ڕەهەندێت هزری و پڕاکتیکی د میتۆدێت ڕەخنێ دا

غیاسەدین نەقشبەندى

رەخنە ب کوردی، پەیڤەکا گەمورەیە، یارەقە، یا تیژە، یا زڤرە؛ نزانم چاڤکانی و ئیتیمولۆجیا وێ ژکیڤە هاتییە و بۆچی ئەو ناڤ دانایە سەر ڤی تێگەهی، چێدبیت فارسی بیت و چێدبیت تورکی ژی بیت، ئەم نزانین کێ ئینایە و چەوا هاتیە د ناڤ زمانێ کوردی دا، لێ یا ئەز دزانم یا زڤر و ڕەق و دڕە، ڤێ زڤراتیێ رەنگڤەدانەکا نەرێنی یا ل سەر واتایێ وێ کری، هەروەسا ل سەر یێ بەرامبەر ئەوێ رەخنە لێ دهێتەکرن، ب ئینگلیزی  Criticism  و ب عەرەبی (النقد) رەنگڤەدانا وێ ب گورەی زانستا واتایان (علم المعاني البنیوي) Structural Semantics ئانکو ب شێوازەکێ مۆرفۆلۆجی و بنیاتێ فۆرمۆلەبوونا پەیڤێ کارتێکرنا شێوازێ گۆتنا وێ د ناڤ سیمانتیکیێ دا Semantics کو بو زانایێ زمانی یێ فرەنسی میشێل بڕیال Michel Bréal 1832-1915. هەروەسا پەرتووکا “Language: Its Structure and Use “  یا نڤیسەرێ وێ یێ بناڤودەنگ د بوارێ زمانەوانیێ دا.

گۆتنا ئێکێ:

پەیڤا (ڕەخنە) د ناڤ زمان و کەلتورێ کوردی دا

کارتێکرنا دەنگێت زڤر و تیژ ل سەر هەستێت مروڤی دیاردکەت و چەوا ناڤ بو تشتان دهێنە دانان، د فەرهەنگا مردۆخ. کوردی-کوردی، وەک کون وکەلەبەر و قلێش هاتیە ناساندن، ل هەمبانە بۆرینە دا هاتییە: تانە (طعن) سەرکۆنە عقوبەدان رەتکرن، عەیبلێگرتن شلی و سستی..هتد. هەر هەمی پەسنێت وێژی ب نەرێنی هاتینە دیارکرن و ئەڤ پەیڤە بزڤراتی خو نیشا ددەت، ئەوێ ئەڤ پەیڤە ئینایە د زمانێ کوردی دا چ واتاگەرییا رەخنێ نەزانییە و د دەستپێکێ دا ئەو یێ د رەخنێ گەهشتی وەکی کارەکێ نەرێنی و زڤر و سزادان. د دەمەکی دا، رەخنە تێگەهەکێ هەڵسەنگاندنێیە و ئەرێنیە، سوودێت وی بو هەمی مژاران دیاردبن، کو مروڤەکێ شارەزا دشێت هەمی تشتێت پێڤەگرێدای ب شێوازەکێ ئەرێنی دیارکەت، رەخنا ئەدەبی، یا هونەری، یا کۆمەڵایەتی، یا سیاسی..هتد. ب هەر حال ئەڤە نە مژارا مەیە، لەوما ئەز گەلەک ل دویڤ  ناچم.

رەخنە د ناڤ کومەڵگەها کوردی دا، وەکی تێگەهەکێ بێ کەڤال و بێ سنور هاتییە ناسین، ب گەلەک شێوازان خو نیشان ددەت و گەلەک رویێت جودا یێت هەین، لێ هەمی ب نەرێنی دهێنە هەژمار و گەلەک جاران یا هاتیە تێکەلکرن ل گەل نەرازیبون و گازندە و نەڤیان و پرسێت دەروونی و کۆمەڵایەتی، ب تایبەت ل کوردستانێ، کو هەتا نهو تێگەهشتنەکا روهن و دروست بو ڤی زاراڤی نینە، نە ژ لایێ کومەڵگەهێ و دەستهەڵاتێ ڤە و نە ژ لایێ تاکان ڤە، ئەز باوەر دکەم ل گەلەک جهێت دی ژی ل روژهەڵاتا ناڤین، هەمان گرفت دهێتە دیتن، چونکی رەوایەتییا دەستهەڵاتێ نەگەهشتییە ئاستێ دەستهەڵاتەکا سڤیل.

ئەڤ هەمیە دهێتە ئارا، چونکی ئەم جوداهیێ د ناڤبەرا گازندە و رەخنێ دا نزانین، خەلکێ ژ لایەکی تێگەهێ رەخنێ یێ کربیە ئامیرەک ئان چەکەک بو لێدانا کەسایەتییا تاک و حزبان. تەنانەت حکومەتێ و فەرمانبەرێت وێ ژی، هەروەسا دەستهەلات ژی ژبەر تێنەگەهشتنا وێ بو رەخنێ و نەشیانا جوداکرنا رەخنێ ژ نەکامی و بەحسکرنا خراب و گازندێ ب هەمی شێوازان، هەوڵددەت بێدەنگ کەت، هەوڵێت وان بو بێدەنگکرنێ دگەهنە رادەکێ ترسناک ژ ڕویێ مۆڕالی ڤە، وەکی چێکرنا پروپاگەندە و دەست برن بو  لێدانا ناڤ لەوتاندنا کەسایەتی و تەنانەت خێزانی ژی، بڕاستی ژی هەردو دیتن وەکهەڤن، دیتنا دەستهەڵاتێ بو گازندان و بکارئینانا تاکی بو داخوازکرنا مافێت خو ، هەردو ب دروستی تێنەگەهشتینە، کو جوداهییەکا بنیاتگەر یا د ناڤبەرا رەخنێ و گازندێ دا هەی.

گرێبەستا کۆمەڵایەتی و مافێ نەرازیبون و گازندێ

 د ناڤ گرێبەستا کۆمەڵایەتی دا Social Contract مافێ دەربڕینێ و نەرازیبوونێ، پێکهاتەکێ سەرەکییە یێ مافێت مروڤی، دەما تاک کورتیێ د ئەرکێت خودا دکەت، دەستهەڵات دشێت ب هەمی جوران تاکی سزا بدەت، دەستهەڵات نکولیێ د مافێت تاکی دا دکەت، تاکی چ رێکێت بەرپەرچدان و بەرسڤدان و سزادانا دەستهەڵاتێ نینن، ژبلی وێ گازندێ، لەوما ئەگەر ئەو ژی لێهاتە بڕین، دێ بەرامبەر سیستمی هەست ب تازیبوونێ کەت و دێ خو کێشیتە د ناڤ کەڤلیژانکێ خو دا، ئانکو دێ خو ژ وێ گرێبەستێ ڤەکێشیت و ب دلەکێ شکەستی و هەستەکا تولەوەرگرتنێ و دێ هاڤی بیت.

د قووناغێت سەرەکی دا بەری هاڤیبوونێ، مافێت وی یێت زەبتکری و و هاتینەخوارن وەکی گازندەکا خویاتی خو نیشانددەن، چونکی هێشتا تاکی باوەرییا ب چاکسازی و چێکرنێ ڤە هەی؛ هەکو تاک گازندێ دکەت، ئەو هێشتا وێ دەستهەڵاتێ ب یا خو دادنیت و باوەرییا ب چێکرنا وێ و راستەڕێکرنا وێ هەی و ئەو گازندە تاکە میتودە بو دەربڕینا نەرازیبوونێ، لەوما پێدڤییە ئەڤ مافە ل ژێر چ بارودۆخان نەهێتە پێشێلکرن.

