گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
مستەفا عەبدورحمان ئەرەدنى
خابوور ئەو پەیڤا گەلەك جاران ب بەر گوهێن مە دكەڤیت، ل بەرامبەر واتا و ڕامانا ناڤێ وى دراوستین و هزر تێدا دكەین، گەلەك شرۆڤەكار و ڤەكۆلەڤانان پێشى مە ناڤێ خابوور ئێخستییە بەر ڤەكۆلینێ و بزاڤا دیاركرنا ڕامانا وى ناڤى کرییە،هەر ئێكى ب جۆڕەكێ شرۆڤە کرییە، بەلێ ب هزرا من تا نۆکە ب دروستى ڕامان و واتایا ناڤێ خابوور نەهاتییە زانین و شرۆڤەكرن، د ڤێ ڤەكولینێ دا دێ وان بۆچوونان هەمیان بەرچاڤ كەین، د دویڤ دا دێ بۆچوونا خۆ ژى یا ئەم ژ ئەنجامێ ڤەكۆلین و لێگەریانێ گەهشتینێ دیار كەین.
چەند رۆبار ب ناڤێ (خابوور) هەنە؟:
دو رۆبار ب ناڤێن (خابوور) هەنە و هەر دو دكەڤنە د ناڤ ئاخا كوردستانا مەزن دا و پێكدهێن ژ:-
ئێك: خابوورێ دكەڤیتە كوردستانا باكور- تركیا و د ناڤ كوردستانا رۆژئاڤا – سۆریا دا دەرباز دبیت و درێژێتە سەر رۆبارێ فوراتى، دبێژنێ (خابوورێ فوراتى)، كو پتر بەحسێ ڤى خابوورى دتێكست و ژێدەرێن مێژووی دا هاتییە.
دو: خابوورێ دكەڤیتە كوردستانا باكور -تركیا و د ناڤ كوردستانا باشور و د باژێرێ(زاخۆ) را دەرباز دبیت و درێژێتە سەر رۆبارێ دیجلە، دبێژنێ (خابوورێ دیجلەى).
خابوور فوراتى:
رۆبارێ خابوورى ژ باشورێ توركیا، ل نێزیك سنوورێ وەلاتێ سۆریا دزێت، ل باژێرێ (سەرێ كانیێ) سەر ب پارێزگەها حەسەكێ دهێتە ناڤ ئاخا سۆریێ دا، پاشى د گەل رۆبارێ (چەقچەق) ل جزیرا سۆریا تێكهەل دبیت، ل دەڤەرا بەصیرە ل دێرە زۆرێ دچیتە سەر رۆبارێ فوراتى، درێژایا رۆبارێ خابوورى (442)كیلومەترن.
كانی رۆباركێن رۆبارى خابوور دروستكرى:
گەلەك رۆبارۆك و كانیێن بچووك، رۆبارێ خابوور دروستکرییە، ب تایبەتى كانیێن باژێرێ سەرێ كانیێ و ژمارا وان (300)كانی نە و ل باژێرێ سەرێ كانیێ دزێن. دیسان رۆباركێن زركان و رۆباركێ صور ئەوێن ل نێزیك مێردینێ دچن و رۆبارێ خابوور ژێ دروست دبیت و د گەل رۆبارێ ( چەقچەق) تێكهەل دبیت و درێژێتە سەر رۆبارێ فوراتى.
رۆبارێ خابوورى د مێژوویێ دا:
د ژێدەرێن مێژووی دا هاتییە، ئاكنجیبونا مرۆڤى ل مشار و دەوروبەرێن رۆبارێ خابوورى، بۆ هزارا هەشتێ پێشى زاینى ڤەدگەریێت.
ل مشارا خابوورێ فوراتى ل كوردستانا رۆژئاڤا – سۆریا گەلەك گر و جهێن شینوارى ل دەوروبەرێن رۆبارى هەنە و مێژوویا وان بۆ سەردەمێن شارستانەیەتێن كەڤن ڤەدگەرن، ئەوین ل وێ دەڤەرێ سەرهلداین، وەكو شارستانیەتێن (حیسی و میتانى و ئارامى و ئاشوری و ئەموری و سریان و كلدانى)، وەكو گرێن (گر هەلەف، گر بەراك، گر شەطر بازار، گر مەزان، گر ئوركیش، گر مشنقە، گر تنینیر ……تاد). ژمارەكا باژێرێن شینوارى و گرنگ ل مشارا خابوورى ل سۆریا هەنە، وەكو باژێرێ گۆزاتا- (گر هەلەف)، باژێرێ كەحت- گر بەرى، باژێرێ ئورو، باژێرێ دور كات لیمو، باژێرێ (رەش عینا، سەرەكانیێ….تاد. ئەڤ دەڤەرە د مێژوویا مرۆڤایەتیێ دا، ژ گرنگیترین جهێن ئاكنجیبونا شارستانیەتا بوویە.
