گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
د. عارف حیتۆ
نڤیسین ل سەر شاعرەکێ وەکو عەبدولرەحمان مزوری، وەغەرەکە د ناڤ گەلى یێن کوور و چیایێن دوور و ڕێکێن درێژ ڕا دبۆریت، کوور ب کووراتییا خەمێن کەسێ کورد، دوور ب دووراتییا دیرۆکێ و درێژ ب درێژاهییا خەباتا مللەتێ کورد و ژیێ مرۆڤایەتیێ. ئەڤەیە سیمایێ هلشکافتنا شعرێن مزوری، خوە داهێلانەکە بۆ ناڤ هەست و هەلچوون و هەڵوەستە و هزرێن وی یێن بارکرى ب کۆمەکا دیتنێن کەتوارى و گریمانەیى و دەربڕینێن مەجازى، یێن ژ هۆش و نەهۆشییا تاک و کۆمێ دەرکەفتین و بووینە وێنەیێن هۆنەرى، یێن جوان و کەفتینە بەر سینگێ عاشقان و وەڵاتپەروەران و هۆنەردۆست و ڕەخنەگران.
عەبدلرەحمان مزوری، شاعرەکێ هەڤچەرخێ کوردستانێیە، ناڤەکێ دیارێ قادا ئەدەبى و بزاڤێن نووکرنا وێژەییە، ژ رڤێشتێ دەستپێکێ یێ ساڵێن حەفتێیانە ژ چەرخێ بۆرى، کو سەرکێشییا مەیدانا رەوشەنبیریێ و ڤەکۆلینێن وێژەیى و شعرا نوو کرى. هەروەسا ل گورەى دویڤچوونا من بۆ سەرهەلدانا شعرا سەربەست (ئەوا ئازاد ژ کێش و سەروایێن بەرێ)، مزوری ژ کەسێن دەستپێکێ بوو ئەڤ جۆرێ شعرێ نڤیسى و کرییە سیمایێ نڤیسینا شعرێ ل دەڤەرێ، دبیت هندەک شاعرێن دى یێن هەڤدەمێن وى، مینا فەیسەل مستەفاى، هندەک هەوڵدانێن نڤیسینا شعرا سەربەست هەبوو بن، لێ مزوری ئەڤ شێوازێ نڤیسینا شعرێ کرە ڕێبازا خوە یا شعرى و دەست ژێ بەرنەدا، هەڵوەستەیەکێ هۆنەرى بوو، ل هەمبەر پێدڤى یێن وى سەردەمێ وى دەربڕین ژێ دکر. تەنانەت هەموو شعرێن خوە یێن ب کێش و سەروا (کو نەدوورە گەنجینەیەکا مەزن و مفادار بن ژى) د چ دیوانێن خوە دا بەڵاڤ نەکرن. لەوا بێ رکابەر دبیتە پێشەنگێ شعرا سەربەست ل دەڤەرا بەهدینان. هەمى ساخلەتێن هۆنەرى یێن شعرا هەڤچەرخ، مینا دەربڕینێن مەجازى و خوە دوورکرن ژ شیعاراتان، زمانێ ئیحاییێ چڕ و بارکرى ب وێنەیێن بەرهەست، ئەفسانە و چیڤانۆک، مەزیقەیا نافخۆیى و دەرڤەییا شعرێ، چەڤەنگ ب هەمى جۆر و تەرزێن خوەڤە… د ناڤ شعرا مزۆری دا بەرجەستەنە و ب ئاشکەرایى ل پشت هەڤۆکێن شعرا وى دهێنە دیتن، وەرگرێن هووربین و چێژوەرگرێن شعرێ هەست پێ دکەن و کارلێککرنێ د گەل ڕامانێن بارکرى دکەن. وى هەمى ئەلەمێنتێن کەلەپۆر و تێگەهێن کەلتۆرى یێن هۆش و نەهۆشییا مللەتێ کورد، کرینە لبنەیێن ئاڤاکرنا وێنەیێن شعرى، هەتاکو بووینە پارى یێن نانى ژ بۆ برسییان، کۆز و چەروانە یێن کۆچەران و پەناگەهێن بێوار و دەربەدەران. ئەڤ شێوازێ ئاشکەرایێ هەموو مللەت تێبگەهیت و بشێت کارلێککرنێ ل گەل بکەت، د هەمان دەم دا ژى، بارکرى ب وێنەیێن هۆنەرى و هۆستاییەکا نژاندنا دەقى، شعرا وى نەمر کرییە و پشتى بۆرینا نێزیکى نیڤ سەدەى ژى، هەر ل سەر زارێ خەلکى ماینە.
