گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
هۆشەنگ شێخ محەمەد
گەلەک داستان د ناڤ گەلەک نەتەوەیان دا هاتینە گۆتن و بووینە بەشەک ژ کەلتوور و فولکلۆرێ وان نەتەوەیان، داستانا (عاشق غەریب و شاهــ سەنەم) ژی د ناڤ زۆر نەتەوەیان دا بەڵاڤ بوویە. دەقا ئەڤێ داستانێ هەم وەک دەقەک فولکلۆریێ ئێزدیان و هەم وەک دەقەک یێ هۆزانڤان و نڤیسەرێ رووس یێ ب ناڤودەنگ (میخائێل لیرمەنتۆف 1814-1841)ێ هەیە. نڤیسەر (کوڤان خانکی) د کتێبا خۆ (عاشق غەریب و شاهـ سەنەم) دا(1)، ب درێژی و رووهنی ل سەر ئەڤی مژاری نڤیساندییە و هەر کەسێ بخوازیت پتر زانیاریان بدەست بێخیت بلا بزڤریتە سەر وی ژێدەری.
د ڤێرە دا مەرەما مە ژ ڤی داستانی، ڤەکۆلینە د رۆڵ و کاریگەرییا ژنێ دا، کا بنێڕین د ڤێ تێکستا فولکلۆری دا، ژن چ رۆل و ئەرکەک مرۆڤایەتی و چڤاکی دگێڕیت و چەوا بوون و جیهان و ژیانێ دبینیت؟!
کەسایەتیێن ژن د ڤێ داستانێ دا:
د ڤێ داستانێ دا سێ کەسایەتیێن سەرەکی (ژن) هەنە:
١. دایکا عاشق غەریبی.
٢. شاهـ سەنەم خۆشتڤییا عاشق غەریبی.
- خویشکا عاشق غەریب.
یەکەم- دایکا عاشق غەریبی
1 – هێزا دایکا عاشق غەریبی:
یەکەم کەسیێتی د ناڤ ڤی دەقی دا، کو بزاڤا رووداوان و چیرۆکێ دەست پێ دکەت، (دایکا عاشق غەریب)ییە، ئەو یەکەم کەسیێتییە، کو داستانی دهەرکینیت و بزاڤێ دئێختێ، دایک وەک رەمزەک بۆ پەیدابوون و دەسپێکا ژیانێ و هەلگرێ تۆڤێ بەردەوامییا ژیان و بوونێ، وەک ئاخەک بەرەکەتدار، دا مرۆڤ د ژیان و بوونێ دا بەردەوام بیت و چیرۆک و داستان و ڤەگێڕانێن دیرۆکی و دینی و چڤاکی ب ژیانێ بدەت، هەروەسا وەک ئیمکانەک هێزەکا هەردەم دشێت بوون و ژیانێ بکەتە واقیعەک کردەکی، دایک خودان ئەو شیانا هێزەکییە، کو رووداو و داستان و واقیعی پەیدا دکەت. د ڤێ داستانێ دا دبینین؛ یەکەم کەس، کو دئاخفت دایکە: (لەو دایکا وان گۆت: ئەم دێ ژ ڤێرێ چن و دێ بەرێ خوە دەنە وەلاتەکی دوور، ئەگەر پاشی ئەم پارسێ بکن و ژ خوەڕا بگەڕن ژی چ نینە)(2).
د ڤێرە دا ،کو پشتی (باب) دمریت، دایک دبیتە سەردارا ماڵێ، ئەو بڕیاران ددەت و رووداوان پەیدا دکەت، دایکێ هێزێن دیار و نەدیار هەنە، ب وان هێزان خواندنێ بۆ دەما ڤێگاڤێ و ئاییندەی دکەت، د ڤێ دەستەواژەیا سەری دا ئەم تێدگەهین، دایکا عاشق غەریبی، دیتنەک دوور بۆ ژیانکرن و شۆل و پارەپەیداکرنێ هەیە، هەروسا د هەمان دەم دا، دیتنەک چڤاکناسییانە و مرۆڤناسییانە بۆ ژیانێ هەیە، دەما دبێژیت: (دێ ژ ڤێرێ چن و بەرێ خۆ دنە وەلاتەکی دوور)، ئانەکو وێ پێزانین و تێگەهشتن و دیتنەک چڤاکی و ئابووری بۆ ڤێرێ و وێرێ هەیە! ئەو تێگەهشتییە شیانێن ڤێرێ یێن کارکرنێ و هێزا ئابووری و بازرگانیێ چەندن، هەروسا هزر کرییە ئەگەر ل وەلاتەک دوور، کار و بازرگانی و پارە ژی ب شۆلکرنێ بدەستڤە نەهێت، ئەو دشێن پارسێ بکەن. د ڤێرە ژی دا دو رەهەندا بۆ مە ددەتە خۆیاکرن:
یەکەم (وەلاتێن دوور) ژ لایێ ئابووری و بازرگانی و کارکرنێ ڤە هەل و شیان تێدایە، دا مرۆڤ کار بکەت و بژیت و نانێ خۆ پەیدا بکەت.
دووهەم ئەگەر وەلاتێ دوور، ئەوی شیانێ ژی بۆ مرۆڤی پەیدا نەکەت، دشێت (پارسێ) بکەت.
د ڤێرە دا ئەم تێبینی دکەین، ئەڤ تێگەهشتنە د داستانەکا کەڤن دا، قۆناغەکا مرۆڤایەتیێ بۆ مە شرۆڤە دکەت، کو (دایک) خودان دیدەک مرۆڤانسی و چڤاکناسییە، چونکە پێوەندییا مرۆڤان ل سەر بنەمایەک مرۆڤناسی و چڤاکناسی شرۆڤە دکەت، (پارسەکرن) وەک دیاردەیەک بۆ سەردەما، کو کارێن موقەدەس و مودەنەس، رێپێدراو و رێپێنەدراو، جوان و کڕێت وەک (چەمک) ددەتە خۆیاکرن، ئانەکو ئەگەر (پارسەکرن) د باژێرێ مرۆڤی دا، کارەک کرێت و شەرمین و حەیابەر بیت، چونکی مرۆڤ د باژیرێ خۆ دا، ل سەر بنەمایەکی چڤاکناسی د گەل مرۆڤێن دی دژیت، مرۆڤێن دی، نە ب تنێ مرۆڤن وەک (سیفەت)، بەلکی بووینە رەقیب و بینەر و مایتێکەر و بڕیاردەر و سەرکۆنەکار و ل گۆر پێویستی و زانین و ترس و حاجەتا خۆ بریارێ ل سەر مرۆڤی ددەن! بەلێ ئەگەر وێ خێزانێ ل وەلاتەک دوور ژیان کرن، مرۆڤێن وی وەلاتێ دوور، د ناڤ تۆرەک دییا چڤاکی و مرۆڤی دا دبن، ئەو نابنە مایتێکەر و بڕیاردەر و نێزیکێن وان، ئەو دشێن وەک مرۆڤ بژین و ل گۆر بەرژەوەندی و پێتڤیێن خۆ کەس وان شەرمین و شەرمزار نەکەت!
هەروسا د ڤێرە دا، دایک نیشانی مە ددەت، کو پارسەکرن، ئەگەر د باژێری مرۆڤی دا شەرم و نەنگی بیت، چونکە خەلک مرۆڤی دنیاسن، ئەو نیاسین دبیتە سنوورێ بزاڤ و چاکی یێن مرۆڤی و ل دۆر وی نیاسینی، مرۆڤ ناسنامەکا چڤاکی وەردگریت، ل گۆر وێ ناسنامێ ژی پێوانەکاریێ بۆ دکەن و د گەل یێن دی بەراوردا وی دکەن، ئانەکو چڤاک دشێت ب سنوور و کاریگەریێن نیاسینیا خۆ، دو مرۆڤان بەراورد بکەت، مرۆڤەک پارسەکەر و مرۆڤەک کارکەر. بۆ نموونە، ئەگەر پارسەکار نیاسی، دێ کارکەری ژێ جوداکەت! ئەگەر جودا ژی کر، پایە و پلەیا چڤاکی و مرۆڤی ژی دێ جودا بیت.
