پەڕبەند.. گیانێ سەردەم… ھێز و ھزر

کاهین کاهین

جوداھییا ژیانا سەردەم  ژ گیانێ سەردەم، ئەڤ ژیانەیە یا ئەم ب رەفاھیەت و خوەشگوزەرانی و گوھۆڕینکارییێن ب سەر سنور، ناسنامە و ئەخلاقی دا دھێن، زێدەباری ب بەرخۆری و تەکنۆلۆژیایێ ب ناڤ دکەین. دینەمۆیەک، لڤینەرەک ھەیە، رۆلێ وی دەستنیشانکرن یان گوھۆڕینا ھزرێ یە ژ سەردەمەکی بۆ سەردەمەکێ دی، پێشکەفتنا جڤاکی بێی زانین یان جوداکرنا ژیانا سەردەم ژ گیانێ سەردەم، وەکو ژ دایکبوونەکا نەساخلەمە، مەشا وی یا ساخلەم نابیت. زێدەباری پەیدابوونا ئالۆزییێن ھزری. تا نھا ئەم ب دروستی د ڤان تەڤلھەڤییێن نوکە ئەم تێدا دژین نە گەھشتینە، چ ل سەر ئاستێ پەیوەندییێن جڤاکی یان تاکی یان ژی سیاسی!

بۆچی ھەر تشت ل بەر مە ئالۆز بوویە؟ سەدەم چنە راوەستیانا گەلێ مە ژ دەستھەلاتێ مینا راوەستیانا یۆلیۆسی بیت ژ برۆتۆسی؟ دا کو مرۆڤ پتر ئاشنای ڤان جۆرە پەیوەندییان بیت و داڤێن وان د ئێکودو نە ئاڵزن، پێدڤی یە ئەم د سەردەمێ خوە بگەھین، ب واتایەکا دی؛ گیانێ سەردەم چی یە؟ ب دیتنا من ئەم نەشێین چ بەرسڤێن گشتگیر ببینین، ژ بەر کو ھەر سەردەمەکی تایبەتمەندییێن خوە یێن ھزری و پێدڤییێن جودا ھەنە، ئبن ئەلعەرەبی دبێژیت (ئەم ھەوای نابینین، چنکو ئەم یێن د ناڤ دا). به‌لێ ئەڤە نا بیتە سەدەم، کو ئەم ب تنێ وەکو بینەر تەماشەی پرۆسەیا ژیانێ بکەین. ب درێژاهییا دیرۆکێ تا نھا ھەر سەردەمەکی ھزرێن خوە یێن فەلسەفی و ئەدەبی یێن تایبەت و جودا ھەبوونە، بۆ میناک، ل سەردەمەکی دخواستە ھیچگەرایێ، لێ  ل سەردەمێ د دووڤ دا  دخواستە ھەبوونگەرایێ، ل دووڤ رێسایێن دیالێکتا مادی چ گوھۆڕین ژ (چەنداتییێ بۆ چیاتییێ یان دژبەرییا ھەڤدژییان و ئێکتایا وێ یان نەفیا نەفییێ)⁽¹⁾.