شعر ل دەف مزوری نە تنێ بەهرە و سرۆشە، نە تنێ عەفەوییەتا دەربڕاندنا هەلچوونێن هۆش و نەهۆشێیە، بەلکو نژاندنا دیتن و پاشخانێن کەسۆکى و تێگەهێن دەردۆرە، پشتى ژێکڤاڤارتن و سەقاکرنێ، کو خۆدیکا پەیامێن سرۆشێ پێ موکم ببن. ئەو ب خوە، ئاماژە ب ڤى ستایلێ خوەڕستیێ تێکهەلە ژ کەتواریێ و هۆنەریێ و چەڤەنگیێ ددەت و دبێژیت: «چیڤانۆکێن کوردى، هەرچەندە ب دروستى نەهاتینە چنین، بەلێ ئەوێن هەین هۆزانڤان دکاریت، ل دۆر شیانا خۆ بکەتە کولۆرێن گەرم و قەلاندى… مەزیقە د هۆزانێ دا فڕینەکا بلندە، ئەو هۆزانا مەزیقا وێ دبیتە تەنەکە قوتان، چڤیک نادادەنێ… ئەزمانێ هۆزانێ نە مینا ئەزمانەکێ دنە، چزاڤزییە: رۆبار دپەیڤن، مرن چیڤانۆکە، کەنى دباریت… چەڤەنگ جانێ هۆزانێیە، ئەو نەبیت هژمارتنا گووزایە»(١). ب ڤان ئاماژەیێن مە ب شێوەیەکێ کورت وەرگرتین، ساخلەتێن هۆزانا خوە یا هەڤچەرخ پێ خویا دکەت و دکەتە کلیلا ڤان بابەتێن ژێگۆتى و دکەتە د دەستێ وەرگری دا داکو سەمتا ڤەکرنا دەرگەهى بۆ حەژێکەرێن شعرا نوو یا هەڤچەرخ دەستنیشان بکەت. ئەم ژى، د ڤێ نڤیسینا کورت دا، دێ سەرەدەریێ د گەل وێنەیێ چەڤەنگى د شعرا (مزوری) دا کەین(٢). دێ خوە بەردەینە د ناڤ ناخ و نەهۆش و ئاشۆپا شاعری دا، کا چەوا وێنەیێن هۆنەرى دنژنیت و چەڤەنگێن وان وێنەیان ژ کیڤە دئینیت؟
ئەگەر شعر زمان و شێوازێ دەربڕینێ بیت، دێ شێین بێژین وێنە ب هەردو شێوەیێن خوە یێن بەرهەست و مینەڤى یێن ئیحاییڤە، رەسمکرنا ب پەیڤانە. شاعر هزر و هەلچوون و سەربۆرێن خوە د قالبەکێ زمانیێ جوانکری دا دادڕێژیت و کاریگەرییەکێ دکەتە سەر هەست و سۆزێن وەرگرى و دئێختە د ناڤ فەزایەکێ ئاشۆپی دا، هەتاکو بشێت سەرەدەریێ د گەل میناک و چەڤەنگ و وێنەیێن بکارئینایى بکەت. ئەڤا دۆماهیێ بنەما و ساخلەتێ سەرەکیێ شعرا جوان و کاریگەرە، چونکو وێنە و چەڤەنگ ب وژدانا شاعریڤە دگرێداینە. شاعر ب زانیبوون چەڤەنگ و وێنەیێن هۆنەرى دکەتە د ناڤ ئاڤاهیێ شعرا خوە دا، کو ژ ئاشۆپ و پاشخانا رەوشەنبیرى و سەربۆرێن خوە یێن ژیانێ وەردگریت. «وێنە د هەموو هەلبەستان دا جێگرە و دبیت هەر هەلبەستەک ب تەنا خوە وێنەیەک بیت، ڕێباز دهێن و دچن، ستایلێن کێش و سەروایێ دهێنە گوهوڕین، نەدوورە بابەت و ناڤەرۆک ژى بهێنەگوهوڕین، لێ وێنەیێن مەجازى وەکو بنەمایەکێ ژیانا شعرێ هەر دمینیت و دبیتە پیڤەرەکێ سەرەکیێ سەرکەفتنا هەر شاعرەکى»(٣). وێنەیێ شعرى، ئاڵاڤەکێ دەربڕینا هەست و دیتن و هەلچوونێیە، دەربڕینەکا راستگۆیانەیا کووراتییا شاعرییە، ڕامان پێ بەرجەستە دبیت و ب شێوەیەکى دهێتە پێشکێشکرن، کو تایبەتمەندى و کاریگەرییا شاعرى پێڤە دیار ببیت، ئەڤەیە شاعرەکى ژ ئێکێ دى جودا دکەت. نەدوورە ژى وێنە شەنگستەیێ ئاڤاهیێ هەمى شعرێ بیت یان باشترین میناکێ ڕەنگڤەدانا هەست و هزر و هەلچوونێن شاعرى بیت. لەوا ئەم دشێین بێژین؛ کو ئەوا شعر گەهاندییە ڤى ئاستێ بلند و ژ هەموو هۆنەران جوانتر لێ کرى، وێنە و مەزیقەیە، «پڕانییا ڕەخنەگران ل سەر وێ چەندێ پێک دهێن، کو شعر د گەوهەرێ خوە دا دەربڕینە ب وێنەیان.. وێنە ماددەیێ سەرەکى و پێرینەیا ئاشۆپێیە، کو پێ دهێتە نژاندن و کاریگەرییا خوە ژێ وەردگریت، نێ گرنگترین ئەلەمێنتێ چێکرن و رەسمکرنا وێنەیان ئاشۆپە»(٤).
نژاندنا وێنەیان د ئاڤاهیێ شعرێ دا، ب ڕامانا بەرفرەها وێنەى، کۆمەکا دید و بۆچوونێن هەمەجۆر ب خۆڤە دگریت و ژ سەردەمەکى بۆ ئێکى دى هاتییە/ دهێتە گوهارتن، یان باشترە بێژین وەرار کرییە و دکەت. د ڤێ پرۆسەیا گوهوڕین و وەرارکرنێ دا، سروشت و تایبەتمەندى یێن هەمەجۆر ب خۆڤە گرتینە. ل دەف شاعرێن کلاسیک وێنە ب شێوەیەکێ بەیانییێ مینا دویڤەلانکەکێ پاڵپشت و شرۆڤەکارە یان وەکو خەملاندنەکا زەخرەفەییە، جودا ژ بابەتێ سەرەکى دهێتە دیتن. رۆمانتیکییان وێنەیێن شعرى وەکو شێوەیەکێ زێدەبار ژ بۆ ڕەنگکرنا دلینیێ و کاریگەرییا ل سەر وەرگرى بکار دئینان. بنەمایێ تێگەهشتنا خوەییتیێ شەنگستەیێ سەرەکیێ هەستکرنا ب جوانیێ بوو، وان گرنگییەکا مەزن ب ئاشۆپێ ددا، ئاشۆپ ژێدەرەکێ سەرەکییێ چێکرنا وێنەیانە، بابەتێن دەردۆرا خوە ل گورەى دیتن و پێحەسیانێن خوە یێن کەسۆکى وەسف دکرن، هەروەکو جانێ وان خۆدیکەکە ژ بۆ ئەوا دهێتە دیتن و دێ هێتە دیتن. ئەڤجا هەمى وێنەیێن دەربڕاندى ب هەست و هەڵوەستەیێن وان یێن کەسۆکیڤە دهاتنە دیتن(٥). لێ شاعرێ هەڤچەرخ وەکو پشکەکا تێکرەس و تەمامکەرا ئاڤاهیێ بەرهەمى بکار دئینیت، ڕامانێ ب شێوەیەکێ چێکرى دادڕێژیت، کو شێوازێن گۆتنێ بەر ب ئیحایێڤە ببەت و بکەتە وێنەیەکێ دەربڕاندییێ دیتیى و بەرهەست. ئەڤجا ئەڤ جۆرە وێنە یێن شعرا نوو، سەربۆران و دیتنان ب هەمى گرچنییا خوەیا هەییڤە یان ئەوا دێ هەبیت ژى، هەلدگرن و پێکڤە یان تێکدا دهێنە ئاڤاکرن، ب ڕامانەک دى، وێنە دبیتە پشکەک ژ بابەت و ناڤەرۆکا بۆیەران… جوانى و هێزدارییا وێنەى ب شێوازێ دەربڕینێڤە هەڤبەندە (نە ب چییاتییا وێڤە)، کو ڕامانێن نەدیتى ب گیان دئێخیت و حزوورەکێ ددەتە هزرەکا نەدیار(٦). نڤیسەر دیتنێن خوە پێ ئاڤز دکەت و دەقەکى پێ دنژنیت، پشکێن وى ژ بابەت و ڕێڕەوا بۆیەرێن ڤەگێڕایى نەڤەدەر بن، ئو ئەڤەیە دبیتە ئەگەرا وێ چەندێ، کو سەربۆرەکا بەرفرەهتر و کاملانتر پێشکێشى کووراتییا ناخێ وەرگرى بکەت.
