گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
عەلی عەبدوڵڵا هەسنیانی
گولێن هەلاهل ئێک ژ گولێن شەنگێن چیایینە، ل هاڤینان گولێن وێ یێن مۆر ڤەدبن، بەلێ ل پشت وێ جوانیێ ژەهرەکا دژوار یا هەی، ژ بەر توندییا ژەهرا وێ، ژ بەر کو د دیروکێ دا گورگ پێ د کوشتن؛ ناڤدار بوویە ب گورگکوژ ( wolfsbane)، هەروەسا ب ناڤێ ژەهرا خۆ ئەکونیتێ (Aconitine) و ب ناڤێ کولاڤکێ ڕەبەنی (monkshood) ژی دئێتە ناسکرن، ناڤێ وێ یێ زانستی Aconitum Napellus و ژ گولێن تەمەن درێژە، رەهێن وێ وەکی تڤرانە و باراپتر یا ژەهرێ د رەهێن وێ دا یە، د هندەک کەلتۆران دا وەک دەرمان ژی ب کارهاتییە(1). ناڤێ هەلاهل، یێ کو ب زمانێ کوردی و فارسی دئێتە بکارئینان ژ زمانێ سانسکریتی هاتییە وەرگرتن(2).
ژ بەر جوانییا وێ و هەبوونا لایەنێ تارییێ کوژەک، د گەلەک کارێن ئەدەبی یێن کەڤن دا هاتییە ب کارئینان. د میتۆلۆجیایێ ژی دا جهێ خۆ کرییە، گریک و رۆمان دبێژنێ لیکوکتونون λυκοκτόνον، هۆزانڤانێ رۆمانی ئوڤید ovid د هۆزانا خۆ دا ئاماژە پێ کرییە، کو ئەو گولە ژ گلیزێ ددانێن سەیێ سێ سەر کێربێریوسی Cerberus چێبوویە(3). د میتۆلۆجیایا هندی یا سانسکریتی دا دبێژنێ هالاهالا د پورانایێ دا هاتییە؛ دەمێ خوداوەند و دێوان ئاڤا دەریایی تێکڤەدای و ژ ئەنجامێ وێ گەلەک گول و خوداوەند ژێ چێبوون، بەلێ ژ نیشکەکێڤە هەلاهل چێدبت و نێزیکە دێ گیاندارێن جیهانێ هەمیان کوژت، بەلێ خوداوەند شیڤا دئێت و ڤەدخوت و ب تنێ گەورییا وی شین دبت ژ بەر ڤێ چەندێ دبێژنە شیڤای گەوری شین Nīlakaṇṭha، ژ بلی ڤێ ئەفسانەیا ناڤدار د گەلەک ئەفسانەیێن دی ژی یێن هندۆسی و بۆزی و جاینی دا، هەلاهلێ جهێ خۆ کرییە(4).
تا نها ژی د ئەدەبیات و هونەر و سینەمایا جیهانێ دا دئێتە ب کارئینان، (جورج ر. ر. مارتن) د رۆمانێن خوە دا ب کارئینایە و د پارچەیەکا زنجیرەیا Game of thrones دا هاتییە: دەمێ فێرسێ بنەماڵا لانستەر ئەموری لێنچ پێ دئێتە کوشتن(5).
د کلاسیکا کوردی دا، هەلاهل زێدە یا ناڤدارە د چیرۆک و شعر و هەلبەستێن کوردی دا هاتییە، د داستانا (مەم و زین) دا، بەکۆ پیلانان ل دژی مەمێ ئالان دادڕێژت و بەگی هان ددەت مەمێ ئالان ب کوژت د بێژتێ:
خەسمێ کو نەشێی ببی موقابل
دەرمان چیە؟ شەربەتا هەلاهل!
لەو لازمە حاکمان دو فنجان
یەک خاسێ خەراب و یێکە قەنجان
ئانکو ئەو کەسێ مرۆڤ نەشێت ڕووی ب ڕووی و ئاشکرا ب کوژت، دێ فنجانەکا ژەهرا هەلاهل دەتێ، کەسێ دەسهەڵاتدار بت یا پێتڤییە ژەهرێ ب دەتە کەسێ خراب، کو خرابیا وی دیارە و کەسێ قەنج ژی، کو چ هێجەت نینن وی ب ئاشکرا ب کوژت، ل ڤێرێ مەبەست ژ ژەهرا هەلاهل کوشتنا ب نهێنی و بەرزە یە کو نەزانن چەوا هاتییە کوشتن.
دبیت ژی مەبەست ژ بەیتا دويێ کەسایەتییا بەگی بت، محەمەد ئەمین ئوسمان دبێژت: لەو پێدڤییە حاکمان دو رو هەبن، ئێکێ شرین و گەش و ئێکێ گرێ و تاڵ(6).
