەھەنگ ب باژێر را رووبروو دمینن رۆژەک زوو رۆژەک دەرەنگ ھەول ددن ژێ برەڤن و خوە باڤێژن چیا و بانیێن گوندێن خوە.
ئەم ب کورتی بێژن ئەم دبینن بڤێ نەڤێ باژێر کاریگەری ل سەر لەھەنگان چێ دکە. د گۆتنێن وان دا، د ھەلوەستێن وان دا، یێن ل ھەمبەری ژیانێ ویا موھیم د بەرھەمێن وان دا مرۆڤ ڤێ کاریگەرییێ دبینە. دبە د ئەدەبییاتا کوردی دا میناکێن دیتر ھەبن. مە د ڤێ خەباتێ دا ھەول دا، کو ب چەند میناکان بەحسێ ڤێ مژارێ بکن، بێ کا باندۆرا نەیینییا ل سەر کارەکتەران چاوا بوویە.
چاڤکانی:
- Uzun, M. , Rojek ji Rojên Evdalê Zeynikê, Sel Yayıncılık, 2020.
- Ildiz, H. , Qal, Weşanxana Peywend, Stenbol, 2019.
- Zînistanî, M. , Bêzarên Dinyaligê, Weşanên Avesta, Stenbol, 2021.
- Nehayî, E. , Helale, Weşanên Avesta, Stenbol, 2020.
- Pîrbal, F. , Hotel Europa, Weşanên Avesta, Stenbol, 2019.
- Söylemez, K. , Tizbî, Destmal û Tasek Av: Şakiro, Weşanên Avesta, Stenbol, 2022.
- Alan, R. , Folklor û Roman, Weşanên Peywend, Stenbol, 2013.
- Kan, G., & Önen, H. (2022). Kürtçe Romanın Doğuşu ve Gelişimi Üzerine Bir Değerlendirme. The Journal of Mesopotamian Studies, 7(1), 103-127. https://doi.org/10.35859/jms.2022.1035572
- Güneş, Ö./ Şahin, İ. ,Antolojiya Dengbêjan1 Dengbêj ŞAKIRO, Weşanên Nûbihar, Stenbol, 2018.
- Güneş, Ö./ Şahin, İ. ,Antolojiya Dengbêjan2 Dengbêj RESO, Weşanên Nûbihar, Stenbol, 2018
Brockhaus GmbH, Leipzig, Deutschland, Band: 4.