بنگەهێ مالباتا مەزن یا سوبارییا دكەڤیتە رەخ و دورێت سەرۆكانییا رۆبارێ (خابوور) و دیار دبیت ژ ئیمپراتورییا میتانییان، دەمێ سەرگەهێ خۆ دانایە سەر سەرۆكانییت خابیرى و دەور و پشتێن خابیرى ل دەڤەرا (گر هەلەف)، هەتا مێردینى وسەرگەهێ وان واشوكانى(وەش كانى) ئاڤا بوش ئەڤە سەرگەهى بەرناس توشراتە بوو، دەڤەرا خابیرى بنەكۆكا مالباتێن سوباریانە.
دهێتە هزركرن، كو دەڤەرا خابوور دكەڤتە ناڤ سنوورێ ولاتێ سوبارتوو، دا كو ژ باژێرێ ئیلام و مشارا دو رۆباران و هەتا چیایێن توروسێ د هزرا سێی دا پ.ز بخوڤە دگرت.
خابوور – خابیرێ دیجلەى:
رۆبارێ «خابوور – خابیر» ل دەڤەرا ئولودەرێ یا سەر ب پارێزگەها شەرنەخ ڤە دزێت، ئەوا دكەڤیتە باشورێ رۆژهەلاتێ توركیا نێزیك باژێرێ سلوپى، د ناڤ باژێرێ زاخۆ را دەرباز دبیت و ل پێشابیرێ دریژێتە سەر رۆبارێ دیجلەى، درێژایا رۆبارێ خابوور 160كلم.
دەڤەرا رۆبارێ خابوورى د دیكیومێنتەكا سەردەمێن ئاشوریان دا هاتییە، كو دكەڤیتە ولاتێ كوردان، ئێك ژ وانە رۆبارانە یێن دریژێنە سەر رۆبارێ دیجلە.
ڕامانا پەیڤا خابوور –خابیرى:
خابوور –خابیر ژ دو پەیڤان پێك دهێت (خا+بۆر،خا+بیر).
دیارە ب چەندین زمان و زاراڤان شرۆڤە بۆ ناڤێ «خابوور – خابیر» هاتینە كرن، بەلێ ب دیتنا من چ ژ وان ڕامانان نەگەهشتینە ڕامان و ڕهـ و رِیشالێن راستەقینەیا پەیڤا (خابوور) ژ كیڤە هاتییە و چ ڕامان ددەت و ڕها وێ چییە.
ئەگەر بەرێخودان و لێگەریانەكێ بۆ ڕامانا «خابوور –خابیر» بكەین، دێ چەندین بۆچوونان ل سەر ناڤێ خابوور بینین؛ وەكو:
د فەرهنگا (EPSD) داهاتییە، ناڤێ (خابوور) ناڤەكێ ئەكەدیە و واتایا وێ ناهێت زانین، و د زمانێ عبری دا ب (كبار) هاتییە و ئەو رۆبار دكەڤیتە ئەردێ كلدانیا، ل هەر دو لایێن وى ئەو جوهیێن هاتینە كویلە(سەبیكرن) دژیان، كو (حزقیال)(*) پێغمبەر ژى د ناڤ وان دا بوو.
یۆنانیا «خابوور» ب (خابووراس) ناڤکرییە و ژ نێزیك باژێرێ (نسێبینێ) ل بلنداهیێن ولاتێ مشارا دو رۆباران دچیت و درژێتە سەر رۆبارێ فوراتى.