 دەستهەڵات لەوما دەستهەڵاتە دا ڤان کاران و گەلەکێت دی ژی وەک پێشمەرجەکێ مۆڕالی بو گرێبەستا کومەڵایەتی ب باشترین شێواز ئەنجامدەت و ماف و ئەرکێت تاکی بپارێزیت، چونکی ئەو دەستهەڵات ڕەوایەتی و شەرعیەتا خو ژ ئەنجامێ راستبوونا بالانسێ ڤێ گرێبەستێ وەردگریت.

د وێ گرێبەستێ دا، هەر تاکەکی بەرامبەر سیستمی ئەرکێت دیاریکری یێت هەین و ل سەر تاکی پێدڤییە وان ئەرکان بجهبینیت، تەنانەت ئەگەر بخوڕتی و زورداریژیبیت؛ لبەرامبەر ڤان ئەرکان کو یا گرنگ تێدا بپاشئێخستنا بەرژەوەندیا خو یا کەسایەتیه، سێتەکێ مافانژی ب حەقێ خودزانیت و پێدڤیە هەمی مافێت هەڤوەڵاتیبونێ بو بهێنە دابینکرن بێی نکولی و کێموکاسی و بێ منەت.

هەلسەنگاندنا بەها و ئاکارێت کۆمەڵایەتی ئەرکەکێ مۆڕالییە ل سەر هەرکەسەکی، کو بەرەڤ راستڤەکرنێ ڤە بچیت، ئەڤ چەندە ژی ناهێتە ئارا ئەگەر رەخنە نەبیت – رەخنە ل هەمی تشتەکی- نابیت کەسەک ئان ئۆرگانەک هەبیت یا ڤه‌دەر بیت ژ ڤی تێگەهی، چونکی دێ کارتێکرنێ د دادپەروەریا گشتی دا کەت، دێ وێرانکاریێت گەلەک مەزن ئینیتە ئارا، ئێک ژ وان نەهامەتییان نەمانا باوەرییا تاکییە ب سیستمێ کۆمەڵایەتی، سیاسی، ئایینی، دەما تاک بێئومێد دبیت، خو دکێشیتە د ناڤ کەڤلیژانکێ خو دا و ئێدی خو ب بەشەکێ وی سیستمی نزانیت و ژێ تازی دبیت، پشتی قووناغا تازیبوونێ هاڤی دبیت، وەکی قووناغا دویماهییێ یا باوەری نەمان ب سیستمی.

رەخنە پروسەیەکا شیکارییە بو رەخنا جوانیێ و رەخنا ئەدەبی و تەنانەت هزری ژی، ئەو ژی   ڤەدیتنا خالێت بهێز و لاواز و ئاسایی و شرۆڤەکرنا وان بو کەسێت، کو شولێ وان رەخنە نەبیت، دێ گەلەک هاریکاری هێتەکرن بو ناسینا وێ داهینانێ، چونکی گەلەک خال یێت تێدا، کو مروڤێ ئاسایی نەشێت ببینیت ئان تێبگەهیت، رەخنە دبیتە رێنیشاندەرەک بو تێگەهشتنەکا باشتر، جهێ داخێیە کو مللەتێت روژهەلاتا ناڤین هەردەم رەخنێ ب کەسی وەردگرن و مەبەستا وێ دکەنە لێدانا کەسایەتی و هەوڵا تێبرنێ، کو د بنی ڕا ئەڤێ دیتنێ چ پەیوەندی ب رەخنێ ڤە نینە، نە ژ لایێ رەخنەگری و نە ژ لایێ رەخنەلێکری.

رەخنا کۆمەڵایەتی:

 د کومەڵگەهێت دائێخستی دا، رەخنەگرتن ل دابونەریتان کارەکێ ئەستەمە، چونکی کومەڵگەهێت مروڤان گەلەک ب وان دابونەریتان ڤە دگرێداینە و دەرکەڤتن ژ وان دابونەریتان شێوازەکێ بێ مۆڕالییێ نیشان ددەت، بو نموونە هەمی دزانن وەرگرتنا نەختى گەلەک تشتەکێ کرێتە و نەیێ ڕەوایە، لێ هەر دکەن، هەمی دزانن ب شویدانا کچێ بزۆری بو مروڤەکێ وێ نەڤێت، کارەکێ بێ مۆڕالییە، بەلێ گەلەک وەدکەن – هەرچەندە نهو د ناڤ مە دا گەلەکا کێم بووی – کەس نەشێت ل سەر کەسێ بسەپینیت، مەگەر دەستهەڵاتا یاسایی بڕیارێت توند داڕێژیت و بینتەدەر و سزایێت توند دانیتە سەر وان کەسان، ئەو ژی گەلەک جارا دێ بینین سستییەکا تێدا و ژ بەر ئاین و کومەڵگەهێ نەوێرن بکەن.

رەخنا ژ ڤی جوری پێدڤییە شەهرەزایەکا هویر د کومەڵگەهێ دا هەبیت و پلانەکا درێژخایەن هەبیت بو پاشەڕوژێ، کا مە چ جۆرە تاکەک د کومەڵگەهی دا دڤێت، پێچێبوونا زانستی و فکری و شیانا شرۆڤەکرن و هزرەکا سەرڕاست یا گرنگە، چونکی بێی ڤانا رەخنەیا کۆمەڵایەتی ناهێتە کرن، هەروەسا شەهرەزایی د ئابوری و شرۆڤەکرنا بوویەرێ مەتریالی و ئایدیالی و پەیوەندیێت تاکان ل گەل هەڤ و پەیوەندییا دەستهەڵاتێ ل گەل تاکان.

پەیوەندیێت تاکان و دابونەریت و خواندنا فەلسەفێت جودا و میتودێ چارەسەرکرنا وان بو گرفتان، خالێت بنیاتن بو ڤی جۆرێ لێکولینێ. هەروەسا شرۆڤەکرنا دیرۆکی و خواندنا دابونەریتان و پێشکەڤتنێت مروڤایەتی چەوا چێبو‌وینە و د چ قووناغ دا دەربازبووینە و چەوا قەرقودێ کۆمەڵایەتی بنیاتنایە وەک فاکتەرێت دیرۆکی و کارتێکرنا وان ل سەر بوهژینا تاکان د سیستمەکێ گشتگیر دا.

تاکە رەخنە،کو ئێک بشێت ل کەسی بکەت، رەخنە و هەلسەنگاندنا سایکۆلۆجییە، کو ب گورەی چەند بدەرەکان کەسایەتییا تاکەکی ئان کۆمەڵگەهەکێ شرۆڤەکه‌ت و وەکی زانستان.