بۆیە ئەگەر پارسەکردن د باژێری مرۆڤی ب خۆ دا، ببیتە ئەگەرێ شەرمزاریێ، بەلێ ل وەلاتێن دوور، کو کەس مرۆڤی نانیاسیت، کەس پێناسە ناکەت و سنوورا بۆ نادانیت، ئانەکو مرۆڤ ل ویرێ دمینیتە (غەریب)، د ڤێرە دا ئەم ئەگەر تەماشای دیرۆکا کەڤنار بکەین، ل یۆنان، د باژیرێن یۆنانی دا، دڤیا هەموو هاڤشاریێن یۆنانی، هەموو باژێرییان بنیاسن! چەند بوو کەس کەسێ نەنیاسیت، هەر کەسەک هاتبا باژێری ئەگەر غەریب با، دا زانن, کو ئەو نە ژ باژێرێ وانە، ئێکسەر ئەو دبوو غەریب، نەوەک باژێری. بۆ وێ ژی دڤییا بناسن، بزانن ئەو کییە؟ چییە؟ دا سنوورێن خۆ و وی پێناسە بکەن و بدەنە نیاسین.
غەریبی د وەلات و باژێرێن دوور دا پەیدا دبیت، ئانەکو هەر مرۆڤەک د ناڤ خۆ دا، غەریبی وەک ئیمکان هەیە، ئەگەر ژی هەیە ببیتە واقیعەک کردەکی. ل دەڤ دایکا عاشق غەریبی مرۆڤ وەک غەریب، ئەگەر هندەک تشتان ژێ بستێنی، بەلێ هندەک تشتان ژی ددەتێ، وەک ئازادی، غەریب ل وەلاتێن دوور ئازادترە ژ باژێرێ خۆ، ئەگەر مرۆڤێ باژێری، هەڤشاری نەشێت ل وەلاتێ خۆ ب ئازادی و بێ شەرمینی پارسێ بکەت، ل وەلاتەک دی دشێت ئەڤی کاری ئەنجام بدەت.
بابەتێ (وەلاتێ دوور) و (غەریبی) د چاڤ و مەژیێ دایکێ دا، بەڵگەیە ل سەر دیتنەک دوور بۆ ئاییندە و چڤاک و بزاڤا نان پەیداکرنێ بۆ خێزانەکێ، کو مایە بێ باب. بێ ئەو هێزا دشێت نانی پەیدا بکەت.
د ڤێرە دا دایکا عاشق غەریبی، ب روانین و جیهانبینییا خۆ، بەلگەیەکی ددەتە مە، دا پێوەندییا هێزا ژنێ د وێنەیا (دایک)ێ دا ببینین، کا چەوان، ب کردەکی ئەو هەموو بابەتێن بوون و ژیانێ د مێشکێ خۆ دا، ب زانین، گرێ ددەت و پاشی ب بوورینا دەمی، ئەو تێگەهشتن دبیتە واقیعەک بەرجەستە. پێوەندییا د ناڤبەرا (غوربەت) و (عەشقێ)دا دبینیت. چەوا د وەلاتەک دوور دا (غەریب) دبیتە (عاشق) و کەسێیتییەک نەمر و داستانکی بۆ پەیدا دبیت.
د ڤێرە دا هێزا دایکێ، توخم و پێکهاتەیێن داستانی پەیدا دکەت، ب کریار دایک هێزێن خۆیێن نەدیار، دکەتە واقیع و دیار.
دیاربوونا هێزا دایکێ، کو د بنەما دا هێزا مێ یان ژنێیە، د ڤێ دەسپێکێ دا زۆر ب وج خۆ ئاشکرا دکەت، دایک بڕیاردەرە، بینەرە، شایەدە ل سەر ڤێگاڤێ و ئاییندەی، ئەو پێوەندییا د ناڤبەرا دووری و غوربەت و عەشق و چارەنووسا مرۆڤی دا هەیە، درک دکەت. هەروسا بازنەییا پێوەندییان د ناڤبەرا خۆ و کچا خۆو شاهـ سەنەمێ دا، د ڤێرە دا دەست پێدکەت.
دایکا عاشق غەریبی، کەسایەتییەک چارەنووسسازە و ب هێزێن خۆیێن نەپەنی، چارەنووسا خێزان و مالبات و شاهـەنشایەک نوو دگوهوڕیت.
-2 هۆنەر و دایکا عاشق غەریبی
پشتی کو دایکا عاشق غەریبی، ئەو و کوڕ و کچا خۆ دگەهن بەغدا، ل وێرێ دەست ب ژیانەک نوو دکەن، ژ بەر کو دایکا عاشق غەریبی، (شیر حەلال بوو)(3)، ئەڤە ژی ئاماژەیەکە بۆ پەروەردەکرن و هێزا شیرحەلالیێ و قەنجی و فەزیلەت و هێزا چاکەکارییا مرۆڤان! دشێت کار بکەت و جهـ و رێ و مالەکی بۆ خۆ پەیدا بکەت. د شەڤەکێ دا غەریب تووشی رووداوەکی دبیت:
(د شەڤەکێ دا تاری و بێ دەنگییە، دەنگەک هات: غەریب… غەریب. یا ژ غەریبڤە خەونە، لێ دیسا ئەو دەنگ هاتێ: غەریب … غەریب، هلۆ رابە، ئەڤە نە خەونە! ئەز (خدرلیاس)م، سڤکێ پادشایێ خوە یێ ل ژۆرم، ئەز هاتم تە بکم شڤانەکی باش یان جۆتیارەکێ باش یان ژی عاشقەکی دەنگ زەلال- سترانبێژ؟)(4).
پشتی ئەڤی روودانی غەریب دترسیت و دبێژیت؛ ئەز دێ بێژمە دایکا خۆ، کا ئەز چ هەلبژێرم؟ د ڤێرە دا، دەما غەریب پرسیارا دایکا خۆ دکەت، دایکا وی بەرسڤەک سەرسامکەر ددەت و دبێژتێ:
(ئەگەر تو ببی شڤان دێ شڤانتییێ ژ خەلکیڕا کی. ئەگەر تو ببی جۆتیار ژی، تو دێ هەر رێنجبەری خەلکی بی. هەما بخوازە ببی سترانبێژەک، تەمبورڤانەک تشتەکی وسا)(5).
ئەڤ بەرسڤە بەلگەیا ل سەر هشیارییا دایکێ بۆ هێزا هۆنەری، ب تایبەتی مۆزیک و تەمبوور، کو ئامیرەتەک موقەدەس و پاکە جەم کوردێن ئێزیدی و یارسانی و ئەهلێ هەق و کاکەیی و زەردەشتی و پرانییا دیندارێن دینێن کوردی یێن کەڤنار، ژ بلی ئەو قودسییەتا د مۆزیک و تەمبوورێ دا هەیە د پاشخانا هزرییا کوردان دا، هەروسا بەلگەیەک دییە، ل سەر تێگەهشتنا ژنا کورد، بۆ هۆنەر و ژیان و کارکرن و نان پەیداکرن و پێوەندیێن بەرهەمهینان و هێزێن بەرهەمهینان و پێوەندییا د ناڤبەرا شڤان و خودانێ پەزی، جۆتیار و خودانێ ئاخێ دا! د ڤێرە دا دایک ب تەمامی د وان پێوەندییان گەهشتییە و گەلەک ب هویری شارەزایە د دیالەکتیکا ماددی و هێزێن بەرهەمهینانێ و پێوەندیێن د ناڤ وان هێزان دا پەیدا دبن و ئەو هێز جۆر و شێواز و ناڤەرۆکا پێوەندییا مرۆڤان پەیدا دکەن و چین و تویژێن جیاوازێن چڤاکی پەیدا دکەن! ژ ئەنجاما وێ تێگەهشتنی، دایک بڕیار ددەت، هێزا هۆنەری هلبژێریت، دا غەریب، د ناڤ هێزێن ماددی یێن بەرهەمهینانێ دا (غەریب – نامۆ) نەبیت. ب ئانکوییەکا فەلسەفی، وەک (مارکس) دبێژیت! دایک بەری مارکسی تێگەهشتییە، کا ئەو هێز چەوا مرۆڤی غەریب و نامۆ دکەن و دەست ب سەر هێزا ئەقلی و جەستەییا وی دا دگرن و ژ خۆ و سرووشت و ژیانێ غەریب دکەن، بۆ وێ دایک دزانیت هێزا رزگارکرنا غەریبی ژ غەریبییا ماددی و روحی، هۆنەرە، هۆنەرە روح و زیندیبوونێ ددەتە غەریبی! تەمبوور و موزیک و سترانگۆتن، هۆنەر مرۆڤی ژ نامۆبوونێ قورتال دکەت و رزگار دکەت. هۆنەر ل جەم دایکا کوردێ ئێزدی و دینێن کەڤنار، هێزا رزگارکارا مرۆڤییە!