ناڤێ «خابوور» ل سەردەمێ بنەمالا ئور یا سێ (2111 -2004) پ.ز، هاتییە، هەر وەسان ل سەر دەمێ شاهێ ئاشورى تەجەلات بلیسرێ ئێكێ ب ناڤێ خابووراتیم (MAT HABURATIM)، ئانكو (ولاتێ خابوور) هاتییە، دهێتە هزركرن؛ ئەو دكەڤیتە د ناڤ ولاتێ ئوللوبیان دا ل سەر دەمێ ئاشوری یێ نوى، ئاشوریا ئێخستییە د ناڤ ولاتێ خۆ دا، رۆبارێ «خابوور» دكەڤیتە بلنداهیێن ولاتێ دو رۆباران.
خابوور ب زمانێ سریانى (ئانكو كولان- كون –كویراتى)، ئانكو دبیتە كولانا كوور د ئەردی دا، ئەڤە ژى چونكە د سەردەمێن بوری دا پێشى رۆبارێ خابورى بەرەف كێمبوون و هشكبوونێ بچیت رژیان و چوونا وى یا بهێز بوو.
ناڤێ خابوور د سالا هزارا دوویێ پێشى زاینێ دا، ژ (خا) ئانكو نەرم و بۆر(ئەرد)، ئانكو ئەردێ نەرم و نەكێلایى هاتییە.
داكو ل سەر واتا و ڕامانا ناڤێ (خابوور) پتر پشتراست بین، مە ب فەردیت بۆ فەرهنگا زانایێ ڤەكولەر و شینوارناس (رینیە لابات) و پەرتوكا وى یا ب ناڤێ(قاموس العلامات السومریە) ڤەگەرین، داكو ل ناڤێ «خابوور» بگەرین، هەر چەندە وەكو ناڤ و واتا مە نەدیت، بەلێ هندەك سەرەداڤ بۆ هندەك (تیپ و پەیڤێن) نێزیك ب بەرچاڤێن مە كەفتن، ئەم هزر دكەین دشێین پشتبەستنێ ل سەر بكەین و واتا و ڕامانا راستەقینە یا ناڤێ «خابوور» بەرچاڤ بكەین.
ب دیتنا من ناڤێ (خابوور)، ناڤەكێ دێرینییە و خودان رِهـ و رِیشالێن مێژووییە و ڤەدگەریت بۆ سەردەمێ «سومەریان» پێشى هزارەها سالان، واتە بۆ پێشى مێژوویێ، بەلێ ئەم نەچارێن ژ بۆ مێژوویێ ڤەگەرین، ئانكو بۆ وى دەمێ سومەریان نڤیسین و خواندن تێدا ئافراندى بۆ(3000 -4000) هزار سالان پ. ز.
زانا و ڤەگولەر و شنوارناس (رینیە لابات) د فەرهنگا (قاموس العلامات المسماریە) و فەرهنگا(EPSD) دا، ئەڤ پەیڤێن زمانێ سومەرى یێن ل خوارێ د گەل ڕامانێن وان بەرچاڤكرینە، ئەم هزر دكەین دشێین بۆ ناڤێ (خابوور) و ڤێ ڤەكولینێ مفایى ژ وان فەرهنگان وەرگرین، هەر وەسان (HA) ب (خا) دهێت خواندن، ناڤێن هەردو فەرهنگان هاتینە وەرگرتن ئەڤێن ل خوارێ نە:
د هیمایێ ژمارە (405)، پەیڤا خارو((HARRU، ئانكو نهال یان ئاڤرێژ یان كەنالێ فرەهـ هاتییە.
د هیمایێ ژمارە ( 409)دا، پەیڤا(خا- HA) ل بەرامبەر پەیڤا ئەكەدى مادودوت، ئانكو گەلەك، بوش، كوم. دهێت.
د فەرهنگاEPSD دا، كو باشترین و بەرفرەهترین و بناڤ و دەنگترین فەرهنگا زمانێ سومەرى یە، تێدا پەیڤا (خا. HA) بۆ (ماسى) هاتییە د گەل ڤان ڕامانێن ل خوارێ:
پەیڤا (خا. HA- eib ئیب)، ئانكو ماسى.
دیسان پەیڤا (خە-HI ) بۆ ماسى هاتییە بكارئینان
پەیڤا GIR) –گیر)، بەرامبەر یا ئەكەدى (شاهو) بۆ ماسى هاتییە بكارئینان.
پەیڤا (گێش بیر)، بۆ ماسى هاتییە بكارئینان، ل سەر كێشەیا پەیڤا خابیر.