د داستانا (سوڵتان ئیبراهیم و نۆشافەرین) دا، عزەت خان وەزیرێ جەهانگیر شاهی، ب چەند هێجەتەکا کورێ خۆ میر سەلیمی د گەل سوڵتان ئیبراهیمی د هنێرت، گوستیلەکێ ددەتێ ژەهرا هەلاهل تێدایە، ئنیەتا وی ئەوە سوڵتان ئیبی ب کوژت و نۆشافەرینێ ب ڕەڤینت، خانای قوبادی دبێژت:
وەزیر وات زەڕەی دارووی هەلاهێل
پەنهانم کەردەن پەی ڕۆژ موشکێل
نە زیر نگین پەنهانم کەردەن
هیچ کەس بەگومان ڕاش پێ نەبەردەن
سەرهاتی یا درێژە، پشتی میر سەلیمی پێکول کری و سەر نەگرتی، ب دەستێن نۆشافەرینێ دئێتە کوشتن، و پیلانا عزەت خانی ئاشکرا دبت:
تۆ ئەمیر سەلیم نەسیحەت کەردی
زەهر هەلاهەل بەدەست سپەردی
سوڵتان ئیبراهیم بە فەنا بەرۆ
هەم نۆش ئافەرین پەی وێش باوەرۆ(7)
مەلایێ جزیری ژی گەلەک جاران ژەهرا هەلاهل د هێما و ئیشارەتێن عشقا ئیلاهی دا ب کارئینایە، ل جهەکی خاینییا ژیانا دونیایێ ب ژەهرا وێ یا کوژەک وەسفکرییە، دبێژت:
هەرچی بخوونت سوحبەتێ، ئاخر د جاما شەربەتێ
زەهرا هەلاهل دێ دەتێ، دا دل نەدن ئازارێ چەرخ.(8)
ئانکو هەچیێ دونیا وی داخواز ب کەتە خۆشی و شاهییان، کەسێ ل دویڤ بچت دێ خۆشی و تاما شەربەتێ بینت، بەلێ داوییا وێ ژەهرا هەلاهلە بۆ وی تێکەل ب شەربەتێ کری و دێ هێتە ئازاردان.
بەلێ ل جهێن دی مەبەست ژ ژەهرا هلاهل فەیزا ئیلاهی و مەعریفەتا قەلبی یە، لەورا ئەگەر بەلا و نەخۆشیێن دونیایێ ژ دەست ساقی بن هنگی واجبە ب سوپاسی و مننەت بین:
ساقییێ سیمێ ساقێ ما زەهرێ هەلاهلی ب دەست
جانێ مە شوکر و مننەتە تیز و ڕەوانە ڕەقسە فەرز(9)
دبیت ژی مەبەست پێ زێدە ڕەوانکرنا مەیا عشقێ بیت، کو بەیتا بەری وێ ئاماژە پێ کرییە، لەو دویڤ دا دبێژت ئەگەر خۆ ژەهرا هەلاهل ژی بت، دڤێت مرۆڤ یێ سوپاسدار و مەمنون بیت.
د عشقا ئیلاهی دا ئەگەر فەیز و مەعریفەتا قەلبی ژەهرا هەلاهل ژی بت وی ژ ئاڤا گولان و شرین خۆشتر دڤێت:
شەربەتا زەهرێ هەلاهل کو حەبیبێ مە بدت
ب گولاب و شەکەر و قەند و نەباتێ نادم(10)
شەرابا عەشقێ یا ب گولاڤ تێکهەلی ژەهرا هەلاهل عاشقی دکوژت و یا دیارە ژی ئەو ژەهرە یا بێ دەرمانە:
شەربەتا شیرینلەبان زەهرا هەلاهل بوو د ناڤ
لەو ب نارێ فورقەتێ ئاخر ل من دل کر کەباب(11)
نمونێن بەری نها هەمی ژەهرا د ناڤ ئاڤا گولان دا بوو، بەلێ ئەڤ جارە ئەگەر خۆ د ناڤ قەهوەیا تەحل ژی دا بت قەبویلە:
قەهوەیا تەلخێ د گەل زەهرا هەلاهل بدەری
مە ژ دەستێ تە موبارەک شەکەرامێزە گولاب(12)
مەلا عەبدولسەلامێ جزیری دبێژت: «ئەگەر ب دەستێن خۆ یێن موبارەک قەهوەیا تەحل ب دەیە مە و ژەهرا کوژەک د ناڤ دا بت، مە قەبویلە و ل دەڤ مە ئاڤا گولایە تێکەل ب شەکرێ، دێ ڤەخوین هەروەک چەوا ئاڤا گولان ب شەکرێ ڤەدخوین»(13).