مۆزیکێ د فەلسەفەیا دینێ ئیزدی و کوردێن دی دا، پایەیەک موقەدەس هەیە، دبینین د گەلەک بۆنەیان دا وەک ژ دایکبوون، ناڤلێنان، خەتەنەکرن، هەڤژینی، جەژن و بۆنەیێن گشتی و تایبەتی، حەجکرن، نڤێژ و رۆژیگرتن و رێورەسمێن شاهـی و مرنێ، موزیکێ بکار دهینن. مۆغێن دەولەتا ماد، دەما قوربانی بۆ خوداوەندێن خۆ دکرن، سروود دخواندن و مۆزیک دژەنین، ژ دەولەتا ماد هەتا نهۆ ژی د ناڤ ئێزدیان دا ئەڤ کەلتوورە مایە زێندی، تەنانەت د ناڤ هەموو کوردان دا، نهۆ ژی ئەم دبینین د پرانییا رێورەسمان دا، هەتا بێ بوونە و رووداوەک دیارکری، رۆژانە بیرهاتنا ژ دایکبوون و گەڕیان و سەیرانان، ب مۆزیک و سترانان دکەنە ئاهەنگ!
هەتا نهۆ ژی د ناڤ ئێزدیان دا (قەوال) هەنە، کارێ وان ژەنینا مۆزیکێ و سترانگۆتنن، دەقێن دینی و دیرۆکی دبێژن و موقەدەس و پیرۆزیێن خۆ پێ دپارێزن.
د دینێ یارسانی دا، رووداوەک بالکێش هەیە، کو باش دبیت ئەوی رووداوی ب داستانا خۆڤە گرێدەین، سروودێن یارسانی، کو تایبەتن ب (ئەهلێ هەق)، د دوماهییا چاخێ چوارەما کۆچی، ئانکو (١١٠٠) زایینی دا، دەما سەلجووقی دەستەڵاتدار بوون، د وان ساڵان دا (موبارەک شا)، کو ب (شا خۆشین) هاتییە نیاسین، ل لوڕستانێ پەیدا بوو، دینێ (هەقیقەت) ل بەشەک ل لوڕستانێ بەلاڤکر. پێڕەوکارێن موبارەک شا رووخسارێ وی ب رووخسارێ خودێ ددیتن، ئانەکو (مەزهەرێ خودێ)، دبێژن کو ژ دایکەک پاکیزە هاتییە دونیایێ، کو ناڤێ وێ (مامەد جەلال)ە، د سروودێن یارسانی دا دهێتە باسکرن، موبارەک شا یار و موریدێن خۆ دابەشکرینە سەر دەستەیێن نەهسەد کەسی و پێکڤە داخواز ژێکرینە، کۆڕێن مۆزیک و زیکرکرنێ بۆ ساز بکەن. د وان زیکرکرن و رێورەسمان دا، گەلەک ئامیرێن موزیکی هاتینە بکارهینان، بەلێ بەداخەوە، ئەوێن ژ وان ئامیران ماین نیاس، تنێ (تەمبوور)ە. ئەو ژی ژ بەر کو رێبەرێ وان نەهسەد کەسان ئێک ژ موریدێن پایە بلند بوویە و مۆزیکا تەمبوورێ ژەندییە(6).
هەروسا ژێدەر دبێژن، شا موبارەک ب خۆ ژی تەمبوور دژەند، هەتا نها ژی پێڕەوکارێن ئەهلی هەق، د دەما کۆمبوونێن خۆ دا ل جەمخانێ، کو مەلبەندێ دینییێ وانە، هۆزان و سروودێن یارسانی (سەرئەنجام)ێ ب ئاوازێن تەمبوورێ دخوینن، تەمبوور ل جەم وان ئامیرەک موبارەکە. بۆ وێ ژی دەسپێکێ تەمبووری ماچی دکەن ڤێچا دژەنن، هەروسا وەختێ کۆڕ ب دوماهی بهێت، دیسان ماچی دکەن و رادکەن.
پەیڤا تەمبوور ژ دو پەیڤێن (تار و موور) پێکهاتییە، تار ئانەکو ئەو ئامیرێ ژێدار، موور ژی د کرماشان و ئیلامێ دا ب ئانکویا (شین و شیوەن) دهێت، ب هەردو پەیڤان واتایا (ئامیرا شینێ) ددەت. کو مەبەست پێ گری و سۆز و سروود و سەردوولکە و پێگۆتن و پاڕانەوە و لالانەوە یە، کو ژ دل و هندورێ پاقژێ یاران بۆ یارێ دهێتە دەر و د رژیێت.
ل جەم ئەهلێ هەق، شایەت و بەلگە گەلەک مشەنە، کو موزیک بوویە دیتن و فۆرما روانینا مرۆڤێ هەق بۆ خودێ و جیهان و بوون و گەردوونی. موزیک ل جەم وان روح و هەستا مرۆڤی دلڤینیت، د ناڤبەرا مرۆڤ و خودی دا بوویە پر، هەر ژ بەر ڤێجەندێ ژی دبینین دەما کەسەک دمریت، ب تەمبوور ژەنینێ دگەهینە ناڤ گۆڕا وی.
بکورتی موزیک دەڤ ئێزدیان، دەف یارسانییان، زەردەشتییان ب گشتی ل جەم کوردان، بنەمایەک سەرەکییە بۆ بوونێ، بۆ زیندیبوونێ.
د داستانا عاشق غەریب و شاهـ سەنەم دا، دایک هێزا دیرۆکییا موزیک و تەمبوورێ ددەتە کوڕێ خۆ، ئەو ژی وەک دایکا شا موبارەک دبێژیتە کوڕێ خۆ: (بخوازە ببی سترانبێژەک، تەمبوورڤانەک)، کوڕ دبیتە سترانبێژ و تەمبوورڤان.
دایک، کو د تێگەهشتنا کوردان دا، موقەدەس و پاکە، دزانین؛ هندی دایک هەبیت، مرۆڤێ کورد، ژن و زەلام، هەست ب ئێتیمبوونێ ناکەت، د دینێن کەڤن دا، وەک ژ دایکا شا موبارەکی ئەم دبینین، دایکەک پاکیزەیە، د داستانا عاشق غەریبی دا، راستە ئەو نە ژ دایکەکا پاکیزەیە، چونکە شوی کرییە، بەلێ بابێ عاشق غەریبی زوو دمریت و چ دەور د ژیانا وی دا نابیت، بەلکی ئەو دایکا شیر حەلال، کو رەمزەکە بۆ پاکیزەیی و موقەدەسییا وێ، وەک دایکێن پاکیزە و نوورانی، بەرێ کوڕێ خۆ ددەتە موزیک و سترانگۆتنێ.
د ڤێرە دا، دایک ب جوانترین و پاکترین و موقەدەسترین ناڤەڕۆک و شێوە دەردکەڤیت، دیرۆکا دایکێن پاکیزە و نوورانی، یێن دیرۆکی دهینتەڤە د ناڤ ئەدەب و کەلتوورێ مە دا، ئەو دایکێن کو د تێگەهشتنا دینێن کەڤنارێن کوردی دا، پاکیزە و موقەدەس و پاقژن، دایکێن فریشتەیینە، فریشتەیێن رۆناهیێنە. ئەڤە ژی دیدەک ئیشراقی و کوردانەیە، ژ لایێ دینی و فەلسەفیڤە، بۆ رۆڵ و ئەرک و گرنگی و کاریگەرییا دایکێ ل سەر چارەنڤیسا مرۆڤ و بوونێ و جیهانێ.