د ڤان پەیڤێن ل سەرى هاتینە بەرچاڤكرن دا، وەكو((خا- HA، خا- HA- eib،خە-HI)) دیار دبیت، د چەند تێكستان دا و چەندێن جاران پەیڤا(خا) بۆ ( ماسى) هاتییە گۆتن و بكارئینان، ئانكو ل وى سەردەمى و ب زمانێ سومەرى گۆتییە ماسی(خا- HA)، دیسا پەیڤێن GIR) –گیر، گێش بیر) بەرامبەر پەیڤا ئەكەدى (شاهو) بۆ ماسى هاتییە بكارئینان. (ئەز هزر دكەم ناڤێ ماسیێ ژ جۆڕێ (شابوت – شەبوت)، كو نۆکە ژى هەر ب وى ناڤى شەبوت دهێتە نیاسین، رِەگا وى بۆ سەردەمێن ئەكەدیان ڤەدگەریت و ناڤەكێ ئەكەدى یە.
ل ڤێرە دیار دبیت، ماسى ل وى سەردەمى چەندین ناڤ هەبوینە و دبیت وەكو زاراڤێن جودا، ئانكو ژ دەڤەرەكێ بۆ دەڤەرەكا دیتر ناڤێ ماسى ب ناڤەكى هاتییە نیاسین و نڤیسەرێن وى سەردەمى ب چەند ناڤان توماركرینە.
بەلێ یا دیار پەیڤا (خا- HA) بەربەلاڤ و بەرفرەهتر هاتییە بكارئینان، لەوما پشت راست دبین، كو پەیڤا ئێكى یا خابوور ژ پەیڤا (خا)، ئانكو ماسى هاتییە و رها وێ ڤەدگەریت بۆ سەر زمانێ سومەرى.
بەلێ ئایا پەیڤا (بۆر) ژ چ هاتییە و د گەل پەیڤا خابوور هاتییە گرێدان و ناڤێ رۆبارێ خابوور پێكئیناندییە؟.
دێ پشتبەستنێ ل سەر فەرهنگا(EPSD) كەین، كو ئەڤ واتا و ڕامانێن ل خوارێ بۆ پەیڤا (بۆر) تێدا هاتینە وەكو:
پەیڤا (بورو- BURU) د سومەری دا هاتییە و بەرامبەرى وێ د ئەكەدیێ دا پەیڤا (ئیشرو) هاتییە، ئانكو (ماسى).
د فەرهنگا رینیە لابات دا ڕامانێن پەیڤا (بۆر) ب ڤى رەنگێ ل خوارێ هاتینە:
دهیمایێ ژمارە(7) پەیڤا (SU-BUR-RA) ب ڕامانا ( گەراڤ –گەرا ئاڤێ) هاتییە.
ل ژێر هیمایێ ژمارەیا(411)، پەیڤا (BUR) ب ڕامانا (ژێدەر، كانى) هاتییە.
ل ژێر هیمایێ ژمارە(381) پەیڤا(BUR ANUN) ب ڕامانا ( رۆبارێ فورات) هاتییە.
ل ژێر هیمایێ ژمارە (411)،پەیڤا (BUR) ب ڕامانا (كوراتى) هاتییە.
د زمانێ ئەكەدی دا پەیڤا (BUR TU) ب واتایا (كانى یان بیرا ئاڤێ) هاتییە.
ئەڤ ڕامانێن بۆ پەیڤا(بورو- BUR) ل سەر هاتینە دیاركرن، هەمى بۆ زمانێ سومەرى ڤەدگەرن، بەلێ ژ بیر نەكەین، تا نۆکە پەیڤا (بۆر) دزمانێ كوردى – زاراڤێ بەهدینی دا دهێتە بكارئینان و چەندین واتا و ڕامان هەنە، وەكو:
بۆر: جهێ دەربازبوونا مرۆڤان ژ رۆبارێ، ئانكو ئەو جهێ فرەهـ یێ رۆبارێ، ئاڤا فرەهـ و مەند ددەت، كو مرۆڤ بشێت لێ دەرباز ببیت دبێژنە وى جهى(بۆر). وەكو دبێژن هەرە ل بۆرى دەرباز ببە.
بۆر: بۆ بەرئاڤێن ب قەرەم دهێت گۆتن.
بۆر: بۆ هەسپى دهێت گۆتن، وەكو دبێژن، پەیتا بۆرێ رەش(هەسپێ رەش).