ئەڤ ھەردو چەمکێن مە ناڤ لێ ئینای د خالەکێ دا دگەھنە ئێک و دھێنە ڕه‌هاڤە و شرۆڤەکرن، رێرەوەکێ ھزری یێ نوو ژێ پەیدا دبیت، لێ ل گۆر قانوونا چەنداتی بۆ چیاتییێ، ژیان د بەردەوامییێ دا یە، لەورا ئەو ھەڤدژییێن بووینە ئێک ڤەدگەرنە خالا دەستپێکێ. مینا درێدای و تێکست-برینێ،  دەمێ دبێژیت (چ تێکستێن راستەقینە نینن، ژ بەر کو ھەر تێکستەک بەرێ مە د دەتە تێکستەکێ دی یێ دیروکێ.) ژ بەر ڤێ ئێکێ دەمێ جڤاك رووبروو ئاستەنگان دبوون، فەیلەسۆفێن وی سەردەمێ دەستنیشانکری، ھزرێن قۆناغا ئەو گەھاندینە وێ وێستگەھێ راڤە و شرۆڤە دکرن، بگرە لادان ژی د ناڤ دا ھەیە. ب مخابنی ڤە، ژ روویێ دیرۆکی ڤە مە قۆناغێن ئێک ل دووڤ ئێک، یێن ھزری دەرباز نەکرینە، لەورا سەرەدەریکرنا مە ل گەل دیرۆکێ وەکی کۆمەکا روودانێن راستەقینە و نەگۆر، بوویە سەدەمێ ھنداکرنا مە، ل ڤان داوییان ب تایبەت ژ لایێ نڤێسکارێن گەنج ڤە بزاڤ دھێنە کرن خواندنان ب دەنە دیاردەیێن جڤاکی، ھەر چەندە وەکو مارکۆز دبێژیت (روودان پێدڤی ب شرۆڤەیانە نەک وەسفکرنێ)⁽²⁾، به‌لێ تشتێ سەرنجا من د پەرتووکا (رێبەر کوردو)ی (نفشێ نوو/ جیهانبینی، خوەنیاسین و خوەبوون) دا دیتی، دوورکەفتن بوو ژ وێ ئەقلییەتا ب سەرڤە سەرڤە، کو ئەو ب خوە ژی دبێژیت (دەما روودان پەیدا دبن، ئەم ب تنێ رۆلی د ڤەگێرانا وان دا دبینین.) مادەم ئەم ب تنێ تەماشەڤانین، پا کانێ ئەو میراتێ ھزار سالی، یێ کو ئەم پشتگەرمێن وێ؟ بوچی تا نھا مە چ بنگەھێن فەلسەفی نەبووینە، دا کو د ھەرپێشھاتییەکێ دا بۆ مە ببیتە ژێدەر؟ ل ڤێرێ بۆ مە دیار دبیت، ھەبوون ب تنێ تێرا وێ چەندێ ناکەت ئەم وەکی نەتەوە خۆ تێڕا ببینین. ھەر ئەڤە بوویە سەدەم سەردەمێ ئەم تێدا دژین یێ جودا بیت ژ سەردەمێ ئەورۆپی یان ئەمریکی تێدا دژین، کو ل دووڤ جڤاکناس و ڤەکولەران پرسگرێکێن وان دەربارەی تشتکرنا مرۆڤی، تەکنولۆجیا و ئامیرەبوونێ نە. یێن مە ژ بلی، کو گرێدای خوارن و ڤەخوارنێ نە، بابەت ھێش ئالۆزترە، ژ بەر کو ژ روویەکی ڤە ئەم خوە ب پشکەک ژ جیھانگێرییێ دبینین و ژ روویێ دی ڤە، ئەم خوە د شارستانییا سەردەم دا پشکدار دبینین. مالک بن نەبی دبێژیت (کرینا تشتان ژ شارستانییەکێ نا بیتە سەدەم، کو مرۆڤ ببیتە ھەلگرێ تایبەتمەندیێن ھەمان شارستانی)⁽³⁾. بۆ میناک، ئۆتۆمۆبێلەکا لەگزز تاکەکێ کورد ناکەتە ژاپۆنی، ھەروەسا ئایفۆنەک ژی مە ناکەتە ئەمەریکی، بەلکو ب تنێ دێ بینە بکاربەرێن بەرھەمێن وان. جوداھی د ڤێرێ دا یە، گەر دەستھەلاتەکێ ڤیا پێشکەفتن ژ ڤەگێرانێن وان یێن دیرۆکی بن، پێدڤی یە ب ئاوایەکێ راستەوخوە ھێزێ بئێخنە د خزمەتا ھزرێ دا، وەکو ئەدۆرنۆ دبێژیت (ئەم ژ دیرۆکا دینی، خواندنگەھێن فەلسەفی، پارت و سەرھلدانان فێربووینە بھایێ مانێ د گوھۆرینا ھێزێ دا یە بۆ دەستھەلاتێ)⁽⁴⁾، به‌لێ ل دەڤ مە ئەڤ تایبەتمەندیییە کانسڵ بوویە و د لاوازییا ژێیاتییا نەتەوەی دا خوەیا دبیت، کو ل دەمێ پراکتیزەکرنا پرۆسەیا سیاسی مە تەقس نینن، کو ب ئاوایەکێ ئێکسەر پێڤە بھێینە گرێدان، وەکو تایلۆر دبێژیت (ئەفسانە کار ل سەر شرۆڤەکرنا دنیایێ وەکو ئارمانج دکەت، تەقس ڤێ شرۆڤەیێ بۆ کۆنترۆلکرنا دنیایێ ب جھ دئینیت، تەقس بجھئینانا ئەفسانەیێ یە نەک بابەتێ وێ یە، بەلکو دنیا بابەتە)⁽⁵⁾.