هەروەسا گەلەک هوزانانڤانێن دن ژی ل پەی وی ئەڤ هێما بکارئانینە، مەلا محەممەدێ لجەی دبێژت:
دل گەستی دو شەهمارێ وی دا زەهرێ هەلاهل
لازم کو تەداوییە ب تریاقێ غەم و دەرد(14)
هەروەسا شێخ عەبدولڕەحمانێ ئاقتەپی دبێژت:
سەبر و سامان بۆ موبەدل
حوب ل من زەهرا هەلاهل
شوبهێ مورخێ نیمە بسمل
قەلبێ خەمگینێ د من(15)
دەربارەی ڤێ گولێ هاتییە، کو باڵندێ ئەفسانەیێ عەنقا (السمندل) شیانێن هەین ڤێ گولێ ب خۆت، بێی کو ژەهرا وێ کارتێکرنێ لێ بکەت، دەمیری (كهمالهددين دهميرى) دبێژت: «وهو طائر يأكل البيش»(16)؛ ئانکو عەنقا باڵندەیەکە هەلاهلا دخۆت، گومان تێدا نینە عەنقا بونەوەرەکێ ئەفسانەییە، بەلێ ژ لایێ زانستی ژی ڤە ژەهرا هەلاهل کارتێکرنێ ل هندەک باڵندەیان ناکەت(17)، گەلەک ڕامان و ئیشارەتێن جوان ژێ دروست د بن، ئەگەر د هوزانان دا هاتبا ب کارئینان ل پاڵ ژەهرا هەلاهل.
ب هەمان ڕەنگی ئاماژە ب دەرمانێ وێ ژی نە هاتییە کرن، هەرچەندە هندەک هوزانڤانێن فارس ئاماژە ب دەرمانێ وێ کرییە، کو رەها کورکومێ یە، ئەوا دبێژنێ دەرمانکێ زەر، ئازەرێ بیگدەلی (آذر بیگدلی) د مەسنەوییا خۆ دا دبێژت:
بیش و جدوار هر دو از یک شهر
این یکی زهر و آن دگر پازهر(18)
ئانکو هەلاهل و کورکوم ژ ئێک باژێرن، ئێک ژ وان ژەهرە و یێ دی دەرمانێ ژەهرێ یە. مەلایێ جزیری ژی ئاماژە ب دەرمانکێ زەر کرییە، کو ئێک ژ ناڤێن وێ وەرەسە، بەلێ د گەل هەلاهلێ ب کار نەئینایە، مەلا دبێژت:
کەس نەدییە سەحەرگەهـ کو چ نازک وەرەسی تو
مە ژ بەلگێ گول و نێرگزێ سەرمەست بەسی تو(19)
ژێدەر:
(1) نيشال حايك، موسوعة النباتات الطبية، جامعة ميشيغان مکتبة لبنان 1992، ج٢، ص٢٢.
(2) د.محمد معین، فرهنگ برهان قاطع، تهران ١٣٦٢ه، ج٤، ص٢٣٥٨.
(3) P. Ovidius Naso, Metamorphoses,Brookes More, Ed. Ov. Met. 7.404
(4) Maumita Bhattacharjee, Rudra-Shiva concept 2018, Chapter 6a – The Epithets of Rudra-Śiva
(5) https://awoiaf.westeros.org/index.php/Wolfsbane
(6) محەمەد ئەمین ئوسمان، مەم و زین، مطبعة جاحظ بغداد ١٩٩٠، ص٣٢١.
(7) خانای قوبادی، چیڕۆکە شیعری سوڵتان ئیبراهیم و نۆش ئافەرین، کۆکردنەوە و داڕشتنەوەی حەمەڕەشی ئەمینی، هەولێر دەزگای ئاراس 2011، ل٣٥٤.
(8) مەلایێ جزیری، دیوانا مەلایێ جزیری، بەرهەڤکرن تحسين ابراهيم دوسكى، دهوک، چاپا دووێ سپیرێز ٢٠٠٥، ل ١٣١.
(9) جزیری،ل١٨٠.
(10) جزیری، ل٢٢٥.
(11) جزیری ل٨.
(12)جزیری ل٧٩.
(13) ملا عبدالسلام الجزري، شرح ديوان الشيخ الجزيري،دهوک، دار سبيريز ٢٠٠٣،ج١ ص١٦٥.
(14) مەلا محەممەدێ لجەی، دیوانا هادی، بەرهەڤکرن تەحسین دوسکی، دهوک سپیرێز 2007، ل ١٣٠.
(15) هێمن عومەر خۆشناو، دیوانی ڕووحی شێخ عەبدولڕەحمانی ئاقتەپی، هەولێر زانکۆی سۆران ٢٠٢٠، ل١٤١ ز
(16) كمال الدين الدميري، حياة الحيوان الكبرى، دار الكتب العلمية،بيروت ١٤٢٤هـ، ج٢ ص٤٥.
(17) https://www.gardenersworld.com/plants/aconitum-napellus/
(18) آذر بیگدلی، دیوان اشعار، مثنویات شمارهٔ ۱۱ (سایت گنجور).
(19) جزیری، ل٣٠٧.