د شعرا هەڤچەرخ دا، وێنە نە بۆیەرەکێ زەخرەفەییێ ژ دەرڤەى دەقییە، بەلکو پشکەکە ژ کاکلکا بەرهەمێ هۆنەرى. ئەڤ وێنەیێ نوو هزرێ و چییاتییا وێنەى شرۆڤە ناکەت، بەلکو بارکرنەکە و هندەک هەڤبەندى یێن نوو ژ بۆ بیاڤ و کەتوارێ نوویێ هۆنەرى ئاڤا دکەت، ئەو ژى دیتنە. شاعرێ نوو هەردەم ب دۆز و بۆیەرێن سەردەمێ خوەڤە گرێدایە و دەربڕینێ ژ خەم و کۆڤانێن جڤاکێ خوە دکەت، سەربۆرێن نەهۆشییا کۆمێ دکەتە وێنە و پشکداریێ د هەڵوەستە و دیتنێن مللەتی دا دکەت. هەروەسا پاشخانا خوە یا رەوشەنبیرى دکەتە د خزمەتا چێکرنا وێنەیێن دەربڕاندی دا، چونکو ئەو ب خوە، ب چوارچۆڤەیێ شەهرستانییا سەردەمیڤە گرێدایە و سەرەدەریێ ل گەل هەموو ئاستێن دەردۆرا رەوشەنبیرى و سیاسى و جڤاکى دکەت. ئەو گیانێ سەردەمێ خوە د وێنەیان دا بەرجەستە دکەت، دەربڕینێ ژ هزر و بابەتێن د نەهۆشییا کۆمێ دا دکەت و دبیتە خۆدیکا حەز و پاڵێنەر و هەڵوەستەیێن خەلکى، سەربۆر و ژیانا کەتوارى وەردگریت و دووبارە دنژینیتەڤە. ڤەکۆلەرێ میسرى «عزالدین اسماعیل» دبێژیت: هەموو شعر ب کەڤن و نووڤە دەربڕینا هەست و سەربۆرانن، لێ شعرا نوو پشکداریکرنە د سەربۆرێن کۆمێ دا(٧)، ئەڤ پشکداریکرنە هند یا بەردەوامە هەتاکو دبیتە پشکەک ژ هەبوون و سەربۆر و ژیانا وێ کۆمێ. ب ڤێ چەندێ ژى، ئەم دکارین بێژین، کو وێنەیێ شعرى نەتنێ پێرینەیەکە ژ بۆ ڤەگوهاستنا سەربۆران و کەتوارێ هەبوونێ یان وەرگێڕان و شرۆڤەکرنا هەست و هزرانە، بەلکو دبیتە پشکەک ژ پێکهاتەیێ هەبوونێ و شاعر سەرەدەرییەکا گیاندار د گەل دکەت. ئەڤجا کێلەهییا شعرا نوو (روخسار) دبیتە ئاڤاهییەکێ وێنەیى و هزرا شعرێ (ناڤەرۆک) وەکو هزرەکا وێنەکرى سەرهەلددەت. ئەلەمێنتێ سەرەکیێ چێکرنا ڤان وێنەیان ژى چەڤەنگە. چەڤەنگ ژى وەکو وێنەیە، شاعر یان هۆنەرمەند گەوهەرێ هەڤبەندییا خوە ب جیهانا بابەتیڤە/ ژیانا دەردۆرا خوە خویا دکەت، هەوڵددەت کارلێککرنێ و داخباربوونەکا ئاڵوگۆر د ناڤبەرا خوە و کەتوارێ ژیانا خوە دا چێکەت، داکو پێ بگەهتە هەڤگونجان و هەڤسەنگییا دلخواز، کو پێکهاتنەکە د ناڤبەرا خوەییتیێ و بابەتی دا، ئانکو چەڤەنگ ژ لایەنێ دەروونیڤە هەردو روویێن یەک دراڤییە؛ روویەک بەرجەستەکرنا بابەتێ کەتوارییە و روویێ دى بەرجەستەکرنا خوەییتییا شاعرى ب خوەیە. جوداهییا د ناڤبەرا چەڤەنگى و وێنەی دا نە د جۆرێ واندایە، بەلکو د ئاستێ ڕویتکرنێ (تجرید) و نژاندنێدایە؛ یەکەیا سەرەکییا چەڤەنگى وێنەیەکێ هەستەوەرییە، ئاماژە ب ڕامانەکا دى یان هندەک ڕامانان ددەت، ناکەڤنە د چوارچۆڤێ هەستەوەران دا، وێنە ب تنێ نەشێت وێ ئیحایێ بدەت ئەوا چەڤەنگ پێشکێش دکەت. لەوا ستایلێن نژاندنێ و شێوازێن دەربڕاندنا وێنەى ڕامانەکا چەڤەنگى ددەتێ. ژ بەر ڤێ هەڤبەندییا هەڤتەمامکەرا د ناڤبەرا وێنە و چەڤەنگی دا، مە بابەتێ ڤێ ڤەکۆلینێ ل سەر وێنەیێ چەڤەنگى ئاڤا کر.