د پەرتووکا «نفشێ نوو» دا ھوسان باسێ سیاسەتێ ھاتییە کرن (سیاسەت ل پرانیا وەلاتێن رۆژھەلاتی و ل وەلاتێ مە ژی، نوکە ئیلھاما خوە ژ ڤێ پاشخانەیا ھزری وەرنەگرتییە، یا کو سیاسەتا ل گریکا کەڤن ژ لۆگۆسی و ئەقلانییێ ھاتی، بەلکو مە وێنەیێ سیاسەتێ ژ عەرەبان وەرگرتییە، کو ژ پەیڤا (ساس) ھاتییە، ب واتەیا لغاڤکرن و کەھیکرنا ھەسپان ھاتییە)⁽⁶⁾، ئەم گەلەک جاران پرسیار دکەین؛ کا بۆچی کەسەک ژ روویێ ھەستان ڤە گەلەک ب گیانەوەرێ خوە یێ کەھی ڤە یێ گرێدایە و تێرکرنا گیانەوەری بۆ وی ژ برسیبوونا مرۆڤەکی گرنکترە؟ وەکو گەلەک سەرکردەیێن وەلاتێن زلھێز سە و پشیک ھەنە. ب دیتنا مە سەدەمێ سەرەکی یێ ڤان ھەستێن دلینی نەزانینا زمانی یە، دەربڕین ژ رەوشا گیانەوەر پێ دھێتە سەرەدەریکرن و ئالوگۆرکرنا ھزران ب تنێ ب رێکا زمانییە، گەر ھەر گیانەوەرەکی زمانێ خودانێ خوە زانیبا، دا مانا وان ل گەل ئێک چەند ڤەکێشیت؟ ھەروەسا دیتنا گیانەوەری وەک بابەت وەکی سارتەر دبێژیت (دا کو مرۆڤ خوە ژ بن کۆنترۆلکرنا یێ بەرانبەر رزگار بکەت، پێدڤی یە وی وەکی بابەت ببینیت نەکو خوە)⁽⁷⁾، ئانکو مرۆڤ یێ ل سەر زالە مرۆڤ خوارن و ڤەخوارنێ ب دلێ خوە ددەتێ، بێی گوھلێبوونا ھیچ نەرازیبوونەکێ یان گازندەیەکێ ژ لایێ گیانەوەری ڤە. ژ روویەکێ دی ڤە کەھیکرنا گیانەوەران دچیتە د چارچوڤەیێ یاریکرنێ دا، مرۆڤ د حالەتێ یاریکرنێ دا ژ دۆرھێلی ڤەدقەتیێت و دچیتە د جیھانەکا خەیالی دا، کو ئەو تێدا خودان ھەرتشتە. دی دەبلیۆ وێنیکۆت دبێژیت (دەمێ زارۆک کەفچکەکی دکەتە شەمەندەفر، ئەو د قانوونێن یارییێ دا درستە و دەیبابان ماف نینە بێژنێ ئەو کەچکە نە شەمەندەفرە)⁽⁸⁾ ئانکو زارۆک د ڤی حالەتی دا سنۆرێن دۆرھێلێ راستەقینە یێ ئەو تێدا دبریت و دۆرھێلەکێ فانتازی یێ دەستکرد درست دکەت، ھەروەسا