دینێن کەڤن، میتراییزم، زرڤانیزم، ئێزدیزم، باوەرییا وان ب پەرستنا هێز و رەگەزێن سرووشتی هەبوو، وەک (خۆر، هەیڤ، باران، ئاگر و هتد..،) بۆ هەر ئێک ژ وان رەگەزان ژی خوداڤەندەک دانابوو، بۆ هەر ئێک ژ وان خوداڤەندان ژی نڤێژ و ستاییشکردن و قوربانیکرنەک تایبەت هەبوو، د ڕێورەسمێن نڤێژ و قوربانیکرن و ستایشکرنێ دا، ب موزیکژەنین و ستران و سروودگۆتنێ ئاهەنگ دگێران. پترییا ئەوێن ئەو ئاهەنگ ساز دکرن (مۆغ) بوون، کو کەسێن توانادار و دەستهەلاتدار بوون د ناڤ چڤاکی دا.
بابەتێ ئاخ و ئاژەلداری، شوانکاری و جۆتکاری، وەک دو پیشە گرێدای هێزێن سرووشتی، کو ئیمکان هەیە هەم باش بن و هەم خراپ بن، ژ بەر کو ئەگەر باران نەباریت، ئاخ هشک دبیت و چ شین نابیت و ئاژەل و مرۆڤ ژ برسان دا دمرن، چاندن ناهێت کرن و دبیت جۆتیار وێ ژ برسا بمریت، ئەگەر تۆفان و لافاو و سێلاو بهێت، دێ هەر تشتەکی بەت و ماڵا جوتیار و شڤانان خراپ کەت، ئانەکو ئەو هێزێن ماددی هەمی گاڤان، د گەل پیرۆزی و شکۆمەندییا وان، ئەگەر هەیە مرۆڤی ژ ناڤ ببن، ژ بەر ڤێچەندێ دایک ب زانینا خۆیا موقەدەس و یەزدانی، دخوازیت کوڕێ وی پشتا خۆ ب تشتەک روحانی و موقەدەس، وەک موزیکی ببەستیت، نەوەک ئاخ و ئاژەلداری و چاندنێ.
پشتبەستن ب مۆزیکێ، ب تایبەتی تەمبوورێ، ب ئەو پاشخانا هزری و دینی یا موقەدەس، ئامەژەیەک دییە بۆ زانین و نیاسینا دایکێ و ئاستێ مەعریفەتا وێ! دایک دزانیت هەموو خودایێن سرووشتی دووتایینە، (هەم خێر و هەم شەڕ) هەردو جەوهەر تێکدا بێ جیاوازی ساز و بەرهەڤن، بۆ وێ ژی مرۆڤان بەردەوام ئاهەنگێن رەزامەندیێ و قوربانیدانێ بۆ سازکرینە، دا خۆ ژ قودرەتا وان بپارێزن.
بەلێ تەمبوور، وەک د ڤێ داستانێ دا ئاماژە پێکری، بخۆ خودان قودرەتە، ب دەستێ (خدرلیاس) (تەمبوورا قودرەتێ دکەتە د دەستێن وی دا و دەستێن وی دانانە سەر تێلێن تەمبووری و گۆتێ لێ بدە)(7).
دایکێ ئەو پارەیێ هەی، کو گەلەک کێمە ژی، بەس ددەتە غەریبی دا تەمبوورەکێ پێ بکریت، کڕینا تەمبوورێ ب وان پارێن کێم، وەک پەرچووییەک یەزدانییە و دەستەکا غەیبانی و رەببانی وە دکەت غەریب بگەهتە وێ تەمبوورێ، ئەوا د خەونا خۆ دا دیتی، ئەو پارێ کێم یێ دایکێ، وە دکەت کو غەریب بگەهتە تەمبوورا خەونا خۆ.
ئەو تەمبوورا قودەرەتێ چارەنڤیسا عاشق غەریبی دگەهینتە گۆپیتکا مرۆڤایینی و هۆنەرمەندی و کاریگەرییا خۆ!
-3 سۆزا دایکا عاشق غەریبی
پشتی کو عاشق غەریب، بەغدایێ دهێلیت و دایک و خویشکا خۆ دهێلیت، دایکا وی، ژ بەر رۆندک و گریا بەردەوام کۆر دبیت و بیناهییا چاڤان ژ دەست ددەت.
ئەو ماوەیێ کە عاشق غەریب نە ل مالە، تەمبوورا وی ب دیواریڤە و کەس نەشێت دەستێ خۆ بکەتێ و بژەنیت، دایک ژی وەها تێگەهشتییە کو کوڕێ وێ مرییە.
دگۆتن:
(مە نە ئەم دزانن عاشق غەریب نوو مرییە
هەر یەک ژ وان کەڤرەکی ل سینگا خوە دخینە
و شینەکە گران داتینە
عاشق غەریب چۆ و نەدیتە)(8)
د وێ قۆناغی دا دبینین، دایکا عاشق غەریبی، مرۆڤەکا توڕەیە، خەمناکە، خەفەتبارە، کۆرە بوویە ب هەردو چاڤان، د خەما کوڕێ خۆدا، ناخوازیت چ غەریب و مێهڤانان بحەوینیت، کەس دەستێ خۆ بکەتە تەمبوورا غەریبی، کو براستی ئەو تەمبوورا قودرەتێ بێ خودانێ خۆ، وەک دایکا غەریبی یا غەریب بووی!
دایکا غەریبی دلێ وێ تژی کول و برینن و ناخوازیت کەس وان کول و برینان ڤەکەت. بۆ وی دەمێ غەریب دهێتە ماڵ، لێ دایک نانیاسیت چونکە نابینیت، دبێژتە مێهڤانی:
(تو چ مێهڤانەکی ب تەکر و مەکری
هەکە تە ئیشەڤ خوارییە، تاشتێ ل جەم مە نینە
کول و برینێن دلێ من تو ڤەنەکە
و هەڕە ئۆغرا تە یا خێرێ بە!)(9)
ئەو سۆز و دلینییا دایکا غەریبی نیشان ددەت، دروست سۆزا دایکا کوردە بۆ کوڕ و زارۆکێن خۆ، (مرن) ئێک ژ وان بابەتایە ل جەم ژنێن کورد، خودان کاریگەرییەک مەزن و کوویرە، جەگەر سۆتن، کول و برینەکە ب ساناهیترین پەیڤ و قەسە جارەک دی ڤەدبیت و مرۆڤی دئێشینیت. بۆ وێ دایکا غەریبی ناخوازیت، مێهڤان ئەوێ کول و برینی جارەک دی ڤەکەت.
کۆرەبوون و ژ دەستدانا رۆناهییا چاڤان یان بینینێ، ژ بەر مرنا کورێ خۆ، هێمایەکە بۆ کاریگەرییا مرنێ ل سەر دایکا کورد، دەما دایک بێ چاڤ دمینیت ژ بەر گریێ، ئانەکو دیتن و پێوەندییا رووهن و ئاشکرا د ناڤبەرا دایک و جیهانێ دا نامینیت، نەدیتن، هێمایەکە یان زمانەک ئاماژەدارە بۆ نەدیتن و نەزانین و نەنیاسینێ، دایکا غەریبی تا وی رادەی پەریشان دبیت، کو ئەو کوڕێ خۆ نانیاسیت! ئانەکو پچڕانەک د زانیاری و زانینا دایکێ دا یا پەیدابووی، مرنا غەریبی، مرنا روح و مەعریفەتا دایکێییە، کۆرەبوون رەمزە بۆ نگوومبوون د نەزانین و تاریاتیێ دا.
زاڕۆک بۆ دایکێ، رۆناهییا چاڤانە، ژ بەر وێ ژی گەلەک جاران دایک دبێژنە زارۆکان، هەی رۆناهییا چاڤان! دایکا غەریبی، پشتی مێرێ وی دمریت، کو غەریب گەلەک بچووکە، بەلێ شوی ناکەتەڤە و وەک بیژن، ل مالا خۆ درووینتە خوار و زارۆکێن خۆ بخودان دکەت و هەرگیز هزرا شویکرنێ ناکەت، ئەڤە ژی خالەک دیارە د کەلتوورێ کوردی دا، کو ژنا کورد پشتی مێرێ وێ دمریت، شوی ناکەتەڤە و ب تنێ هەتا مرنێ زارۆکێن خۆ خودان و پەروەردە دکەت. ئەڤە ژی وەک رەمزەکە (وەفاداری) یا دایکا کوردە بۆ زارۆکێن خۆیێن بچوویک، هەروسا وەفادارییە بۆ ئەو مێرێ جوانەمەرگ بووی!