وێنەیێ چەڤەنگى؛ «مژدارکرن و نەراستەوخۆکرنا وێنەیێ شعرییە، کو هندەک بەرژەنگێن وێ بهێنە دیتن و هندەک ڕامانێن دى بمیننە ڤەشارتى، داکو وەرگر هزرێ تێدا بکەت و وە هەست پێ بکەت هندەک ئیحایێن دى ب خۆڤە دگریت(٨). لێ ئەڤە وێ ڕامانێ ناگەهینیت، کو بهایێ جوانییا وێنەیێن بەیانى و رەهوانبێژیێ د شعرا کلاسیک و رۆمانتیک دا کێم بکەین، هەردو وێنەیێن بەیانى و چەڤەنگى دو ستایل یان ئامویرێن دەربڕاندنا هزر و هەست و هەلچوون و دیتنانن، کو ب شێوەیەکێ جوان و بەرهەستکرى بگەهنە وەرگرى. ستایلێ ئێکێ ژ دەرڤەى دەقى دهێنە وەرگرتن و دەق پێ جوانتر لێ دهێت، ستایلێ دووێ ژى پشکەکا نەڤەقەتیاییە ژ دەقى و کارلێککرنێ د گەل هەست و هەلچوونێن شاعرى دکەت. هەردو ستایلێن وێنەیان شعرێ جوان دکەن و چێژ و خۆشیێ ددەنە وەرگرى. مشە جاران، وێنەیێن بەیانى ژى مل ب ملێ وێنەیێن چەڤەنگى د ناڤ شعرا (مزوری)دا دهێنە دیتن، زەمینە خۆشکەر یان تەڤاڤکەرێن هەڤن.
وێنەیێ بەیانى، وێنەیەکێ رەهوانبێژیێیە ژ بۆ رۆهنکرنێ و بەرجەستەکرنێ دهێتە رەسمکرن، ڕامانا وێنەیێ شعرى بەر ب میناکەکێ بەرهەست و بەرچاڤڤە دبەت، گرنگییا ڤان جۆرە وێنەیان د وێ چەندێدایە کو شیانێن ڕاپۆرتکرنێ و گەهاندنا ڕامانێ هەنە. ئەڤ وێنەیێن بەیانى (رەهوانبێژى) ب وەکهەڤاندن (تشبیه)، خواستن (الاستعارة)، درکە (الکنایة) یان ب وێنەیێن مەجازى (خوازە) دهێنە نژاندن. وەکهەڤاندن ئەوە؛ کو تشتەک ب ئێکێ دى بهێتە شوبهاندن، پێکهاتەیێ وێ ژ چوار بنەمایێن سەرەکى پێک دهێت؛ وەکهەڤندە (المشبه)، وەکهەڤکرى (المشبه به)، روویێ وەکهەڤاندنێ و ئاڵاڤێ وەکهەڤاندن پێ دهێتە کرن (ئەوزار). بۆ نموونە دەمێ دبێژین؛ «مرن ژ پێخەمەتى وەڵاتى، وەکو ژیانێیە»، مرن وەکهەڤندەیە و ژیان وەکهەڤکرییە، وەڵات روویێ وەکهەڤاندنێیە و «وەکو» ئەوزارە. د کوردیێ دا، پڕانییا وەکهەڤاندنان ب ئاڵاڤێ وەک، وەکو، شبتى، نۆڵا، مینا…. دهێتە کرن. وەکهەڤاندن یا بەرهەستە ئەگەر ب پەیڤێن بەرجەستە و میناکێن هەستێڤە گرێداى بیت، وەکو؛
هەى یارامن
خودانا وان چاڤێن وەکى،
کانى یێن زەڵال
خودانا وێ پرچا وەکى،
تاڤگا و جەلال…(٩)
د ڤێ پارچە شعرێ دا وەکهەڤاندن ب ئاڵاڤێ «وەکى» هاتییە کرن، روویێ وەکهەڤاندنێ خوداندارییە، چاڤ و پرچا یارێ ب کانى یێن زەڵال و تاڤگە و جەلالان هاتینە وەکهەڤاندن، هەردو جەمسەر پەیڤێن بەرجەستە و میناکێن بەرهەستن. لێ ئەگەر ب پەیڤێن مینەڤى و میناکێن عەقلى بهێتە کرن، دێ وەکهەڤاندنەکا عەقلى یان مینەڤى ژێ پەیدا بیت، وەکو؛
نە ژ وێرێ دچو.. نە ژى دمر!