مەزن ژی دکەڤنە د ڤی حالەتی دا، لێ ل ژێر ناڤێن جودا (وەرزش، چێکرنا خوارنێ، ژینگەھپارێزی، گیاخوەری، خودانکرنا گیانەوەران.. هتد.) رۆبرت سیگال ڤێ تیۆرا وێنیکۆتی د شۆپینیت و دبێژیت (یاریکرن ئەو چالاکی یە، یا کو مرۆڤی ژ قۆناغا زارۆکینییێ بەرەڤ قۆناغا پێگەھشتنێ دبەت یان ژ جیھانا ناڤخوەیی بەرەڤ جیھانا دەرڤە، مەزن ژی وەکو زارۆکان ب تشتەکی د ناڤ خوە دا دھێنە گرێدان، لێ ل شوونا یاریکەکێ یا وان ھونەر، ئارەزوو و ئەفسانە نە، ھۆسا مرۆڤ خوە بەرھەڤ دکەت، دا بشێت سەرەدەرییێ ل گەل جیھانا دەرڤە بکەت)⁽⁹⁾. یا بۆ مە گرنگ ئەڤ ناڤچەیا ناڤنجی یە، یا کو مرۆڤ واتەیەکێ ژێ وەردگریت و پێ سەردەرییێ ل گەل جیھانا دەرڤە دکەت. ل گۆرەی تیۆرا وێنیکۆتی، بژاردەیا سیاسی ل ھەرێمێ سەردەرییا وان ل گەل جڤاکی نە ل سەر بنیاتێ ناڤچەیا ناڤنجی یە، بەلکو پتر ژ روویێ کەساتییێ ڤە ل جڤاکەکی دنێرن ژ بلی ھندەک تەخێن ژێگرتی، ئانکو بەرێ وان ل جھەکی یە و بەرێخوەدانا وان ل جھەکێ دی یە. د دووڤ دا رێبەر تەمامییێ ددەتە گۆتنا خوە و دبێژیت (دا کو تە وەکی وەلاتی ببینن، پێدڤی یە تە شانسێ پشکداریکرنێ د وان شەر و بوویەران دا ھەبیت.. دا کو تو بھێیە دیتن و قەبوولکرن فکر و زانست وێ شەفاعەتێ بۆ تە ناکەت.. ھتد.)⁽¹⁰⁾، ئەڤی لۆژیکێ دەستھەلاتا مە، بیرا مە ل گۆتنەکا فرۆیدی ئینا دەما دبێژیت (گەر کریستۆفەرێ پیرۆز عیسا ل بەر ملێ خۆ ھەلگرتبیت و عیسای ژی دنیا ھەلگرتبیت، تو ب خودێ کەی ما دێ کریستۆفەر پێیێن خوە دانیتە کیرێ)⁽¹¹⁾. گەر شەڕ ل سەر دەمەکی بن و ئەم ل سەر دەمەکێ دی، تو ب خودێ کەی ما دێ ئەم پێیێن خوە دانینە ل سەر کیرێ؟ ل ڤێرە بۆ مە دیار دبیت، د ڤەگێران و ھندەک سەردەریکرنان دا وەلات وەکو ھێلیڤانکەکێ یان شانا زرکێتکانە، ب تنێ جھێ ھند کەسان تێدا ھەیە.