ترازوویەکا تایبەت:

پشتی لێکولینەکا دویر د ناڤ ڤێ مژارێ دا، ئەز گەهشتمە باوەرییەکا نە یا کێم، کو رەخنە پشکەکا سەرەکییە د پێشکەڤتنا کومەڵگەهان دا و گرنگییەکا گەلەک یا هەی بو خو چێکرنێ و خوراستکرنێ، ئەم دشێین میتودێت رەخنا ئەدەبی و هونەری وەکی رێنیشاندەر ل سەر حالەتێت کۆمەڵایەتی و سیاسی ژی دانین و ڕەوایەتییا ڤی جۆرێ رەخنێ دکەڤیتە د ناڤ کەڤالێ گشتی یێ رەخنێ دا ،کو تەنێ مروڤی مافێ هەی رەخنێ ل کارێت گشتی Public  بکەت. هەردەما مروڤەک پایەکا گشتی وەردگریت چ حزب دانیت، و چ ب هەلبژاردن وەرگریت ئێکە، بەردەوام جهێ پرسیار و رەخنەلێگرتنێیە ژ لایێ خەلکێ چونکی پایە خزمەتگوزارینە نە بەخشین و خەلاتکرن. مروڤی مافێ هەی رەخنێ ل موتەسەرفی، ئان سەرۆکێ بەلەدیێ بکەت، ئان هەر پایەکێ دی یێ خزمەتگوزاری، تو دشێی بێژییە وەزیرێ مەعارفێ تو بوچی بچویکێت خو دبەیە خویندگەهێت ئەهلی، تو دشێی بێژییە وەزیرێ نوشداریێ تو بۆچی بو عیلاجێ دچییە ژ دەرڤەی وەڵاتی و ب توندی بێژیێ بوچی مروڤێت خو داناینە جهێت باش و پڕ پارە، ئان بۆچی عەرد دایە فلانی و بۆچی ڤێ جوداهیێ دکەت، لێ کەسێ مافێ هندێ نینە بەحسێ پشودانا وی بکەت، ئان هویراتیێت ژیانا وی یا کەسایەتی، ئان چەند دەزگر هەنە، و چەند هەڤال، ئان مەلەڤانیا دکەت ئان بلیاردێ، پێدڤیە ئەڤە نەهێنە تێکهەلکرن، چونکی نەزانینا رەخنێ دیوارەکێ خواروڤیچ چێدکەت و ئەوژی ئێدی گوهێخونادەنە رەخنا دروستژی و دێ بکەیفا خو کەن حەتا رۆژەکێ ل جهەکی دپەقیت و مالێ ل هەمیا وێران دکەت و مللەت و نەتەوە تووشی کارەساتا تێچوون و نەمانێ دکەت.

قووناغێت پێشکەڤتنا میتۆدێت رەخنێ:

دیرۆکا رەخنێ نەیا دیار و خویایە، لێ گرێدانا وێ ب فورمولەبوونا کومەڵگەهێت بچویک ڤە کارەکێ نێزیکە ژ راستیێ، هەردەما تاکی ئێک ژ پێش خو ڤە ل کارەکێ گشتی دانا دا نوێنەراتیا وی بکەت، ئێکسەر گرێبەستەک د ناڤبەرا وان دا چێدبیت، گاڤا نکولی ل مافێت وی هاتەکرن، دێ گازندێ کەت و دێ رێکێت توندتر گریتە بەر دا مافێت خو بدروستی وەرگریت و لڤێرێ یاخیبوونا وی ژ دەستهەڵاتێ دێ ڕەوایەتییەکا مۆڕالی وەرگریت و ل شوینا لادەر و دەرچوو ژ یاسا، دێ بیتە خەباتەکا رەوا.

دیرۆکا رەخنا کومەڵایەتی و سیاسی پشکەکا گرنگە ژ دیرۆکا مروڤایەتیێ و کارتێکرنەکا راستەوخو یا ل سەر فوڕمولەبوونا کومەڵگەهان هەی، ئەو ژی ب پێشئێخستنا رژێمان ئان هەڕفاندنا وان.

هەمی شۆڕش و ڕاپەڕین گازندەنە هاتینە نژنین و کەلەکەبووین لسەرێک بێی کو چارەک ژ بو هەبیت، هەمی شوڕش ژ دەستپێکا پەیڤا (نە) دەستپێدکەن و دهێنە سەرێک حەتا دگەهنە ڕادێ تەقینێ و ب شێوازێت دڕندە کوتایێ ب ستەمێ دئینن.

د دیروکا مروڤایەتیێ دا ب گشتی مروڤی ستەم ئەرێ نەکرییە و چ جارا ژی قەبوول ناکەت، حەز دکەت کومەڵگەهەکا دادپەروەر هەبیت، کو هەر کەسەک د ناڤ دا بهێتە پارازتن، ئاسایشا ئابۆری، یا کەسایەتی یا پارازتی بیت  و بکەڕامەت بژیت و بگورەی شیانێت خو بهێتە خەلاتکرن، ل بەرامبەر ڤێ چەندێ حەز و ویستێت کەسایەتی دکەتە گوری وێ پێکڤە ژیانێ، یێ ئامادەیە سەروەرییا خو ڕادەستی سیستمەکێ دادپەروەر بکەت، هەردەما دادپەروەرییا سیستمی تێکچوو، ئەو تاک هاڤی دبیت کو دێ د ڤێ گوتارێ دا پتر هێتە باسکرن.

ل یۆنانا کەڤن ناڤێ ‹سوکراتیوس› 469-399 ب.ز. وەکی مامۆستایێ ئێکێ دهێت، هەروەسا ئێکە ژ پێشەنگێت رەخنا کومەڵایەتی و سیاسی کو روگەهێ تایبەت بڕەخنێ دامەزراندی بو رەخنەگرتنێ ژ کۆنسێپتێت باو ل ئەتینا کو بو سەدەما دادگاکرن و کوشتنا وی ب ژەهرێ، هەروەسا پشتی وی ‹پلاتۆ› Plato 427-347 ب.ز شاگردێ وی د پەرتووکا Republic   رەخنە ل سیستمێ دیموکراتی کر، هەروەسا د دویڤدا ‹ئەرستۆتل Aristotle ‹384-322، ب.ز . د پەرتووکا سیاسەت دا شێوازەکێ تێر و تەسەلتر و بەرفرهەتر سیسته‌مێت سیاسی شرۆڤەکرن، هەروەسا ویژی رەخنە ل سیسته‌مێ دیموکراسی و پادشاهی گرت.

د دویڤ وان دا، ب شێوازەکێ نویتر ‹شیشرۆن› 106-43 ب.ز. ل رۆما یا کەڤندا «رەوانبێژی ئێخستە د ناڤ بۆچوونێت خودا  بو رەخنەگرتنێ ل گەندەلیا سیاسی د کۆمارا رۆمانی دا»  و ڤەگەڕان بو قه‌نجیا سڤیل.

د ناڤ فەیلەسۆفێت ئیسلامێ دا ‹فارابی› 872-950 «  و ‹ئیبن روشد› 1126-1198 د ناڤ پەرتووکا (تهافت التهافت)، رەخنە دەربارەی بارودوخێ سیاسی ل ئەندەلوسێ.

 دەم و جهـ و رویدان، سێ فاکتەرێت گرنگن د ناڤ هەمی رویدانێت دیرۆکی دا، هەر سەبارەت ڤێ چەندێ، رەخنێ رۆلێ خو یێ کاریگەر ل سەر هەمی بارودۆخەکی و هەمی جهەکی یێ سەپاندی، سەرهەلدانا دویێ یا رەخنا تۆمارکری د ناڤ رۆما دا ل سەر دەستێ ‹تۆمایێ ئەکوینی› 1225-1274 زاینی هاتە ئارا و د پەرتووکا (المجموع اللاهوتي)، کو پتر پرسێت دادپەروەرییا کۆمەڵایەتی د چارچووڤێ ئایینی دا و رەخنەگرتن ل ستەم و  ناعەقلانی و نا لوجیکیا ئایینی».