هەستى گران وەک تایێ بوو…(١٠)
ل ڤێرە هەستى گرانى میناکەکێ وەسفیێ عەقلییە و (تا) پەیڤەکا مینەڤییە، ئانکو هەردو نەبەرهەستن، لەوا دبێژنێ وەکهەڤاندنا عەقلى. دبیت ژى وەکهەڤندە هەستیى بیت و وەکهەڤاندى عەقلى بیت، یان بەروڤاژى. هەروەسا وەکهەڤاندن د ناڤبەرا دو پەیڤان یان دو میناکان دا دهێتە کرن. د رەهوانبێژیێ دا، گەلەک جۆرێن وەکهەڤاندنێ هەنە و مزوری ژى گەلەک نموونەیێن هەمەچەشن بکارئیناینە، مشە جاران ئەڤ وێنەیێن بەیانى د گەل چەڤەنگەکێ کەلتۆرى بکارئینایە و وێنەیەکێ چەڤەنگى ژێ چێکرییە، وەکو؛
خوھ و لڤین و وەرارێ
باوەریەکا موکم وەکى، قورمێ دارێ
بکەنە کوارێ
دا مزگینیا رۆژەکا نوى، بێتە خوارێ…
(ژ ئەڤینا- بپ١٦)
خواستە، ئانکو راکرن و ڤەگوهاستنا تشتەکییە ژ جهەکى بۆ ئێکێ دى، شەنگستەیێ وێ وەکهەڤاندنە پشتى کو لایەنەکێ وێ ژێ هاتییە ڤەکرن یان ڤەشارکرن. تەکنیکەکا رەهوانبێژیێیە، شاعر جەمسەرەکێ وێنەیێ وەکهەڤاندنێ دڤەشێریت (نابێژیت)، لێ وێنە دشێت هەردو جەمسەران د دەربڕینێ دا خویاکەت. پێکهاتەیێ خواستەى ژى مینا وەکهەڤاندنێ ژ کۆمەکا بنەمایان پێک دهێت؛ خواستندە (المستعار)، ژێ خواستى (المستعار منه) وەکو وەکهەڤکرییە، بۆ خواستى (المستعار له) وەکو وەکهەڤندەیە، قەرین ئەو پەیڤە یان رەوشە یا ڕامانا فەرهەنگى دگوهۆڕیت و مەرەم پێ دیار دبیت. جوداهییا د ناڤبەرا وەکهەڤاندنێ و خواستەی دا ئەوە، کو د وەکهەڤاندنێ دا ڕامانا فەرهەنگییا هەڤۆکێ وەکو خوە دگەهتە وەرگرى، لێ د خواستەی دا هەڤۆک دهێتە هەلاویستن، ڕامانا وێ یا فەرهەنگى دهێتە گوهارتن و بەر ب مەجازێڤە دچیت، قەرین وەکهەڤاندنا تشتەکى ب ڕامانەکێ دکەت، لەوا هەمى خواستەیان وەکهەڤاندن تێدا هەیە، لێ نەمەرجە هەمى وەکهاڤاندن خواستەیێ ب خۆڤە بگریت(١١).
سەیدایێ من
تو خەون بووى و ڤەڕەڤى
بریسى بووى.. یان ژى تەڤى
یان کیڤى بووى، راتەقاى ناڤ دار و دەڤى…
(ل خەلکى تەحلێ- بپ٣٩)
ل ڤێرە کۆمەکا خواستەیێن ل دویڤ ئێک ئیناینە و ب سەیدایێ رەحمەتى صادق بەهائەددینى ڤەناینە، شاعر دبێژتە ئەوێ پێگۆتى؛ تو وەکو خەون، برویسى، تەڤى یێن بارانێ و کویڤیا بووى، ئەو خەونا ڤەڕەڤیایى و ئەو کویڤى یێن ڕاتەقیایى. لێ ئەگەر هەمى وێنەیێن خواستەیى و وەکهەڤاندنێ بدەینە بەرئێک، وێنەیەکێ چەڤەنگیێ کاملان ژێ پەیدا دبیت، کو سەرەڕاى بکارئینانا جەمسەرێن مینەڤى و بەرجەستەیێن وەکهەڤاندنێ، چەڤەنگێن سروشتى یێن هشک و گیاندار ژى تێدا بکارئیناینە. جۆرێ سیێ ژى درکە (کنایة)، ئانکو بەحسکرنا تشتەکییە و مەرەم پێ تشتەکێ دییە، ئینانا پەیڤ یان تێرمەکییە، کو ئاماژە ب ڕامانەکا دى بدەت، نە ب ڕامانا وێ پەیڤا دەربڕاندى، ئەڤە ژى جوانى و خۆشییەکێ ددەتە وێنەى، کو بەرهەستتر و لڤۆکتر و پڕ ڕامانتر بیت(١٢).
پیرەکێ کاڵ بۆ زارۆکێد خو ڤەدگێڕا:
– دیسا بەفرێ
خەرزێ خو کێشا بو وارى
ئەسمانى شینیا خو هاڤێت
خو گوهورى، ترش و تارى….
(ل خەلکى تەحلێ- بپ٤١)
مەرەم ب خەرزێ بەفرێ درکەیە ژ بۆ بارینا بەفرەکا زۆر، هاڤێتنا شینییا ئاسمانى ژى درکەیە ژ بۆ دادانا عەوران و مژ و مۆرانێ. لێ وێنە یان هەلبەست ب هەمیڤە مشتى چەڤەنگێن سروشتى و دەربڕینێن مەجازییە. مەجاز مینا ڕێپێدانێیە، کو دەربڕینێ ژ ڕامانا وێ یا رەسەن بەر ب ئاستەکێ بلندتر و کوورترڤە ببەت، داکو ڕامانەکا دى پێ بهێتە شرۆڤەکرن. ئارمانج ژ مەجازێ رۆهنکرن و بەیانکرن و هەڤبەرکرنا رەوشەکێیە ب رەوشەکا دى، کو ڕامانەکا دى یا نەگۆتى پێ بهێتە رۆهنکرن. د ڤێ هەلبەستێ دا (بەیتا کەوا)، شاعر میناکێ رەوشا سەقایەکێ سروشتى دنەخشینیت، کاراکتەرێن سەرەکى (بەفر و نێچیرڤان و کەو)ن، سەقایێ بەفربارینێ، مەجازە ژ بۆ کەتوارێ ژیارا سەردەمێ شاعرى، نێچیرڤان خواستەیە ژ بۆ دژمن و هەڵپەرستان، کەو ژى جەڤەنکەکێ سروشتیێ گیاندارە ژ بۆ مللەتێ کورد دهێتە بکارئینان. ئەڤ هەلبەستە یا مشتى وێنەیێن چەڤەنگییە، لێ مە ئەڤ درک و مەجازا تێدا کرە نموونە، داکو تەڤلیهەڤبوونا هەردو وێنەیێن بەیانى و چەڤەنگى پێ خویا بکەین.