وەفاداری وەک بهایەک مرۆڤایەتی، ل هەمبەر دەستبەردان ژ حەز و ئارەزووێن ماددی و دنیایی و جەستەیی، جۆرە کەسێیتییەکا زاهیدانە و ئیشراقییانە و پاک ددەتە دایکا کورد، کو بۆ وێ ئارەزوویێن لەشی و سۆزداری بۆ زەلامی و هێزا نێر بۆ بهایەک روحی و ناماددی بن پێ بێخیت. دایکا کورد، چ جاران دودل نەبوویە پێخەمەت زارۆکێن خۆ، حەزوو ئارەزوویێن دنیایی فەرامۆش بکەت و ئایدیایەک ئەفلاتونی و ئیشراقی بکەتە بهایەک وجوودی و د ژیانا خۆ یا چڤاکی دا پێڕەو بکەت، بێکو جەستە و تێرکرنا ئارەزوویێن جەستەیی و سۆزداری ببیتە رێگر ل وی بهایێ بلند.
وەفاداری نە ب تنێ بهایەک دایکانە و ژنانەیە بۆ پەروەردەکرنا زارۆک و یاد و یادەوەرییا ئەو زەلامێ ب دلسۆزی د گەل ژیای و مرنێ ئەو ژێک جودا کرین، بەلکی وەفاداری بەشەکە ژ سستەما هزرکرنا ژن و چڤاکا کوردی د قۆناغەکێ دا، کو پالدەرێن ژیانکرنێ، بهایێن ئیشراقی و روحی بوون نەوەک ماددی. دایک د وی سستەمی دا، ئەقلەک کاریگەربوو، دا وی سستەمی جێگیر بکەت، سستەمەک کو تێدا، بهایێن مرۆیی ژ ئارەزوویێن مرۆیی گرنگترن!
د فەلسەفەیا ئیشراقی و هزرا زەردەشتی دا، رۆناهی ئێکە ژ گرنگترین پنت، چونکە هەموو بوون بریتییە ژ رۆناهیێ و بوون ژ رۆناهییا نوورێ نووران پەیدا بوویە، ئێکەم پەیدابوو ژ نوورێ نووران، نوورهێن دایکن، ئانەکو ئەو نوورهێن ژ رۆناهییا نوورێ نووران دپەشن، سورەوەردی دبێژتە وان نووران، فریشتەیێن دایک، پاکیزەیێن رۆناهیێ، ئەو دایک رەمز و هێمانە بۆ بوون و بوونەوەرێن جیهانێ، کو رۆناهی وان ژ نەبوونێ دهینتە بوونێ، بۆ دایکا کورد، زارۆک سەرکانی و ژێدەرە بۆ رۆناهیێ، دایک رۆناهییا چاڤان، ئانەکو مەجازەن بوونێ د رێیا بوون و زیندووبوونا زارۆکێن خۆ دا دبینن، زارۆک رۆناهییا چاڤانن، هۆکارێ دیتنا بوون و بوونناسیێ بخۆنە.
دایکا کورد، د پرانییا تێکستێن فولکلۆری دا، وەک ئەو فریشتەیێن دایک، بوون و جیهانێ رۆشن دکەن. ئەو ب خۆ ژی رۆناهییا چاڤێن خۆ ژ زارۆکان وەردگرن. زارۆک بۆ دایکا کورد جۆرەک ژ موقەدەسیێیە، ژێدەرێ رۆناهی و بینین و زانین و ناسینێیە!
دووهەم- شاهـ سەنەم
-1 شاهـ سەنەم و عیشق و ئازادی:
دووهەم کەسایەتییا کاریگەر د ڤێ داستانێ دا، کەسایەتییا شاهـ سەنەمە، کو ل دویف وەسفا داستانێ، ئەم تێدگەهین، شاهـ سەنەم، د کەلهەک بلند و مەزن دا دژیت، ئانەکو بابێ وێ زەنگینە، ڤێجا توجارە یان میرە، خواستییا کوڕ مامێ خۆیە، ئانەکو ژیێ وێ هاتییە شوویان و بۆ کوڕ مامێ خۆ هاتییە خواستن و ب دەزگرە، بەشدارییا ئاهەنگ و کۆڕێن ستران و موزیکێ ناکەت، چونکە ب دەزگرە، بەلێ د پەنجەرا کەلهێ دا، چاڤێ عاشق غەریب پێ دکەڤیت.
عاشق غەریب، د گەل یەکەم دیتن، نە ب دلەکی ب سەد دلان شاهـ سەنەم دکەڤیتە دلێ وی و لێ عاشق دبیت!
هەڤالێن وی رابوون چوون گۆتنە بابێ شاهـ سەنەمێ: ئەگەر یە ب دلێ شاهـ سەنەمێیە ب کوڕ مامێ خوەڕا بزەوجت، سەد جاری پیرۆز بت، بەلێ ئەگەر نە ب دلێ وێ بت و ئەو ژی حەز ژ عاشق غەریبی بکت و بڤێت، مە ژی دڤێت تو بدی عاشق غەریبی. ژ بەر کو گونەهـ گرانە و مە دڤێت ئەم بزانن کا شاهـ سەنەمێ کیژان ژ هەردوکان دڤێت؟
بابێ شاهـ سەنەمێ چۆ و پرسا وێ کر، دیت دلێ وی ژی گەلەک کەڤتە عاشق غەریبی و کا عاشق غەریب چەند حەز ژ وێ دکەت، ئەو پتر حەز ژ وی دکت، و دبێژتە بابێ خۆ ئەگەر ئەو ب عاشق غەریب را نەزەوجت، دێ زەواجی ل خۆ تۆبە بکت)(10).
د پەرەگراڤا سەری دا، چەندین پنتێن گرنگ ل دۆر کەسایەتییا شاهـ سەنەم و کەسایەتییا زەلامێ کورد و چڤاکا کوردی بۆ مە خۆیا دبن.:
1- ئاشقبوون و حەز ژێکرن، بابەتەک هێسایی بوویە و پێویست نەبوویە د ناڤ خێزان و چڤاکی دا ب دزی و ڤەشارتی بیت.
2- هەڤالینی و برادەرایەتیێ، بهایەک مرۆیی و چڤاکی هەبوویە و ئەرک و بەرپرسیاریەتییەک فەلسەفی و ئەخلاقی ژی بوویە ب ئانکویەک ئەرستۆییانە!
3- باب، مرۆڤەک ئازاد بوویە ل هەمبەر کچا خۆ و برا و برازایێ خۆ، بێ دوودلی ل دۆر عەشق و زەوجا کچا خۆ د گەل هەڤالێن عاشق غەریبی دئاخڤیت و د گەل شاهـ سەنەمێ ژی بێ پەردە و دو دلی قەسان د گەل دکەت. ئانەکو کەسایەتییا بابی، نە زێرەڤان و پاسەوانە ل سەر کچا خۆ!
4- چڤاکا کوردی، ب باب و کچ و هەڤال و گشت خەلکی، چڤاکەک ڤەکری بوویە و هیچ شەرم و ل روودامانەک د بابەتێ عیشق و زەواجێ دا نەبوویە، کو بهێتە باسکرن.
5- ژ هەمیێ ژی گرنگتر کەسایەتییا شاهـ سەنەمێیە، کو ب رەوانی و بێ پەردە، ئازایانە و ئازادانە، وەک کچا کورد، ب رووهنی و ڤەکری عەشقا عاشق غەریبی ل سەر خۆ دیار دکەت و ب ئاخافتن ژی نا ڤەشێریت: (بابێ شاهـ سەنەمێ چۆ و پرسا وێ کر، دیت دلێ وی ژی گەلەک کەڤتە عاشق غەریب و کا عاشق غەریب چەند حەز ژ وێ دکەت، ئەو پتر حەز ژ وی دکت، و دبێژتە بابێ خۆ ئەگەر ئەو ب عاشق غەریب را نەزەوجت، دێ زەواجی ل خۆ تۆبە بکت).