بۆر: بۆ رەنگى دهێت گۆتن، فلان تشت یێ رەنگ بۆرە.
بۆر: بۆ دەنگى دهێت گۆتن، فلان كەس یێ دەنگ بۆرە.
پشتى ڤان ڕامانێن بۆ پەیڤا(بۆر)، ب تایبەتى ڕامانێن ل سەر دەمێ سومەریان (بۆر- BUR) بۆ (گەراڤێ، رۆبارى، كووراتیێ، كانیا ئاڤێ، بیرا ئاڤێ، ژێدەر) هاتییە، ئەڤان ڕامانان هەمیان پەیوەندى ب ئاڤێ ڤە هەیە، هەر وەسا (ماسى) ژى پەیوەندى ب ئاڤێ ڤە هەیە، ئانكو دشێین بێژین واتا و ڕامانا پەیڤا (خابوور)، ژ پەیڤا (خا)، ئانكو (ماسى) و پەیڤا(بۆر)، ئانكو (ژێدەر، گەراڤ…تاد) هاتییە، ئانكو دشێن بێژین، ب زمانێ سومەرى (خابوور) ب واتایا (ژێدەرێ ماسیا یان گەراڤا ماسیا یان رۆبارێ ماسیا) هاتییە، هەمى ژى ئێك ڕامان ددەن، كو ئاڤ و رۆبار و ماسى پێكڤە گرێددەن، چونكە وەكو دهێتە زانین سومەرى ئێكەمێن كەس بوون نێچیرا ماسیان ئاشكرا كرى، ژ بەر هندێ وان جهێ ماسیان ب ژێدەرێ ماسیا دایە نیاسین، وان هەر (خا – ماسى، بۆر – ژێدەر) ناڤکرییە و هەر دو پێكڤە بوینە (خابوور) و ژ هینگێ وەرە ناڤێ رۆبارێ هەر ب (خابوور) مایە و نەهاتییە گۆهرین، ئانكو ناڤێ (خابوور) خورى و پەتى ناڤەكێ سومەرى یە.
دیسا ئەگەر لێگەریانەكێ ل وان رۆباران بكەین یێن ل كوردستانا باشور هەین دێ چەندێن رۆبارێن دیتر ژى بینین، ب تیپا(خ) دەست پێدكەن وەكو:
رۆبارێ ( خازر): د ناڤبەرا پارێزگەها موسل وهەولێرێ دا.
رۆبارێ (خریسان –خەریسان –خوریسان): دكەڤیتە پارێزگەها دیالا.
رۆبارێ (خوسەر –خەوسەر): دكەڤیتە بەر سنوورێ پارێزگەها نەینەوا.
ب دیتنا من ناڤێ ڤان رۆباران ژى هەمان پەیوەندى ب پەیڤا سومەرى(خا)، ئانكو (ماسى) ڤە هەیە و رِهـ و رِیشالێن ناڤێن ڤان رۆباران ژى بۆ سەردەمێ سومەریان ڤەدگەرِن وهەمان واتا و ڕامان (ژێدەرێ ماسیا- گەراڤا ماسیا، رۆبارێ ماسیا) ددەن.
ژێدەر:
– شەعبان بامەرنى، كینە ئەم كورد، چاپا ئێكێ، چاپخانا خانى 2009.
– م. جمال بابان، اصول الاسماء المدن والمواقع العراقیە، الطبعە الثالثە – الجزء الاول 1986قاموس الاكپر شهرە فی العالم فی اللغە المسماریە EPSD.
-رینیە لابات، ترجمە د. عامر سلیمان، قاموس العلامات المسماریەPDF.
– قاموس الكتاب المقدس – دائرە المعارف الكتابیە المسیحیە، شرح كلمە نهر خابور، st-takla.org
-كوفان احسان یاسین، منطقە بهدینان ١٥٥٠-٦١٢ ق م فی چوء المصادر المسماریە والتنقیبات الاثریە، رسالە ماجستیر غیر منشور، جامعە صلاح الدین، اربیل ٢٠٢٢، ص٥٠
– خابور -الفرات،ar.wikipedia .
– دیار الربیعەwww.facebook.com
* – د پەرتوكا پیرۆز(تەوراتێ دا) بناڤێ پێخمبەر حزقیێل هاتییە، د قورئانا پیرۆزدا بناڤێ (ادریس) پێخمبەر هاتییە.