وێنەیێ چەڤەنگیى ئەو وێنەیەنە، یێن چەڤەنگى ب هەمى جۆرێن خۆڤە هەلدگرن و ژ ئاماژە یێن رەهوانبێژیێ دبۆریت و بەر ب هەلچوونێڤە دچیت، «میناکێ دیتییا وێنەى ژ جیهانا دەرڤەیى وەردگریت و رەهەندا هەلچوونا وێ یا تێکهەلە ژى، ژ جیهانا نافخۆیى وەردگریت، کو جیهانێن خەونان و کەتواریێ و نەکەتواریێ تێکدا تێکهەلکێش و تێکرەس دبن»(١٣). وێنەیێ چڕاتیێ و گرچنیێ و مژداریێیە، چەڤەنگ و ئەفسانە، رۆڵەکێ سەرەکى تێدا دبینن. جارنا فەلسەفە و هزرێن ئیدیولۆژى تێدا خویا دبن، کەشەکێ بارکرى ب مژدارى و نەهێسانیێ ددەتە وەرگرى و نەچار دکەت، ل پاشخانا رەوشەنبیرییا شاعرى و دەردۆرا وى و سەردەمێ نڤیسینا شعرێ بگەڕیێت. شاعر و رەخنەگرێن نوو، ڤێ لێگەڕیان و دویڤچوونا چەڤەنگان ب چێژا شعرێ ل قەلەم ددەن، ئانکو خۆشییا ب سەرهەلبوونێ ل دەف وەرگرى دئازرینیت. لێ ژ لایەکێ دیڤە ژى، مژدارییا هۆنەرى نە بنبڕکرنا ئاشکەراییا دەربڕینا سەربۆرێن شاعرییە، بەلکو چڕکرنا وێنەیێن دەربڕاندییە، چونکو «شعر پەیامەکا مرۆڤایەتیێیە و فەرە تا ئاستەکێ دیارکرى ژ بۆ وەرگر و گوهداران یا ئاشکەرا بیت، چونکو بارکرنا شعرێ ب تێگەهێن فەلسەفى تا راددەیێ مژداریێ و هاڤیبوونێ شعرێ لەنگ دکەت و خەلکى ژێ دڕەڤینیت»(١٤). شعرا نەمر یان شعرا خۆش و کاریگەر ئەوە، هند نە یا ئاشکەرا بیت هەتا ڕاددەیێ راستەوخۆیى و شیعاراتان، هەروەسا هند نە یا مژدار بیت هەتا ڕاددەیێ گرچنیێ، بەلکو ڕەسەناتییەکا کەتوارى ل گورەى پیڤەرێن سەردەمێ شاعرى تێدا هەبیت. ئەڤ شێوازێ نەهێسان و نە ب زەحمەتێ دەربڕاندنێ، دەقێن شعرى د بیردانکا وەرگری دا دچینن و دبیتە خۆدیکا شاعرى و سەردەمێ وى. شعرا مزوری ب ڤى شێوازێ نەئاشکەرا و نەمژدار یان د هەمان دەم دا ئاشکەرا و مژدار ژى، عەرەب دبێژنێ هێسانییا بەربەستکرى (السهل الممتنع)، وە ل وەرگر و حەژێکەرێن شعرێ کرییە، کو هەر تشتەکێ مزوری ببێژیت یان هەر وێنەیەکێ دەرببڕیت، دوجارکى هزرێ تێدا بکەن.
ئەگەر ل تایتلێ شعرێن مزوری بنێڕین، دێ هندەک وێنەیێن چەڤەنگى، یێن بارکرى ب هەستێ یان هزرێن وێنەکرى تێدا بینین. تایتل کو پەیڤەکە یان دەستەواژەیەکا زمانییە یان هەڤۆکەکا کاملانە یان ژى وێنەیەکێ هۆنەرییە، یەکەیەکا گرنگە د شعرا هەڤچەرخ دا، رەخنەگرێن وێژەیى گرنگییەک بەرچاڤ پێ دایە و کرییە د ناڤ چوارچۆڤێ زانستەکێ خوەسەر دا ب ناڤێ تێترولوژیا (Titrologie). تایتلى سێ وەزیفەیێن سەرەکى هەنە؛ کلیلا چوونا د ناڤ هزر و ناڤەرۆکا دەقییە، ئانکو دەستنیشانکرنا بابەتییە، وەزیفەیەکا جوانى و شرۆڤەکارییەکا پوختەکرى هەیە، وەزیفەیا سیێ ژى ریکلام و سەرنجڕاکێشانا وەرگرییە، ئانکو مینا ئازرێنەرەکییە ژ بۆ خواندنا دەقى. رەخنەگرەک دبێژیت؛ «تایتل دەقەکێ کورت و بچووکە هندەک مەرەمێن بونیادگەریێ و جوانیێ و نیشاندانێ ب خوەڤە دگریت و دبیتە دەروازەیەکێ مەزنێ مینا لەشى، کو سەرێ وى تایتل بیت»(١٥). هەروەسا رەخنەگرەکێ عیراقى ژى تایتلى ب چرایێ رۆهنکرنا سەمتا بۆیەرێن شعرێ وەسف دکەت و دبێژیت؛ «تایتل پێرۆیەکا زەبەلاحە سەمت و ڕێرەوێن بۆیەرێ شعرى رۆهن دکەت»(١٦). ژ ڤێ تفتانێ، مزوری گرنگییەکا مەزن ب تایتلێ شعرێن خوە دایە و ئەم دشێین بێژین؛ پڕانییا تایتلێن وى، وێنەیێن هۆنەری یێن ژ چەڤەنگان نەڤاڵانە، کو هندەک ژێ ب تەنا خوە وێنەیێن چەڤەنگینە. ئەگەر سەحکەینە دیوانا ئێکێ «ژئەڤینا چرایێن کەڤن»، دێ بینین ژ شازدە شعران پێک هاتییە و تایتلێ هەموویان (ژ بلى هەلبەستا سەربلندى) هەڤۆکێن کاملانن، هندەک ژێ هەڤۆکێن نۆچەیى، ناڤیى، راوەستاینە (بەرپەڕێ ئێکێ ژ دەفتەرا خەمێن من، چەند وێنەیێن نەبەڵاڤکرى، ژ ئەڤینا چرا یێن کەڤن، چوار وێنەیێن نەگرتى….