داستان دبێژیت: (بابێ شاهـ سەنەمێ چۆ و پرسا وێ کر) ئانەکو قەسەکرن و وتووێژکرن ل دۆر بابەتێ عیشق و زەواجێ د ناڤبەرا باب و کچا کورد دا، گەلەک هێسایی بوویە، چو شەرم و پەردە د ناڤبەرا باب و کچێ دا نەبوویە، بابێ شاهـ سەنەمێ یەکسەر ب خۆ دچیتە دەف کچا خۆ، کچا وی ژی بێ هیچ تەکلیفەک و شەرم و دۆخەک نە هێسایی، عیشقا خۆ بۆ عاشق غەریبی دیار دکەت. داستان دبێژیت : (دیت دلێ وی ژی گەلەک کەڤتە عاشق غەریب و کا عاشق غەریب چەند حەز ژ وێ دکەت، ئەو پتر حەز ژ وی دکت). ئەو دیتن نە دیتنەک هێساییە، بەلکی دیتنا دل و روحا شاهـ سەنەم یێە. دیتنەک کویر و دەروونییانەیە، دیتنا عەشقێیە، ئانەکو شاهـ سەنەم کەسەک عاشقە و عاشقبوونا وێ ل سەر روو و روحا وێ دیاردکەت، ئانەکو دبیتە کەسەک، کو ژ دەر و دەروون یەکە، دیارە، شەفافە، رووهنە، وەک ئاڤێ ناڤدا و دەرڤە دیار ددەت، ئەڤە ژی رادەیا ئازادی و ئازاییا کچ و زەلامێ کورد نیشان ددەت، هەروەسا ئازادییا باب و کچا خۆ نیشان دەت، کو پێوەندییا وان چەند رووهن و شەفاف و بێ گرێ بوویە! ئەز باوەڕم د ئەڤرۆیا مە دا، د گەل ئەو پێشکەڤتنا ماددییا مەزن، ئەم ژ لایێ روحی و هزری و ئەقلی و سۆزداریڤە پێشنەکەتینە و بگرە پاشدا زڤرینە، ڤێگاڤێ کێم خێزان هەنە، پێوەندییا ناڤبەرا باب و کچێ، وەکە شاهـ سەنەم و بابێ وێ ئازاد و ئازایانە بیت!
ب کورتی ئەم دشێین ل دۆر کەسایەتییا شاهـ سەنەمێ بێژین: کەسایەتییەک ئازا و وێرەک و سۆزدار و عاشقە، کەسەک ڤەکری و راست و دروستە، د گەل بابێ خۆ، خودان پێوەندییەک راست و ئازا و ئازادانەیە، پێوەندیێن وێ یێن خێزانی و چڤاکی، رێگر نینن ل هەمبەر کو راستییا کەسایەتییا خۆ نیشان بدەت، بەروڤاژی، خێزان و چڤاک هاریکارن، دا ئەو خۆ بیت، راستییا خۆ نیشانی بابێ خۆ بدەت و بهێتە قەبیلکرن ژی.
هێزا شاهـ سەنەمێ هێزەک دیار و ئاشکرایە، دبینین ئەو ب خۆ، ل سەر هێز و شیانێن خۆ، د گەل بابێ خۆ دئاخڤیت و بڕیارا خۆ دبێژتێ، ئەو خودان بڕیارا خۆیە، باب ژی هیچ فشارێ ل سەر ناکەت، دا رایا خۆ بگوهوڕیت یان بێژیتە دایکا وێ هاریکار بیت دا رایا وێ بگوهوڕیت، بەروڤاژی، د ڤێرە دا جهێ سەرنجێیە، دایکا شاهـ سەنەمێ د داستانێ دا ب یەک پەیڤ ژی ئامادە نینە، چ رۆل د بابەتی دا نینە. هەچەکو نەیی! ئەڤە ژی بەلگەیەک و ئاماژەیەکە بۆ هێزا کچێ د خێزانا کوردی دا! کو کچ برێیا ئازادی و ئازاییەتییا خۆ، دشێت بێ دایکا خۆ، بڕیارێن خۆ ل هەمبەر بابێ خۆ بێ دو دلی ئاشکرا بکەت و باب ژی قەبیل بکەت.
هەرچەندە بابێ شاهـ سەنەمێ، د بنەکۆک دا ناخوازیت، کو عاشق غەریب کچا وی ببەت، ئەو حەز دکەت بۆ کوڕ مامێ وێ بیت، بەلێ ل دویف باوەرییا خۆ ئەو ب ئاقلانە بابەتی چارە دکەت و داخوازا هەفت بارێن زێران ژ عاشق غەریب دکەت، وەک قەلەن بۆ شاهـ سەنەمێ! دڤێت ئەو زێڕ نە ل باژێرێ بەغدا بن و د ماوەیێ چل رۆژان دا پەیدا بکەت!
ئەڤە ژی ئاماژەیەک دییە بۆ هێزا کچا کورد شاهـ سەنەمێ، بابێ وێ نەشێت، بێژیتێ دێ ب زۆری و تەعداری تە دەمە کوڕ مامێ تە! نەخێر دڤێت پلانەکا (ئاقلانە) ل دۆر تێگەهشتنا خۆ بدانیت، دا زەواجا شاهـ سەنەمێ و کوڕ مامێ وێ سەربێخیت.
پشتی کو عاشق غەریب کارێ خۆ دکەت، دا بچیت زێرا پەیدا بکەت، بەری چوونێ دچیتە هەمبەر پەنجەرا شاهـ سەنەمێ و دبێژیت:
(شاهـ سەنەما من یا دەلالە
نەگری و نەنالە
هێستران ژ چاڤێن بەلەک ڤەمالە
گریێ تە ب شەوات و تالە
بەرەڤانێ برجا بەلەک تێ نالەنالە)(11).
ل دویف وان وەسفێن سەری، ئەوێن د داستانێ دا هاتین، تێدگەهین شاهـ سەنەم، لە کەلهەک مەزن، د گەل بابێ خۆ دژیت، ل دویف وەسفا عاشق غەریبی بۆ شاهـ سەنەمێ، ئەم دزانین کە شاهـ سەنەم، دەلالە، دگری و نالینێ دکەت، هێستران ژ چاڤان درژینیت، گریا وێ ژی ب شەوات و تال و ب نالەنالە. ئانەکو کچەک جوان و دەلال، سۆزدار، دڵنازک، عاشق و ئەڤیندار.
شاهـ سەنەم، دزانیت مەرجێ بابێ وێ گرانە، بەلێ دزانیت عاشق غەریب، دێ بەری خۆ ددەتە باژێری (حەلەب) دا وان زێڕان پەیدا بکەت، بەلێ، دلێ شاهـ سەنەما عاشق، دترسیت عاسق غەریب، ل ویرێ کچکان ببینیت و دێ شاهـ سەنەمێ ژبیر کەت، لەوا دبێژتێ:
(عاشق غەریبێ من دێ هەڕە حەلەبا میرا
جی و وەلاتێ باب و باپیرا
دترسم دلێ تە ل ور بکەڤە کەچێن بەگان و عەیان و وەزیرا
و شاهـ سەنەما خوە ل ور بکی ژ بیرە
و تو شاهـ سەنەما خوە پاشی ل باژارێ بەغدایێ بکی ئێسیرە)(12)
دڤی پەرەگراڤا ناسک دا، دبینین شاهـ سەنەم زانیاریێن دیرۆکی ل سەر حەلەبێ هەنە، دزانیت ئەو باژێر کەڤنارە و جهێ باب و باپیرێن مە کوردانن! هەروسا دزانیت، کو جڤاکا وێرێ ژی ڤەکرییە و کچێن بەگ و عەیان و وەزیران دلێ کوڕکان دبن! ئانەکو دزانیت حەلەب، ب دیرۆک و چڤاک و دەستهەلاتدارییا خۆڤە، دلێ مرۆڤی دبت و دوویر نینە ل وێرێ دلێ عاشق غەریبی بکەڤە کچا بەگ و عەیان و وەزیرا! ئانەکو چانسا ڤیان و عیشقێ د ناڤبەرا هەر کوڕەک هەژار و کچا بەگ و عەیان و وەزیرەکی مومکن بوو! ئەڤە ژی ئاماژە و بەلگەیەک دییە، کو ل باژێرێ حەلەب، کو باژێرا باب و باپیرایە، کورد تێدا ب ئازادی و ئازایانە پێوەندیێن مرۆڤایەتی و دلینی و عیشق و ئەڤیندارێی تێدا ئەنجام ددەن! شاهـ سەنەمێ زانیاری و زانینا پێویست ل سەر دیرۆک و جڤاکا کوردی هەیە، ئەڤە ژی ئاماژەیە، کو ئەو کچەک خویندەوار و ب پەروەردەیە، زانیاری و زانین ب دەستخستنە و دشێت، خواندنەکا کویر بۆ تاکێ کورد بکەت و بزانیت، رەنگە دلێ عاشق غەریبی بکەڤە کچەکێ و شاهـ سەنەمێ ژبیر بکەت!