دەما ماکیاڤیللی Machiavelli  Niccolo   1469-1527 پەرتووکا (میر)  ل سالا 1513  ئامادەکری و دەما ئەو ل گوندەکێ ئیتالی دژیا ژ بەر ڤەگەڕانا خێزانا ‹ئالمیدیچی› ماکیاڤیللی ئەڤ پەرتوو‌کە کرە دیاری بو لۆرینزۆیێ دویێ ئالمیدیچی ب هیڤیا ڤەگەڕاندنا پایا وی یا کەڤن ئەمیندارێ کومارێ»  کو پشتی مرنا وی هاتییە بەڵاڤکرن، هەرچەندە وەکی ئێک ژ مەترسیترین پەرتووکێت جیهانێ دهێتە هەژمار، لێ گرنگییا وێ هەلسەنگاندنا بارودۆخی یە وەکی نامەکا گرنگ د فقها سیاسی دا ب شێوازێکێ ئاموژگارییا نەگەتیڤ، کو پشتی هینگی روگەهەکێ تایبەت ب ناڤێ میکاڤیلیزم هاتە دامەزراندن.

ژیانا مروڤان هەردەم د دیروکێ دا د هەمان خەلەک دا دچیتەڤە، ل گەل گوهۆڕینا هندەک تایبەتمەندییان، ستەم و ستەملێکری و بەندایەتی ب هەمی شێوازێت خوڤە ئەرێنەکرییە، لێ یا دمینیت وەکی میتۆدەکێ پێشگرتنا وێ ستەمێ، تەنێ رەخنەیە، ب هەمی شێوازێت خوڤە، پشتی گوهۆڕێنا ژیانا مروڤان و هەروەکی د پەرتووکێت ‹ئێریک فرۆم›دا دهێتە ئەزمونکرن»، رەخنە بەردەوام د ژیان و دیرۆکا مروڤایەتییێ دا هەیە، نەخاسمە ئەگەر مروڤ کەڤتە د ناڤ بارەکێ نەخوازتی و تەنگاڤ دا و سەروەرییا خو رادەستی سیستمەکی کر، کو ب دادپەروەری رەفتارێ ل گەل هەمی تاکان ناکەت.

تۆماس مۆڕ  Thomas more  1478- 1535ێ د پەرتووکا خو دا Utopia  ب ڕێکەکا جودا و دروستکرنا کومەڵگەهەکا ئەندێشەیی وەکی کۆمارا پلاتۆی رەخنێ ل کومەڵگەها ئەوروپی دکەت، کو تەنێ ل وێرێ ئەگەر دادپەروەری و یەکسانی بهێتە ئارا.

ل چاخێ رەوشەنگەری هزرێت ‹رۆسۆ›ی گەلەک بەربەلاڤبون و جان جاك روسۆ  Jean-Jacques Rousseau 1712-1778 د په‌رتووكا (گرێبەستا کۆمەڵایەتی)دا رەخنێ ب شێوازەکێ جودا ئاراستەی رژێمێت داپلۆسێنەر دکەت و بەرگریێ ژ مافێت سروشتی یێت تاکان دکەت، د دویڤ دا ‹ڤۆڵتێر› Voltaire  1694-1778 ئەوێ بەرگری ژمافێت ئازادیا هزری یا تاکان کری و رەخنا وی ل سەر سیستەما پادشایەتی و کەنیسێ بوو»، ل چه‌رخێ ١٩ێ کارل مارکس 1818-1883و  ‹فریدریک ئەنگلز› 1820-1895 رەخنەکا بنەڕەتی ل سیسته‌مێ سەرمایەداری گرت و جاڕدانا شوڕشا پرۆلیتارییا کر بو گوهۆڕینا سیستمێ سەرمایەداری». هەروەسا یا بەردەوامبوویی هەتا رۆژا مە یا ئەڤرۆ و چ چارە ل قەلسی و پویچاتییا مروڤی نەهاتییەکرن.

د ناڤ ڤێ ڤەگێڕانا دیرۆکی یا بلەز دا، دیار دبیت چەوا بزاڤێت ڕەخنێ وەکی تێگەهەکێ ئەرێنی شییاینە روویێ عەردی بگوهۆڕن و ڕەخنە شیایە هەلسەنگاندنێ بو بارودوخێ نەخوازتی بکەت و هاریکارییا فورمۆلەبوونا جیهانەکا باشتر بکەت.

• گوتنا دویێ:

رەخنا ئاڤاکەر و رەخنا تێکدەر!

تشتەک نینە بناڤێ ‹رەخنا ئاڤاکەر و رەخنا تێکدەر›، هەمی رەخنە دباشن؛ ئەڤ ئیدیۆمە دو ئیدیۆمێت ب غەرەز و ترسناکن، دارودەستێت دەستهەڵاتان ئەڤە یا چێکری دا دەڤێ خەلکێ پێ ببێنن و بشێن رەخنێ ژی بکەنە د ناڤ لیستا رەش دا، ئەوا ئەو بکار دئینن بو پولینکرنا رێژه‌یا وەلائێ و گوهدارییێ و نەهێلانا مێشک و عەقل و مروڤێت زانا و دویرەپەرێزکرنا رەوشەنبیرێ راستی بکاربینن و کورەواری و نەزانینا خو پێ ڤەشێرن. ئەڤ ئیدیۆمە کودەتایەکا ترسناکە ل سەر رەوشەنبیریێ و عەقلێ گشتی.

 ب بۆچوونا من هەمی شێوازێت رەخنێ دباشن، تێگەهێ ‹رەخنا ئاڤاکەر و یا تێکدەر› هەڤسارەکە دویڤەلانکێت دەستهەڵاتێ  وەکی ئیدیۆم یا داتراشی دا دەنگێت ئازاد پێ کپ کەن و دەڤێ خەلکێ پێ ببێنن و جهێ خو و بەرژەوەندیێت تایبەت و نە ڕەوایێت خو پێ بپارێزن، ئەڤانا چ پەیوەندی ب وەڵاتپارێزیێ و خەباتێ و قەنجیێ ڤە نینە، دەستەکەکا کڕنی و موچەخۆر Parasite و بەرژەوەندخواز ل سەر حسابا ناڤێ دەستهەڵاتێ و حکومەتێ دژین، لەوا هەردەم دبێژم: هەمی رەخنە دئاڤاکەرن، تەنانەت یا خراب ژی، چونکی  ئەوا دەرڤەی رێسایێت رەخنێ ئەو نە رەخنەیە، ئەو دبیتە تەشهیر و ب ڕێکێت یاسایی دهێتە چارەسەرکرن.

نەرازیبوونا خەلکی یا سەرەکی ژ کێماسی و نشوستی ئینانا دەستهەڵاتانە بو مافێت وان و نشوستی ئینانا دەستهەڵاتێیە د دابینکرنا دادپەروەرییا کۆمەڵایەتی و پێشکەشنەکرنا خزمەتگوزاری و ئەنجامنەدانا کارێت گشتی ب شێوازەکێ رێکوپێک، گازندێ پەیدا دکەن؛ ئەو گازندە نەڕەخنەیە، رەخنەگرتن کارەکێ هەلسەنگاندنێیە ب هەمی لایەنان ڤە و ئەو نە شۆلێ هەمی کەسانە، چونکی میتۆدێت تایبەت یێت هەین و پێدڤییە ل ژێر روناهیا هزر و فەلسەفەکێ دا بیت و یاسا و رێسایێت خو یێت تایبەت هەبن.