زیگمۆنت باومان⁽¹²⁾ بەحسێ کۆمەکا ڤەکۆلەرێن بریتانی د بیاڤێ گیانەوەران دا دکەت، کو بۆ مەرەما لێکۆلینێ ل سەر جۆرەکێ تایبەت یێ زرکێتکێن پەنەمای، چووبوونە پەنەمایێ. باومان دبێژیت: تشتێ بۆ ڤەکۆلەران بوویە جھێ حێبەتییێ، سیستەمێ چینایەتییا زرکێتکان بوو، گەر زرکێتکەکێ ڤیابا ژ شانەیەکێ بەر ب شانەیەکا دی بچیت و ل وێرێ بژیت، ئێکسەر دھاتە دەرکرن. ل دەڤ مە ئەڤ سیستەمێ شانەپارێزییێ د ناڤ پشکەکا تەخا زارۆکێن بەرپرس یان زەنگینان دا ب بەھانەیا نزیکبوونا خوینێ ب ئاوایەکێ زیق دھێتە دیتن، مەرەم ژ ڤێ چەندێ ژی یا ئاشکەرا یە. ئبن خەلدۆن دبێژیت (ئەوێن بابێن وان خودان دەستھەلات، بەرنیاس یان زانا، د وێ وەھمێ دا نە، کو مافێ وانە ھەمان دەستھەلات ھەبیت، ژ بەر ڤێ یەکێ ئەو ب کێمی ل یێن ژ خوە خوارتر دنێرن و پێگیرییێ ب قانوونێ ژی ناکەن⁽¹³⁾. کەواتە د ناڤ جڤاکان دا مرۆڤ ژبلی چینایەتییێ روو ب روو دو جۆرێن دەستھەلاتان دبیت، دەستھەلاتا راستەقینە، ئەوا ب شەرعیەتا وەلاتییان گەھشتییە حوکمی، دیسان دەستھەلاتا وەھمێ ئەوا ل بن سیبەرا یا راستەقینە کار دکەت. ھەلبەت د ڤی حالەتی دا ئەڤ وەھمە؛ وەکو ئەورێن ڕەشن و د ناڤبەرا ھزرێ و دەستھەلاتا راستەقینە دا نە، چونکی ئەو ھزرێ ب ژێدەرەکێ سەرەکی یێ گەفێ ل سەر ھەبوونا خوە دبینن، ژ بەر ڤێ ئێکێ ھزر نەشێت ڕکابەرییێ ل گەل وەھمێ بکەت، ژ بەر ژ دەستدانا پالپشتییێ ژ لایێ دەستھەلاتا راستەقینە ڤە. لەورا دێ بینی نڤیسینێن پشکەکا مەزن ژ نڤیسەران بەری بوونێ د مرینە، ژ بەر کو بەھرا پتر ژ جڤاکی ھەست پێ دکەن، ھەبوونا ھزرێ پێدڤییەکا گرنگە، لێ کەسێ نابینن وێ پێدڤییێ شۆر بکەتە د ناڤ جڤاکی دا. دەرئەنجامێن ڤێ کارلێکێ دێ ھەستێ دلڕەشبوون، کەرب و کینێ د ناڤبەرا دەستھەلاتا راستەقینە، نڤیسەر و جڤاکی دا پەیدا بیت، ھەلگرێن وەھمێ ژی دێ بەردەوام گەشبینییێ د ناڤ خەلکی دا بەلاڤ دکەن، ژ بەر کو ھزر دکەن، ئەو ب وەستییان و قوربانیدان گەھشتینە وێ پلا وان ھەی. باومان⁽¹⁴⁾ نێڕینێن ھەر ئێک ژ نیچێ و شیللەری د چەمکێ (Resentment) کو دەربڕینێ ژ رەوشا مە دکەت، ڤەدگێریت:-