شاهـ سەنەم دبێژتێ:
(عاشق غەریبێ منۆ
هەکە تو چۆیی شارێ حەلەبە
گوهێ تە ل شاهـ سەنەماتە بە
تو ل وێ دەرێ ژ (شاهـ سەنەما خۆ خافل نەبە)(13)
-2 وێرەکییا شاهـ سەنەمێ
پشتی عاشق غەریب بەر ب باژێرێ حەلەبێ دەردکەڤیت، شاهـ سەنەم، دل ب کولە، ب برینە، نە دخۆت و نە ڤەدخۆت و نە دنڤیت، چ کەسان ناحەبینی، رۆژا داوەتا وێ و کوڕ مامێ وێ نێزیک دبیت، داوەتێ ل دار دخن، شاهـ سەنەم خەونەکی دبینیت، دڤێت پرسیارا عاشق غەریبی ژ بازرگانەکی بکەت، بزانیت عاشق غەریب چ لێهاتە؟ شاهـ سەنەم دبێژیت:
(کانی و سەد جاری ل دلێ من کانی
و ئەز خالا خۆ ددمێ سەربازرگانەک هات سەر کانییا بابێ من دانی
ئەزێ چمە پسیارەکە عاشق غەریب بکم ژ وی سەربازرگانی)(14)
(من دگۆت، بەلکی تێ جەوابەکە خێرێ ژ منڕە بینە
کا حال و حەوالێن عاشق غەریب،
غەریبێ گێتی ل شارێ حەلەبا میران چینە؟
ژ منڕە بێژە عاشق غەریب یێ ساخە ئان ژی مرینە؟)(15)
پشتی وی شاهـ سەنەم گازی خدرلیاسی دکەت و دبێژتێ:
(خدرلیاسۆ! من بە تە، تە ب ڕەبێ عالەمینە
دەنگ ل بازرگانێ خوە بکە، زوو هلینە
خوە زوو ب حەلەبا میرانڤە بگەهینە
عاشق غەریبێ من ژ گۆڤەند و دیلانێ دەرینە)(16)
خدرلیاس ئیزدی ب خاسەکی خو دزانن، د باوەرییا وان دا خدرلیاس ساخە و چ جارا نامریت، ئێزدی جەژنەکا تایبەت بۆ دکەن. (خدر پێغەمبەر) د ناڤ کوردان دا وەک پێغەمبەر و کەس و هێزەک چاکەکار و هاریکار بۆ مرۆڤی پەیدا دبیت، د چیرۆکا مووسا پێغەمبەری دا باسی وی هاتییەکرن، هەر چەندە ناڤێ وێ د قورئانێ دا نەهاتییە، بەلێ هندەک موفەسیر دبێژن د ڤێ ئایەتێ دا مەبەست پێ خدر پێغەمبەرە: (فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِّنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا)(17). د ڤێ ئایەتێ دا خدر پێغەمبەر یان ئەو بەندەیێ چاک، ژ لایی خودێ فێرە زانین بوویە. د ئەدەبیاتا کوردی دا، د گەل هۆزانان دا دبێژن وی ئاڤا ژیانێ ڤەخواری و هەرگیز نامریت و هەر دمینتە ساخ. ئەحمەدێ خانی خدر کرییە کەسێ هاریکار، بۆیکو مەم و زینێ بگەهینت هەڤ:
ناچار ژ خانی ئەو ب دەرکەت
ئەو داعییە خزر بوو ب بەرکەت
ئەو خزر چ بوو شەوقا دل
ئەو شەوق چ بوو تەعەشوقا دل
قەلبێ وی د گەل وی بوویە باغی
کێشان و گەهاندە باغی(18)
خدری زیندە، یان خزر، خدرلیاس، ئەو کەسە، کو شاهـ سەنەم هانایێ بۆ دبت دا زوو بگەهیتە حەلەب و عاشق غەریبی ببینت و بهینتە بەغدایێ، چونکە چ دەم نەمایە بۆ داوەتا وێ، خدرلیاس وەک هێزەک چاکەکار بۆ شاهـ سەنەمێ موسەخر دبیت و دچیتە حەلەب و عاشق غەریبی دبینیت و دهینتە بەغدایێ.
عاشق غەریب دگەهت ناڤ داوەتا شاهـ سەنەمێ. کەسەک خۆ دگەهینتە وێ و دبێژتێ حاشقەک هاتییە نزانم عاشق غەریبە یان ژی شاگرتە؟
شاهـ سەنەم دبێژتێ بلەز هەڕە بزانە کییە؟ دبێژتێ ژی ئەز دێ تۆقەیەکا گەردەنا خۆ، کو گەلەک ب نرخە، دێ دەمە تە، ئانەکو ئامادەیە بهاترین زێڕ و گەوهەرێن خۆ بدەت، بەس دا جەوابەک ژ عاشق غەریبی وەرگریت. دەما دزانیت ئەو کەس عاشق غەریبە، دهلهلینە! تۆقەیا خۆیا زێڕین و ب بها دکەتە دەستێن وێ دا و ژ کەیفان دا دەستێ قاسدی سێ جارا رادمووسینە!
شاهـ سەنەم کارێ خۆ دکەت و دچیتە دەف عاشق غەریبی، بێکو گوهێ خۆ بدەت باب یان شاهـ وەلەدێ کوڕمام!
(شاهـ سەنەم خاتوونا خوە ب ئۆدا بووکانیێ دگەهینە
خەمل و خێزا خوە یا بووکانیێ ژ مال دەرتینە
بەژن و بالا خوە یا زراڤ و نازک پێ دخەملینە
چاڤێن بەلەک ژ کلێ سوبحانی بارکرینە
لنگێن خوە د شمکێن عنتابێدە دخینە
خێل و سپیچارا هەڤڕیشم ب سەر بەژنا خوە یا زراڤدە دخوشینە
هاژا کەسەکی ژ شاهـ سەنەم نینە
و قەستا دیوانا زاڤا و برازاڤا ب لنگێن خۆ کرینە
ل دەرێ دیوانێ سەکنی، ل وان دکر سلاڤە
خێل و سپیچارا حەریری بلندکر ژ سەر هەردو چاڤە
سەرێ من ب قوربان بە، دیوانا
عاشق غەریب لێ روونشتی ل ناڤە)(19)
دبێژیتە خویشکا عاشق غەریب هەڕە جیقەکێ ب وێدە! خویشکا وی دبێژیتێ عاشق غەریب براکێ من یێ شیرە. دبێژیتە دایکا وی ژی ب ورڤە هەڕە! دا ئەز جەم عاشقێ خوە روونم!