گازندە ب مەبەستا راستڤەکرنا کارێ ئەوێ بەرامبەر ئان پشتگوهڤە هاڤێژتنا بەرژەوەندیا گشتی یا بەرپرسەکی ئان حزب و دەستەکا وی چێدبیت، ب تایبەت ئەگەر پایەکا گشتی (منصب) هەبیت، چونکی پایە و پێگەهێت گشتی ئەرکن بەرامبەر مللەتی نەک خەلاتکرن، حزب پلە و پایایان بدەنە ئەوێت وان دڤێن، گەلەک ژ وان حزب ژ لایێ خزمەتکرنا وی یا ژێ ڕازییە ئان جۆرەکێ دی یێ خزمەتگوزارییان پێشکەش دکەت، کەس نزانیت چنە، لێ ب دلنیایی ڤە پەیوەندی ب وی پیشە و سنعەتی ڤە نینە و پترییا وان نە مروڤێت ئەکادیمی و شارەزانە، تەنێ حزب یا ژێ ڕازییە، دێ داننە جهەکێ گشتی یێ خزمەتگوزاری دا شۆلێت وان ل وێرێ بڕێڤە ببەت، لێ ژ لایێ پیشەیی و تایبەتمەندییا کاریڤە نە د شایستەی ڤێ پایا خزمەتگوزارینە، ئەو ژی دکەڤنە د کەڤالەکێ ل خو باییبوون و د خو دا ئاڤابوون (غرور) و هەر ل سەر هەمان بنەمایێ خەلاتکرنێ رەفتارێ ل گەل وێ پایا خزمەتگوزاریێ دکەن، وەک بێژی خەلاتکرنەکە و خودێ یا بو ئینای.

  چێدبیت گەلەک جاران رەخنە ژی وەک دیتنەکا مۆڕالی ب مەبەستا راستڤەکرنا ڤاریبوونان بهێتەکرن، ئانژی، هەلسەنگاندنەکا زانستی و دادپەروەر و ڕەوابیت بو دیارکرنا چاکی و خرابییا هەر سیستمەکی، ئان کارەکێ گشتی، کو د ئۆرتا سیستمەکێ ئەخلاقی دا بیت.

دەما دەستهەڵات ب گازندێ دلنەخۆش دبیت و رەخنێ ژی وەکی وێ پۆڵین دکەت، ئەو هێشتا یا د قووناغەکا سەرەکی دا و نەشییایە گازندێت خەلکێ چارەسەر بکەت، ئەو دەستهەڵات چ جارا نەشێت گوهێ خو بدەتە رەخنێ، چونکی ل نک وێ رەخنە و گازندە ئێکن و قەبویل ناکەت کەس نەکامییا دەستهەڵاتێ بکەت و بەحسێ وێ ب خرابی بکەت، ئەوێت ڤی کاری دکەن، ب ساناهی دبنە دژمنێت گەل و نیشتمان و شۆڕشێ و ب دەهان زاراڤێت قالبدای بو وان هەنە، داننە سەر دەنگێت ئازاد دا یاسایێت سزادانا یاسایی و ئەخلاقی ژێبگرن و ب ساناهیتر بشێن بێدەنگ بکەن.

دەما دەستهەڵاتێ ئەڤ قووناغە دەربازکر، دێ گەهیتە قووناغا سود وەرگرتن ژ رەخنێ و دێ هێزا رەخنێ بو بهێزکرنا خو بکار ئینیت و دێ گوهێ خو دەتێ، چونکی یاهاتییە ڤاڤارتن و ئێدی گازندە و نەکامی ناهێتە دیتن، هینگی دێ شێت خەلکی تێگەهینیت، کو رەخنە نە هەڕفاندنە، رەخنە ئاڤاکرنە و بەردەوامیدان و پێشکەڤتنە.

کەس نینە بێژیتە زەنگینەکی و بازرگانەکی تو بوچی یێ زەنگینی! ئەگەر زەنگینییا وی ب ڕێکەکا ڕەوا و ب وەستیانا وی بیت، ئان وەکی پاشڤەمای و میرات یێ بو مای؛ بەلێ دەما مروڤەک د ڕێکا پلەیەکا سیاسی یا گشتی دا زەنگین دبیت، چاڤێ هەمیا یێ لێ، چونکی بنیاتێ گرێبەستا کومەڵایەتی پارازتنا سامانێ گشتییە و هەمی هەل بو هەمیان د ئێکسان بن، لەوا هەر کەسێ ب ڤی شیوازی زەنگین بووی دێ کەڤیتە بەر گازندە و کەربا خەلکی، چونکی یێ ل سەر حسێبا وان و کێشا وان یا ڕەوا زەنگین بووی و خەلکێ مافێ رەخنێ یێ تێدا هەی وەک ساکارترین بەرپرسیارەتی ل سەر ترازییا گرێبەستا کۆمەڵایەتی، کو لایەنێ سیاسی و تەڤلیبوونا تاکان د کومەڵگەهێ دا ڤەدگریت، هەروەسا ئاڤاکرن و بەردەوامبوون و پێشڤەبرنا سیسته‌مێ سیاسی.

رەخنەگرتن ل بازرگانەکی ئان زەنگینەکی ب شێوازەکی دهێتەکرن، کو ئەزموونا وی و خەلەتی و چەوتی و خرابیێت وی بهێنە باسکرن وەکی ئەزموونەک بو کەسێت دی، کو رێیەکا راست نیشا نفشێت نوی بدەت چەوا ب ڕێکێت مۆڕالی (ئەخلاقی) بازرگانیێ بکەت و چەوا سیستمەکی دانیت و ببیتە نموونەکا باش.

رەخنا سیاسی:

پڕاکتیزەکرنا رەخنا سیاسی پێدڤی ب چەند هەل و مەرج و رێکارەکانە، کو ل گەل تیۆرێت رەخنا سیاسی بگونجێن، چونکی هەر روگەهەکێ فەلسەفی تیۆرا رەخنێ ب شێوازەکێ جودا تێدگەهیت و شرۆڤە دکەت، لێ ئەو تشتێ هەمی دیتنان دکەتە ئێک و بۆچوونا راست تەنێ ژ لۆجیک (منطق) فورمۆلە دبیت، ئەوە هزرێت جودا نێزیکی هەڤ دکەت و ل ژێر چەترا بەرژەوەندییا گشتی دکەتە ئێک.

ئەگەر مروڤ عەقلانی و لوجیک بن، عەدالەت و دادپەروەری دێ هێتە ئارا و چ ژ ڤان گرفتان ناهێنە پێش، رەخنا سیاسی نە تەشهیرکرنە و نە ڤەدیتنا عەیبێت ئێکودو یه‌، رەخنا سیاسی هەلسەنگاندنا کار و ئەنجامێت وانە ب شێوازەکێ راستگۆ و بێلایەن، هەلسەنگاندنا کارێ حزبان، حکومەتێ، دەستهەڵاتێ، هەمی دکەڤیتە د ناڤ کەڤالێ سیاسی دا، کو چ سیاسەت بێ رەخنە ناهێنەکرن، ئەگەر ئەڤە نەبن، دێ دویماهییێ دەستهەڵات کەڤیتە دەستێ حزبەکێ و ناهێلێت کەسێ دی باخڤیت و کەس رەخنێ لێ بگریت، ئان هەلسەنگاندنێ بو بکەت، ئەو حزب ب خو ژی دێ پویچ بیت، دەما کەسەک نەبیت بێژیتێ ئەڤە یا خەلەتە و ئەڤە یاراستە..هتد.