نیچێ: کەرب و کین و رێزگرتنا نە ب ڤیان، ئەو حالەتە یێ د ناڤبەرا دو چینێن جڤاکی دا پەیدا دبیت، کو ئێک ژ وان خوە ئیھانەکری و نزم دبینیت، یێ دی ژی خوە چێتر دبینیت و پلەیا خوە ب کەد و وەستیانا خوە دھەژمێریت.

شیللەر: ھەمان حالەتێ کەرب و کینێ یە، لێ د ناڤبەرا چینەکێ دا، تەخا ناڤین، ئەو ژی ژ سەدەمێ ھەڤرکییا وان بۆ گەھشتنا پلە و پۆستێن بلندتر، دا کو خوە بلند ببینن و یێن دی نزمتر.

دا کو ئەم ب درستی د سەردەمێ خۆ بگەھین و ئەڤ وەھما ھەی ژ دیاردەیه‌کا بەربەلاڤ ببیتە دیاردەیه‌کا دەگمەن، کوۆمەڵگەھ دەستھەلاتێ ب خەمسار نەبینیت و دەستھەلات جڤاکی بەرژەوەند خواز نەبینیت. پێدڤییە ئەڤ سەردەمێ تێدا دژین گیانێ وی شرۆڤە بکەین، ل ھوورکاتیێن بەری روودانێ بگەرین، نەک دەرئەنجامێن روودانێ. مەرەما مە ژ ڤێ چەندێ ئەوە دەمێ ئەم دبێژین ژیان هەلویستە، ژیان هوورکاتییە! بۆ میناک ئەگەر ئەم نها کوڕەکى و بابێ وى بینین و بێژینە کوڕى وەسفا بابێ خۆ بکە، دێ کوڕ ژ دەستپێکا بوونا بابى ئاخڤیت تا گەهشتینە قووناغا تێدا یان ژى دێ باسێ هندەک هوورکاتییان کەت؟ ل ڤێرە بۆ مە خویا دبیت، گۆتنا مرۆڤ ھەلویستە، چێرۆکەکا مشتی ھوورکاتی ل پشت ھەیە. بێ هەلویستییا دەستهەلاتا کوردى ژ دەرئەنجامێ رێز نەگرتنە ل ھوورکاتییێن د بنە ڤەرێژا هزرێ ، ئەوا ژ ئەگەرێ وێ چاڤەک پەیدا دبیت، دیمەنێن بەرى و پشتى روودانێ دبینیت. ھەرچەندە ئەم نابینین ب ڤێ کریارێ دێ کێشه‌یێن مە ب داوی ھێن، چنکو ھەر سەردەمەکی ئاریشە و ئاڵۆزییێن خۆ ھەنە، لێ دێ ھەلویستێ کۆومەڵگەھێ و دەستھەلاتێ ل سەر بنیاتێ د ئێک دو گەھشتنێ بیت، نەک دژایەتیکرنێ، ھۆوسان ئەم دێ ژ دەستھەلاتا وەھمێ بەر ب دەستھەلاتا راستەقینە ڤە چین و ل ی (خۆ ب گوھۆڕ دێ دیرۆکێ گوھۆڕی)⁽¹⁵⁾.

ژێدەر:

 1_ زکي نجیب محمود، في حیاتنا العقلیة، بپ162.

٢_ ھربرت مارکوز، الانسان ذو البعد الواحد، ترجمة: جورج طرابيشي، بپ201، ( «إن ثمة أيديولوجيا جديدة في طريقها إلى النمو والسيطرة، أيديولوجيا تأخذ على عاتقها مهمة وصف ما هو حادث وجارٍ مع استبعاد المفاهيم التي تساعد على فهم ما هو حادث وجار».

٣_ مالک بن نبي، شروط النھضة، ترجمة: عبدالصبور شاهين، بپ43.

٤_ ھورکھایمر، ادورنو، جدل التنویر، ترجمة: جورج كتورة، بپ252.

٥_ روبرت ایة سیجال، الاسطورة، ترجمة: محمد سعد طنطاوي، بپ73.

٦_ رێبەر کوردۆ، نفشێ نوو، جیهانبینی.. خوەنیاسین و خوەبوون، دهۆك- 2024، بپ 97.

٧_فؤاد كامل، الغیر في فلسفة سارتر، بپ 73.

٨_ ھەمان ژێدەرێ پێنجێ، بپ 146.

٩_ ھەمان ژێدەرێ پێنجێ، بپ 147.

١٠_ ھەمان ژێدەرێ شەشێ، بپ 108.

١١_ فروید، سایکولوجیة الجماھیر وتحلیل الانا، ترجمة: جورج طرابيشي، بپ53.

١٢_ زیگمونت باومان، الاخلاق فی عصر الحداثة السائلة، ترجمة: سعد البازعي وبثينة ابراهيم، بپ 19.

١٣_ ابن خلدون، المقدمة، بپ 218.

١٤_ ھەمان ژێدەرێ دوازدێ، بپ 58.

١٥_ ھەمان ژێدەرێ سێیێ، بپ 32.