ئەو هێز و وێرەکییا د کەسایەتییا شاهـ سەنەمێ دا هەیە، جهێ سەرنجڕاکێشانێیە، کو ئەو ب ئازادییەکا کامل، دگەهیتە عاشق غەریبی و ب عاشقێ خوە ناڤدێر دکەت. ل هەمبەر وی هێزی، کوڕمام رازی دبیت و دبێژیت:
(گەلی جامێران، هوونێ خوەدی بحەبینن
ڤێ کێف و شاهـییا مە بتەرکینن
هوونێ شاهـ سەنەمێ ژ عاشق غەریب ڕە بگوهێزن)(20)
سێیەم- کەسایەتییا خویشکا عاشق غەریبی
سێیەم کەسایەتی د ڤێ داستانێ دا خویشکا عاشق غەریبییە، کو کەسایەتییا خویشکێ د چڤاک و کەلتوورا کوردی دا بەرجەستە دکەت، خویشک بۆ برای، پشتی دایکێ دل و باوەش و ئامیزا سۆزدار و دلینی و ڤیانەکا بێگەرد و پاکە، خویشک هەردەم حەز دکەن براکێن وان بگەهن مرازێن خۆ و مراز حاسل ببن، گەلەک جاران ژی ئامادەنە قوربانییا ب گەلەک رەنگ و شێوەیان بۆ بدەن، بۆ نموونە ژ لایێ ماددی، خویشک هەمیشە ژ میراتا ماڵبابی خۆش دبوو بۆ برایان، گەلەک ژێدەر باسی هندی دکەن، کو خویشک میراتا ماڵبابێ ناستینن و شەرمە باس بکەن. هەموو موڵک و ماڵ پشتی مرنا بابی بۆ برایان دمینیت.
مەلامەحمود بایەزیدی، د کتێبا خۆ دا دبێژیت : (ژنێن کورد میراتی ل ماڵا باب و دایکێ ناوەرگرن، بەلکی ددەنە زەلامان، د ناڤ وان دا میرات وەرگرتن شەرم و بێ خێرە، دبێژن هەرچیێ میراتی وەرگریت، ماڵا وێ دێ ب میرات بۆ ئێکا دی چیت، ب ڤی رەنگی خۆ ژ میراتی دپارێزن ژێ دوویر دکەڤن)(21).
خویشکا عاشق غەریبی، وەک دایکا خۆ، دلێ وێ تژی خەم و کولە بۆ برایێ خۆ، رۆژا داوەتا شاهـ سەنەمێ بۆ کوڕمامێ وێ، ئەو ژ باژاڕی دەردکەڤیت دا گوه ل شاهـیێ نەبیت، دبێژیت ئەڤە چل رۆژێن مە چێبوون، کو ئەز و دایکا خۆ دکەینە گری، چاڤێن وێ ژی وەکی چاڤێن دایکا عاشق غەریبی، کۆر بووینە ژ گرینا.
عاشق غەریب، گەلەک پرسیارا ژێ دکەت و پاشی ژێ داخواز دکەت، کو بچتە ماڵا وان ب شەڤ بحەوینن، ئەو ژی دبێژتێ تو ژی وەک برایێ من غەریبی، وەرە ئیشەڤ مالا مە بمینە!
د ڤێرە دا ئەم دبینین، کچا کورد، شیایە ب ئازادی ژ مال بدەرکەڤیت و بچیتە دەرڤەی باژێرێ بەغدا و ل وێرێ د گەل زەلامەکی نەنیاس ئازادانە باخڤیت، بێکو چ ئاریشەیەک چڤاکی تێدا بیت، ئەو کەسایەتییا ب هێز و وێرەک ل جەم ژن و کچا کورد، بەلگەیە بۆ ئەو کەشێ ئازاد د خێزان و باژێران دا هەبوویە، پێوەندییا ناڤبەرا مرۆڤان، پێوەندییەک ئازاد و بوێرانە وهێسایی بوویە، بهایێن مرۆیی بەراهییا هەر تشتەکی بووینە، ئاخاڤتن و مێهڤانداری و سوحبەتێن بێ پەردە و بێ پەنهانی تشتەک گەلەک هێسایی بووینە، کچ دشێت بڕیار بدەت، خورتەکی نەنیاس ببەتە ماڵ و چ ئاریشە نەبیت، ژ بەر کو غەریبە و چ جهـ نینن، ئەرکێ مێهڤانداریێ بابەتەک کەڤنارە د ناڤ مرۆڤان دا، لێ بۆ کوردان، بابەتەک موقەدەس و پاکە، هەردەم ژنێن کورد، ئەگەر زەلام ژی ل ماڵ نەبیت، مێهڤانان دحەوینن.
مەلا مەحمود بایەزیدی دبێژیت: (کوردێن خیڤەتنشین ئەگەر مێهڤانەک بۆ بهێت، یەکسەر دبەنە د خیڤەتێڤە و خودانێ ماڵێ ل بەر وان رادبیت بگەرمی بخێرهاتنا وان دکەت و هەسپێن وان ژێ وەردگریت و ب دارا خیڤەتی گرێ ددەت. ئەگەر زەڵام نە ل ماڵ بن، ژنێن وان ژ خیڤەتی دەردکەڤن و ب گەرمی بخێرهاتنا مێهڤانان دکەن، هەسپێن وان گرێ ددەن و مێهڤانان دبەنە ژوور و پتر ژ مێرێن خۆ خزمەت و رێزێ ل مێهڤانان دگرن)(22).
کەسایەتییا خویشکا عاشق غەریبی، ئەو سیفەت هەموو تێدانە، ئەوا کچەک کورد، بۆ برایێ خۆ ئەنجام ددەت، هەروسا ئەوا پێویستە د گەل مێهڤانان و غەریبەیان بجهـ بینیت، ژ مێهڤانداری و خوارن و ڤەخوارن و ڤەحەواندنا شەڤێ.
ژ بلی وان ئەرک و رۆلێن خویشکا عاشق غەریبی بجهـ دهینیت، د دوماهییا داستانێ دا، گرنگترین رۆل دبینیت، دا داستان ب خۆشی و چیرۆک ب دویماهییەک بەختەوەر ب کۆتا بهێت، خویشکا عاشق غەریبی ژ شاهـ وەلەد کوڕمامێ شاهـ سەنەمی ڕە ڤەدگوهێزن! ئەو ژی دبیتە بووک و دلێ وێ و دلێ کوڕمامێ شاهـ سەنەمێ ژی خۆش دبیت!!
ژێده‌ر و په‌راوێز:
- داستانا عاشق غەریب و شاهـ سەنەم، ڤەکۆلانەک بەراوردکارییە د ناڤبەرا تێکستی فۆلکلوری یێ ئێزدییان و یێ (میخائیل وۆریفیتش لیرمەنتۆف)ێ رووسی دا. ئامادەکرن و ڤەکۆلان: کۆڤان خانکی. ئەنستیتویا کەلەپوورێ کوردی-دهۆک، چاپا یەکەم- ٢٠١٧.
- داستانا عاشق غەریب و شاهـ سەنەم، ل ٢٩
- هەمان ژێدەر ل ٣٠
- هەمان ژێدەر ل ٣٠-٣١
- هەمان ژێدەر ل ٣١
- بنێرە، محەمەد حەمە باقی، مێژووی مۆزیکی کوردی، چاپی سێیەم، زنجیرە کتێبی موزیک و کەلەپووری کوردی، ٢٠٠٩ هەولێر.ل٦٣-٦٥
- هەمان ژێدەر، ل ٣١
- هەمان ژێدەر، ل ٤٨
- هەمان ژێدەر، ل ٤٧
- هەمان ژێدەر، ل ٣٣
- هەمان ژێدەر، ل ٣٤
- هەمان ژێدەر، ل ٣٥
- هەمان ژێدەر، ل ٣٦
- هەمان ژێدەر، ل ٤٠
- هەمان ژێدەر، ل ٤٣
- هەمان ژێدەر، ل ٤٣
- سوورەتا کەهف ٦٥-٦٦
- بنێڕە: مەم و زینا خانی و رەنگڤەدانا ئاماژەیێن دیرۆکی (ڤەکۆلینەکا ئەدەبی و دیرۆکی شیکارییە)، ڤەکۆلین: جەمیل محەمەد شێلازی، ئەنستیتویا کەلەپوورێ کوردی- دهۆک.٢٠٢٠ ل ١٢٠-١٢١
- داستانا عاشق غەریب و شاهـ سەنەم، ژێده‌رێ به‌رێ، ل ٥٤
- هەمان ژێدەر. ل ٥٥
- بنێڕە، مەلا مەحموود بایەزیدی، دابونەریتی کوردەکان، وەرگێڕانی لە رووسییەوە: د. شکریە رسول،١٩٨٣ ل٤٢.
- هەمان ژێدەر، ٤٦