گرنگییا رەخنا سیاسی ل دەمێ تەنگاڤیان دیار دبیت و دبیتە رێنیشاندەر بو دەستهەڵاتێ دا خەلەتیێت خو پێ چێکەتەڤە، رەخنا سیاسی پاشەرۆژا مللەتان دیار دکەت و نەخشا وێ دکێشیت، هەروەسا ئەڤرۆیا خەلکێ ژی و شێوازێ ژیانا رۆژانە ژی کونترۆل دکەت، لەوا خەلکێ مافێ هەی رەخنێ ب دلێ خو بگریت، نهۆ ئەز بێژم: رەخنا ئەدەبی و رەخنا هونەری، نەگەلەک گرێدایی ژیانا هەمی کەسەکییە ب تایبەت ل قووناغێت پاشکەڤتی دەما مروڤی بچویکترین خزمەتگوزاری نەبن و مافێ هەڤوەڵاتیبوونێ نەبیت، کەس ناسەحکەتە رەخنا هونەری و ئەدەبی، لێ رەخنا سیاسی و جڤاکی گرنگییا وێ پترە د ڤان قووناغان دا، مەبەستا من نە خرشکرنا رەخنا ئەدەبی و هونەرییە، لێ قووناغ ڤێ چەندێ کونترول دکەت و رەخنا ئەدەبی و هونەری پتر بو مللەتێت ئاسودە یا گرنگە، چونکی هەمی مەرجێت مروڤبوون و هەڤوەڵاتیبوونێ یێ بدەستڤە ئیناین.

گرنگییا رەخنا سیاسی ژ پێدڤیاتییەکا نوکەیی و ئێکا درێژخایەن پێکدهێت، ئەگەر رەخنە نەبیت چ دەستهەڵات نەشێن د دروست و راست بن، چ یاسا ناهێنە پراکتیزەکرن، دێ جوداهی د ناڤبەرا تەخێت کۆمەڵایەتی دا چێ بن و ئەو تەخ دێ کەڤنە د ململانێیەکا نە دادپەروەردا، کو یێ بهێز دێ یێ لاواز قوت دەت و چ حسابا بو مافێ گشتی ناکەت.

ژ بلی ڤێ چەندێ، ئەگەر هەڤوەڵاتی پشکدار نەبن د پرۆسا سیاسیدا و گەنگەشێ ل سەر بڕیارێت دەستهەڵاتێ نەکەن، دێ دەرزەکا مەزن د ناڤبەرا وان دا چێبیت و دێ هەر ئێک کەڤیتە د خەندەکەکێ دا و پاشی ئەو خەندەک دێ بیتە چەپەرەک، کو ل شوینا نەهێلانا تەخێت کۆمەڵایەتی دێ بیتە شەڕێ حەقی و نەحەقییێ، هینگی خەباتکرن دژی نەحەقییێ دێ رەهەندەکێ پیرۆز وەرگریت و دێ بیتە خەباتەکا رەوا و شەرعی.

پێچەوانا ڤێ ئەڤا من گۆتی، گەلەک ب ساناهیترە، ئەگەر خو چێکەن و هەوڵا باشی و قەنجییێ بدەن، خەلک دێ بینیت و دێ زانیت، دەستهەڵات پێدڤی پڕوپاگەندا و راگەهاندن و میدیا ژەهرهاڤێژتنێ نینە، کو ب ملیۆنان دولارا ژ دەڤێ خەلکی ڤەدگریت و ددەتە ڤان ئامیرێت پڕوپاگەندا فاشل.

وەکی پێڤەرەکێ فەلسەفی و مۆڕالی (أخلاق) هندەی دەستهەڵات خوارتر بچیت پێدڤی ب مروڤێت پویچترە دا بو پنی بکەن، دەستهەڵاتا راست و دروست پێدڤی ب کەسێ نینە سەروچاڤێت وێ جوان کەت و مەکیاجی لێدەت، قەنجی و چاکییا وێ دێ جوانتر لێ کەت .

پێدڤییە هەر دەستهەلاتەک بەری گەنیبوونێ هەوڵبدەت دەوروبەرێت خو ژ هەلپەرست و لوگی و مروڤێت پویچ پاقژ کەت،  خەلکێ عاقل و شەهرەزا و دلسۆز – بو وەڵاتی نە تەنێ بو حزبێ- ل خو کۆم کەت، ئەخلاقێ گشتی و قەنجییێ بەڵاڤ کەت ل شوینا بێمۆڕالی و پویچاتیێ، ل وان بگەڕیت ئەوێت رەخنێ لێ دگرن و چ بەرژەوەندی تێدا نەبن، گوهبدەن ئەوێ دژ و بۆچوونا بەرەڤاژ، هەروەسا راپورتێت رێکخراوێت جیهانی و مروڤدۆست و رەخنەگر، وەکی رێنیشاندەر بو خوچێکرنێ، نەکو بو ڤەشارتنا راستیان. هەروەسا گوهلێگرتنا مروڤێت ئەکادیمی و ره‌وشەنبیر باش و خراب، ب هەمی ڤە ئێک پاکێجە، یا باش دێ سودێ ژێ وەرگرن و یا خراب ژی دێ هەوڵا هندێ دەن، کو جارەکا دی دووبارە نە بیتەڤە.

دیتنا فەلسەفی بو تێگەهێ رەخنێ ژ سەرۆکانییا لۆجیک و هزرێ دهێتە وەرگرتن، رەخنێ وەکی پرۆسەیه‌کا هزری دبینیت، کو ب باشترین رێک دشێت شیکرن و شرۆڤەکرن و هەلسەنگاندنا بیروکە و باوەر و تێگەهان بکەت، ب ئارمانجا گەهشتنا مروڤی بو هزرەکا کویرتر و راستتر، کو مروڤی دگەهینیتە ئاستێ مەعریفە و زانینێ   Knowldgeدیتنا فەلسەفی بو هەر تێگەهەکی د ناڤ بێژنگا گومان و پشکنین و خواندنا ب دەرێت رەخ و دوران بهێتەکرن بێگومان دێ یا سەرکەڤتی بیت.

هیچ بیرۆکەک و کۆنسێپتەک ناهێتە ئارا، ئەگەر کۆمەکا فاکتەران د پشتڕا نەبن، ئەو هەمی فاکتەر پێدڤی گومان لێ کرنێنە، دا پشتی گومانێ مروڤ بگەهیتە حالەتەکێ نێزیک ژ راستیێ، ئەڤ چەندە ژی تەنێ ب رەخنێ دهێتەکرن؛ لەوما ب بۆچوونێت ئایینی و ئایدیۆلۆجییێت گشتگیر مەودایێ عەقلی یێ سنورکرییە د روتەڤان دا و رەخنە یا پەسەند نینە، تێگەهێ سەرەکی یێ ئایدیۆلۆجییان پتر قەناعه‌ت ئینانە ب تێگەهێت چێکری و قالبدای، لەوما رەخنە رۆلەکێ مەزن تێدا نابیت، ل سەر ڤی رێتمی ژی خێڵ، عەشیرەت و گرۆپێت کۆمەڵایەتی و حزبێت تۆتالیتار پیرۆزییه‌كێ (قودسییه‌ته‌كێ) ددەنە سەرکردێت خو و ژ رەخنێ بلندتر لێ دکەن، ل ڤێرێ هیچ تیۆرەکا رەخنێ نەشێت جهی د ناڤ ڤان تێگەهێت قالب دایى دا بکەت، هەردەما هزرەک هاتە بەحسکرن، ئێکسەر و گەلەک ب ساناهی دێ حسابا دژمن و لادەر و کافر و جاسۆس بو هێتەکرن.