هتد)، هندەکێن دى ژى هەڤۆکێن کردارى و لڤۆکن (دایکا مە باران دڤێ، ئەگەر ئەز…، ئەڤیندارێ زەریا نینم)، هندەک ژى دەستەواژەیێن ب میناکێ چەڤەنگێن پشکن(١٧) (زێندى یێن مرى، ئەیوب و گولبەرۆژ و ئەڤرازى، سەربلندى) کو تێکدا بەر ب چەڤەنگێ هەمیڤە دهێنە هاژۆتن(١٨). د هەردو دیوانێن دی دا (ل خەلکى تەحلێ ل من شرینێ، ئەڤ رویبارە چما نانڤیت)، ژ بلى سێ شعران (خەم کچەکا کوردە، ئەڤ رویبارە چما نانڤیت، ئاڤابوونا نێرگزەکا کویڤى…)، تایتلێ هەمى شعرێن دى ب شێوەیێ چەڤەنگێن پشکیى هاتینە داڕشتن، کو ببنە زەمینەخۆشکەر ژ بۆ چوونا د ناڤ جیهانا چەڤەنگێ هەمی دا. ئەڤ گرنگیپێدانا ب داڕشتنا تایتلى، رەونەقەکێ ددەتە شعرێ و ڕامانەکا چەڤەنگییا ئازرێنەر ددەتە وەرگرى، کو ب ناڤ فەزایێ شعرێ دا بچیت و کارلێککرنێ د گەل هزر و هەلچوونێن دەربڕاندى بکەت، ئەڤجا چێژ و خۆشیێ ژ وێنەیێن وێ یێن چەڤەنگیى ببینیت. ئەگەر ئەم ب ناڤ شعرێن (مزوری)دا بچین؛ دێ کۆمەکا توخم و بابەتێن هەمەجۆر تێدا بینین، کو تێکدا دبنە پێکهاتەیێن سەرەکى یێن وێنەیێ چەڤەنگیى:
* ئەفسانە: چیرۆکەکا کەڤنا ڤەگێڕاییە و هندەک کاراکتەرێن سنووربڕ یان خوداڤەند تێدا هەنە. ل گورەى هزرا ل پشت ڤەشارتى، بۆ کۆمەکا جۆرێن ئەفسانەیان دهێنە پۆلێنکرن؛ ئەفسانەیێن هەبوون و ئافراندنێ؛ ب تێگەهێ چێبوونا دنیایێ و ئافراندنا مرۆڤانڤە هەڤبەندن، ئەفسانەیێن ئاییردەیى؛ ب ئەنجامدانا هندەک ئاییردەیێن مرۆڤ و خوداڤەندانڤە هەڤبەندن، کو ژ بۆ رێکخستنا سروشت و شێوازێن سەرەدەریکرنا د ناڤبەرا (مرۆڤ- خوداڤەند، مرۆڤ- سروشت، مرۆڤ- مرۆڤ)ی دا دهێنە ئەنجامدان، ئەفسانەیا هۆدۆزیێ؛ دویڤچوونا هۆکارێن بۆیەرێن سروشتى و کریارێن خوداڤەندان دکەت، ئەفسانەیێن چەڤەنگى و ئەفسانەیێن دیرۆکەفسانە، کو دیرۆکەکە ساخلەتێن ئەفسانێ پێڤە هەنە… هتد. وەزیفەیا ئەفسانێ ئاراستەکارى و پارێزەرا سیستەمێ جڤاکییە مینا وەزیفەیێن زانست و لاهۆتێیە. مزوری ئەفسانە وەکو چەڤەنگ بکارئینایە، کو وێنەیێ شعرى پێ کوورتر لێ بکەت و سەرەدەریێ د گەل ناخێ کۆما مرۆڤایەتیێ پێ بکەت. د شعرا (دێ) دا، ئەفسانا هادیسێ خوداڤەندێ بن عەردى بکار دئینیت، کو وێنەیەکێ وەسفکرنا دایکەکا کورد پێ نژنیت:
عەور، ڕەشوكیێن خرشن
گەر ژی، پشیكەكا گێژە،
لبن موژگانێن تە رازایە و ..
شوخا كەنیا تە (هادیسی) راڕەڤایە و..
د ناڤ گوومێن خەونێن تەدا..
تمی دێون، پیرهەڤینە… (١٩)
گیانێ ئەفسانەیەکا هەبوونێ (ئافراندنێ) دکەتە بەر دایکێ، کو وەڵاتە، گەردوونە، شەنگستە و ژێدەرێ هەبوون و ژیانا مرۆڤانە. لایەنەکێ هەڤڕکییا دێرینا د ناڤبەرا هەردو برایان دا «هادیس و زیۆس(٢٠)» دئینیت، کو کووراتییا کۆژانێن دایکێ و رەوشا وێ یا نەپەن پێ بەرهەست بکەت، هادیسێ خوداڤەند دوو ڕامانان ب خۆڤە دگریت؛ ژ لایەکیڤە هادیس (Hades) ب ڕامانا سامانبەخش دهێت، چونکو جیهانا بنعەردى یا مشتە ژ گەنجینەیێن ڤەشارتى، ئەڤە ژى ساخلەتەکێ دایکێیە، کو هەردەم بەخشندەیە. ژ لایەکێ دیڤە ژى خودانێ جیهانا بنعەردییە (جیهانا مرنێ و مرییان)، کو ئاماژەیەکە ژ بۆ وان پەست و گرانى یێن ل سەر ملێ دایکێ. لێ دەمێ چەڤەنگێن دێو و پیرهەڤى، کو دو کاراکتەرێن ئەفسانەیى- چیڤانۆکینە، د وێنەیێ د دویڤ دا بکاردئینیت، کو د ناڤ گوومێن خەونێن وێدانە، هینگى مگرتییا دوویێ بەرهۆزتر لێ دهێت. لێ د میناکێ وەسفکرنا (میر)ی دا، ئەو گیانێ ئەفسانێ وەردگریت و ئەفسانەکا ئافراندنێ پێ دئافرینیت:
میرێ مە جانێ جانایە، نە وەك مەیە
خودێ ژ ئاخێ نە دایە
ژ نفشێ سیمەرخ و هومایە
….