تەڤر و چەکوچ و گورز، ئامیرێت تێکدان و ئاڤاکرنێنە، ئاڤاهیێت توکمە و نوی و راست چ هزرا بو ڤان ئامیرا ناکەن، تەنێ ئاڤاهییێ خراب و هەڕفتی و وێران و خوار، مەترسییا هەڕفاندنێ ب ڤان ئامیران یا ل سەر هەی، لەوما سیسته‌مێت راست و دروست و سەخبێرکری، ب خێرهاتنا رەخنێ دکەن و یێت هەڕفتی و خوار ژێ دترسن و نەڤێت ڤان ئامیران ببینیت و گوهـ ل هیچ رەخنەکێ ببیت.

رەخنە ئامیرەکێ چێکرنێ و راستڤەکرنێیە، چ جارا نابیتە ئامیرێ تێکدانێ، ئەو ئامیر بو خرابکرنا ئاڤاهیێت هزرا خوار و نە دادپەوروەر و کەڤن و گەنی دهێتە بکار ئینان، لەوما پێدڤییە هەمی سیسته‌مەک زوی ب زوی خو ل گەل پێشڤەچون و پێشهاتان بگونجینیت، دا رەخنە لێ نەبیتە ئامیرێ هەڕفاندنێ.

رەخنە ب میتۆدێت فەلسەفی وەک پێشمەرجەک بو هەمی شێوازێت خواندنێ پێدڤی ب ژبەرئێکبرنێیە، ئانکو تێگەهـ و بیروکێت ئالۆز ژێکڤەکەت و بکەتە چەقێت بچویکتر، کو ب ساناهیترن بو تێگەهشتنێ، ئێک ژ پێشەنگێت روگەها تەفکیکی ‹جاک دیریدا› ب تایبەت ل سەر میتۆدێ تێگەهشتنێ ب تەفکیک Deconstruction هەلوەشاندن، ژبەرێکبرن  کو ژ سەرۆکانیا مەنهەجێ گومانێ هاتییە دامەزراندن، ئانکو وەکی ‹دیکارت›ی René Descartes   1650-1596 هەوڵا گەهشتنا وی بو راستییا ڕەها د ڕێکا گومانا مەنهەجی و لوجیکا ماتماتیکی ڤە دهێت، کو هەمی بیروکەکا ئامادەکری و قالبدای دهێتە ڕەتکرن حەتا ب دروستی لێکولین ل سەر نەهێتەکرن.

رەخنا دەستهەڵاتێ ئان دەستهەلاتا رەخنێ

هەردەمێ دەستهەڵات – هەردەستهەڵاتەک- گەهشتە ئاستەکێ سڤیل و شیا چاکسازییان بکەت و رێڕەوا خو ب شێوازەکێ مۆڕالی داڕێژیت و سیاسەتەکا تایبەت بخوڤە هەبیت بو داڕێژتنا گوتارا کۆمەڵایەتی و خەباتێ بو ئەنجامدان و بجهئینانا پەیڕەوێ خو بکەت، کەنگی شییا ئارمانجێت خو بکەتە تیۆرێت هزری بو دامەزراندنەکا ساخلەمتر، هینگی دێ شێت گوهێ خو ب دروستی دەتە ڕەخنێ و دێ هەلسەنگاندنەکا باشتر بو کەت، بێ ترس و بێ هەستکرنا هندێ، کو رەخنە دێ دەستهەڵاتێ هەڕفینیت. د دیرۆکا مروڤایەتیێ دا، چ جارا رەخنێ چ دەولەت و ئیمپەراتوریەت و سیسته‌م نەهه‌ڕفاندینە، پێچەوانە: هەر دەستهەڵاتەکا میتودێ رەخنێ بەرپاکری، بێگومان یا ب سەرکەڤتی و یا پێشکەڤتی.

رەخنە ب واتا هەڵسەنگاندنێ دهێت، چاکی و خرابی و لایەنێت بشتگوهڤە هاڤێژتی و یێت بەرپەنی دیار دکەت و هاریکارییا پێشڤەچوون و بەردەوامییێ، د هەمی مژاران دا ددەت و هەمان پڕە‌نسیپێت هەڤبەش یێت هەین، تەنێ ل هندەک مژاران، پێدڤییە ل سەر هندەک رێسایێت جودا بهێتە هەلسەنگاندن، هەر تشتەک ل دەرڤەی ڤی پرۆسێ دیاریکری، ب ڕەخنە نامینیت و پێدڤییە ناڤەکێ دی ل سەر بهێتە دانان، رەخنە دیارکرنا لایەنێت لاواز و بهێز دگەهینیت و پێدڤییە تەنێ ژ لایێ مروڤێت پسپۆرڤە بهێتەکرن، کو ئەزموونه‌کا زانستی و ئەکادیمی هەبیت دا ڤی کاری بکەن، بو هەمی کەسا نەهاتییە ب ناڤێ رەخنێ بەرژەوەندیێت خو یێت کەسایەتی پێشڤە ببەن تولێت کەسایەتی ژ کەسێت دی ڤەکەن، ئان ل هزرەکێ بدەن ئان کەسەکی، ئەگەر بیانوویێت عەقلانی و لوجیکی نەبن، کو د بەرژەوەندییا گشتی دابن و مۆڕالی بپارێزن .

هەر ل سەر هەمان مژار، چێدبیت رەخنە شێوازێت دی وەرگریت و ل سەر ئەدەب و هونەرى ژی بهێتە چەسپاندن، چونکی هەردوک بو خەلکینە، دەما کارێ داهینانێ ژ بەر دەستێ داهینەری دەردکەڤیت، دبیتە میراتەکێ گشتی، بو هەمی خەلکێیە لەوا خەلک مافی ددەتە خو رەخنێ ل کارێت ئەدەبی و هونەری بگریت.

 بنیاتێ رەخنا سیاسی ژ بو هەلسەنگاندنا بوونگەرایا سیاسی و حکومی دەستپێدکەت، ئانکو کارێ رەخنێ شرۆڤەکرنا سیسته‌مێ سیاسییە ب چاک و خراب ڤە، هەروەسا ڤەخواندنا دینامیکییەتا دەستهەڵاتێ و چەوانەتییا  تەوزیفا ئایدیۆلۆجی  Functionalism  کارکرنا وێ و ڤەکولین ل سەر ژێدەرێت هێزا وێ، د ناڤبەرا ئایدیۆلۆجیا وێ و پڕاکتیک (تطبیق)ـا وێ ئایدیۆلۆجیێ، ل سەر ژیانا رۆژانە و شێوازێ پلاندانانا وێ بو داهاتەکێ پڕ بەختەوەرییێ بو خەلکێ، نەک بو خو و ئەندامێت خو.

دەستهەڵات و حزب ل وەڵاتێت داپلۆسینەر و نە سڤیل گەلەک ل سەر ڤێ مژارێ نیگەران دبن و پێ نەخوشە ئێک رەخنێ لێبگریت، ئانکو گازندێ بکەت؛ ئەگەر گازندەکەر لایەنگرێ وان بیت دێ پشتگوهڤە هاڤێژن و ئەگەر لایەنەکێ دی بیت، دێ هەوڵدەن ب پارە و پایە بکڕن و ئەگەر نەهاتە ڕێکێ دێ هەوڵدەن رێکێت دی ل گەل بکار بینن، ئەگەر چ حزبێت دی ل پشت نەبن.

ئەوێ کەهرەب نەبیت ل ڤێ گەرمێ، ئان موچێ وی نەهات بیت، ئەو نزانیت ب گورەی تیۆرێت هەلسەنگاندنێ فۆرمەکێ زانستی یێ رەخنێ دارێژیت، خەلک ب گشتی گازندێ دکەن، لێ کارێ رەخنەگری پێدڤییە ئەو بیت، کو وان گازندان ب فۆرمەکێ ئەکادیمی دارێژیت و هزرەکا نوی فورمولە بکەت، کو دەستهەڵات و تاک ژی ب دروستی د گرفتێ بگەهن، گەلەکا پێدڤییە رەخنە تەنێ ل تێگەهێت گشتی بهێتەکرن، نە ل کەسان، ب تایبەت پلەوپایێت گشتی خەلک هەردەم وان پلەوپایان ب یا خو دزانن، لەوما دبنە چاڤەکێ ڤەکری ل سەر هەر ڤارێبوون و نکۆلیەکێ.

رەخنەکرن و رەخنەوەرگرتن ب عەقلێ کوردی ل گەل تێگەهێ رەخنێ یێ دروست جودایەکا هەی، مللەتێت رۆژهەلاتا ناڤین ب گشتی تێگەهشتنەکا خەلەت یا ل سەر رەخنێ هەی، هەردەم رەخنێ ب مەرەما شکاندن و کەرب ژێڤەبوون و چاڤ پێنەڕابونێ وەردگرن و ئێکسەر بەرگریێ ژ هەڵە و رێ لادان و کێماسییان دکەن، ل ڤێرێ پرۆسا ڕەخنەیێ رەهەندەکێ دی وەردگریت و دبیتە ئامیرەکێ هەڕفاندنێ ژ لایێ رەخنەگریڤە و رێکێ ل رەخنەوەرگری ژی دگریت، کو رەخنە ببیتە پرۆسەیەکا ب سوود بو هەردو لایەنان و بو خەلکێ ژی.

مللەتێ کورد یێ تووشی دەردەکێ بێ دەرمان بووی، ئەز چ چارەیان بو نابینم، هیچ کەسەک، هیچ شێوازەکێ رەخنێ قەبویل ناکەت، ژ شێلمفرۆشی بگرە، گاڤا تە گۆتێ: شێلمێت تە نەکەلینە، خلاس دێ دبن پراسیا خو چیت و ئەگەر پێ چێ ببیت شێلما ب پارەژی نادەتە تە، ل شوینا بێژیت بلا دێ جارەکا دی باشتر کەلینم و دێ خو باشتر لێکەم. فەرمانبەر، رێڤەبەر، نەشێی بێژی دائیرا هەوە یا پیسە ئان یا بێسەروبەرە، خلاس ئەو خودێ ژ نک تە بر، شولێ تە ل وێ دائیرێ ناچیت، ل شوینا بێژیتە تە: سپاس، ئەم دێ هەوڵدەین لێکدەین و ب سەروبەرکەین و پاقژکەین و ب پڕاکتیک بکەن، دێ هەمی تشت بەرەڤ پێش چیت، ئەڤە نموونێت زیندینە، یێت کو ئەم ب ساکاری رۆژانە دبینین و د ناڤ دا دژین.

د سیاسەتێ دا هێشتا وێرانترە، هەر ب هەمان ریتمێ شێلمفرۆشی بێژییە هەر حزبەکێ د دەستهەڵاتێ دا بیت ئان ل دەرڤە، سیاسەتا هەوە یا خوارە، یا خەلەتە، یا سەروبنە، خلاس ئەو تو ل وێ حزبێ حەرام بووی، دێ ئامیریت راگەهاندنا خو بەردەنە تە و دێ ب هەمی شێوازا هەوڵا بێدەنگکرنا تە دەن ب خۆشی.. ب گەف، ب پەراوێزکرن، زڤراتی و لێدان و گرتن و حەتا کوژتن ژی. ئەز تێناگەهم ب راستی ئەڤە بوچی ب ڤی شێوازی مروڤێ رەخنەگر یێ خوشڤین نینە و ل هەمی جها پەراوێزکرییە ب تایبەت ل هەرێما کوردستانێ، د دەمەکی دا هەر مروڤێ رەخنەگرە دبیتە سەدەما پێشکەڤتنا وەڵاتی و حکومەتێ و حزبان ژی.

• گۆتنا سیێ:

دویماهیا بێ دویماهی:

گەلەکا گرنگە تێگەهشتنا دەستهەڵاتێ بو رەخنێ بهێتە گوهۆڕین و چ جارا ژ ڕەخنێ نیگەران نەبیت، رەخنە هەر یا چەوا بیت، هەر یا باشە، دێ جهەکی هەرگریت و دێ گەلەک تشتان چێکەتەڤە، هەروەسا گەلەک گرنگە دەستهەڵات، ب حزب و حکومەت ڤە خولێت راهینانێ بو رۆژنامەڤانێت خو ڤەکەن و پێداچوونەکا جدی د سیساسەتا خو دا بکەن دەربارەی شێوازێت وەرگرتنا رەخنێ و جوداکرنا وێ ژگازندان.

د ڕێکا ڕاگەهاندنا خو دا و ب ڕێکێت هشیارکرنێ، خەلکێ فێرکەنە جوداهییێ د ناڤبەرا رەخنە و گازندان بکەنە وانەیەکا سەرەکی د پەیڕەوێت کولیج و پەیمانگەهان دا، تەنانەت د پەروەردا بنیات ژی دا، گازندێت خەلکی مافەکێ رەوایە، نە خێرە نە منەت.

هندەک کارێت هەین ب ڕەهایی رەفتار ل گەل دهێتەکرن، ئەڤ جورە کارە د تایبەتن ب ئاسایشا نەتەوەیی و نیشتمانی، چونکی ئەم د بارودۆخەکێ نەیێ موکم دا د ژین و هێشتا مەترسی گەلەکن، لێ پێدڤییە جهەک هەبیت مەترسیان ژێک ڤاڤێریت و پۆلین بکەت، یێ گازندێ دکەت و یێ خودان ماف و یێ رەخنێ دگریت ژ بو چێکرنا بارودۆخەکی ب ئێک ئاگر بسۆژن، ئەو د جودانە ژ یێت دەستهەڵاتێ ڤاڕی دکەن و رێکێت بنبەست بو دادنێن بو بەرژەوەندیێت خو.

دەما ئەز رەخنێ ل وەزارەتەکێ دگرم، مەبەستا من چێکرنا وێیە، ئەز ب یا خو دزانم، لەوا ئەز وەکی تاکەکێ د ناڤ گرێبەستا جڤاکی دا دشێم ب ڕێکێت ئەکادیمی بکەمە ڕەخنە، لێ ئەوێ غەدر لێ دهێتە کرن و ئەوێ پارێ دەرمانا نەبیت و نەشێت زاڕوکێت خو ببەتە دکتوری، ئەو نزانیت تیۆرا رەخنەیی فورمولە کەت و ب شێوازەکێ ئەکادیمی باس بکەت، هەروەسا ئەوێ (ب پلەکێ چوویە سەرێ ملەکێ)، ئەو ژی پارازتنا پێگەهێ خو ب هەمی شێوازان دکەت و نەشێت ب هیچ شێوازەکی د ڕەخنێ بگەهیت.!!

ژێدەر:

Kant, Immanuel. «Critique of Pure Reason.» Translated by Norman Kemp Smith, Palgrave Macmillan, 1929.

Guyer, Paul, and Wood, Allen W., eds. «The Cambridge Edition of the Works of Immanuel Kant: Critique of Pure Reason.» Cambridge University Press, 1998

Sullivan, Roger J. «An Introduction to Kant›s Ethics.» Cambridge University Press, 1994.

Guyer, Paul. «Kant and the Claims of Taste.» Harvard University Press, 1979.

Kant, Immanuel. «Groundwork of the Metaphysics of Morals.» Translated by Mary Gregor, Cambridge University Press, 1998.