خوینا د لەشێ وی د گەڕێ
خوینا پیرۆزا ئەجنایە و
خوینا مە ئاڤا جووكایە…. (٢١)
ل ڤێرە هەڤبەرکرنەکێ د ناڤبەرا میرى و هەڤوەڵاتییان دا دکەت، مینا هەڤبەرکرنێن د ناڤبەرا خوداڤەندان و کەسێن فانی دایە. ئەڤە ژى هەوڵدانا چێکرنا ئەفسانەکێیە. جارنا ژى، کراسەکێ ئەفسانەیى دکەتە بەر هندەک کاراکتەرێن شعرا خوە، وەسفەکا ئاشۆپى یا فڕەڕەهەند ددەتێ و ساخلەتێ خوداڤەندان پێڤەدنیت. د شعرا «ئەڤ رویبارە چما نڤیت؟» دا، ساخلەتێن مینا (چەرینا ل ناڤ ئاگرى و نەسۆتن، هەبوونا کۆمەکا رحان، مرن و ڤەژیاندن…) دکەتە بەر بارزانییان، کو ساخلەتێن خوداڤەندانە و د میتولۆژى یێن گریکى و میسرى و میزوبۆتامیا دا هەنە:
ئەو ژ نفشێ ئاگرینە و
د ناڤ ئاگری دا دچەرن
سەمەندەرن
ئێك ژ وانە
ب حەفسەد و حەفتێ روحانە
د سۆژن و رادبنەڤە
د مرن و ساخ دبنەڤە… (٢٢)
ژ بلى ڤان هەرسێ وێنەیێن ژێگۆتى، میناکێن ئەفسانێ ب پێناسەیا وێ یا زانستیڤە، د شعرا (مزوری) دا دکێمن. لێ گیان و تێگەهێ ئەفسانێ وەردگریت و دکەتە پەیامەکا چەڤەنگى، داکو د گەل پاشخان و نەهۆشییا کۆما جڤاکێ کوردەواریێ بگونجیت. ئەو پتر سەرەدەریێ د گەل ئەدەبیاتێن زارگۆتنا کوردى دکەت، کو د پڕانییا جاران دا، کراسێ ئەفسانێ دچیتە بەر، ئەگەر روودانێن سنووربڕ و کەسایەتى یێن دایلان تێدا هەبن یان هەستەکا ئاراستەکاریێ ب خوەڤە بگریت. لێ چونکو پڕانییا ئەفسانەیێن کوردى د ناڤ کەلتۆرێ ئایینێ ئیسلامەتیێ دا هاتینە بوهژاندن و نەماینە د ناڤ نەهۆشییا خەلکی دا یان نەهاتینە تۆمارکرن، لەوا مشە جاران چیڤانۆک د گەل ئەفسانەیان تێکهەل دبن. کەلتۆرێ زارگۆتنا کوردى ب چیڤانۆک و حیکایەتێن گەلێرى و داستانان دەولەمەندە. چیڤانۆک تێگەهەکێ نەکەتوارییە، کۆمەکا گیانێن خرابکار و سحربەند و نموونە یێن ئایینى ب خوەڤە دگریت، تەرکیزێ ل سەر هندەک تشت و گیانەوەران دکەت، دا بەختەکێ باش یان خراب بۆ مرۆڤى چێکەت. نە وەکو ئەفسانێیە خوداڤەند و هەستێن مینەڤى یێن ئاراستەکاریێ تێدا هەبن، تنێ باوەرییەکا نەکەتوارى بۆ مرۆڤى پەیدا دکەت و دبیتە پشکەک ژ کەلتۆرێ جڤاکى و هەستەکا ب ئارامبوون و تەنابوونێ ددەتە مرۆڤى، ب تایبەتى ئەوێن هەڤبەند ب بەختیڤە. چیڤانۆک و حیکایەتا گەلێرى هەردەم بابەتێ هەڤڕکییا د ناڤبەرا خێر و خرابیێ دا ب خوەڤە دگرن، کو ل داویێ لایەنێ خێرێ ب سەردکەڤیت. هندەک جارا کاراکتەرێن ئاشۆپى یێن دایلان و سنووربڕ د ڤان هەردو توخمان دا دلەییزن و کراسەکێ مینا یێ ئەفسانێ دچیتە بەر. ئەو ب خوە، ئەگەر ئەم ئەلەمێنتێن بونیاتا چیڤانۆکێ و حیکایەتا گەلێرى بهەلوەشینین و ڤەگەڕینینەڤە یەکەیێن نژاندنا وێنەیێن وان، هینگى گیانێ ئەفسانێ تێدا بەلى دبیت. ئەڤەیە وە ل ڤەکۆلەرێ کورد ئیسماعیل بادى کرى، کو چیرۆکا بویکا بارانێ ب ئەفسانەیەکا ئاییردەیى ل قەلەم بدەت. ژ بۆ پەژراندنا ڤێ دیتنێ وى د گەل ئەفسانەیا تەمموز یا بابلى (میزوبۆتامیا) هەڤبەر کرییە؛ دەمێ خوداڤەندێ شینکاتى و بەرگرتنێ د مر و ڤەدژى، خەلکى هەڵامەتەکێ ڕەنگ مرى دروست دکر و دهاڤێتە د رووباری دا، چونکو ل وێ هزرێ بوون، هەتاکو قوربانەکى نەدەنە رووبارى باران ناباریت(٢٣). ب هەمان شێوەیێ ڤێ ئەفسانێ، چەڤەنگێ ئاییردەییێ بویکا بارانێ د هەلبەستا (دایکا مە باران دڤێ) دا، ب هەڵامەتەکێ مرى ل سەر ماڵان دگێڕینن و داخوازا بارینا بارانێ دکەن، لێ نە ژ خوداڤەندێ بەرگرتنێ، بەلکو ژ ماڵێن خەلکێ هەژارێ ل هیڤیا بارانێ، دبیت ئاماژەیەکا چەڤەنگى بیت، کو هەر ماڵەک نزایەکێ ژ خوداڤەندێ با و بارانێ بکەت!
هەرچەوا بیت، بویکا بارانێ پشکەکە ژ کەلتۆرێ کوردى و تێگەهەکێ داهێلاییە د ناڤ نەهۆشێ کۆمێ دا و مینا ئەفسانەکا چەڤەنگى دهێتە دیتن. نەدوورە ژێدەرێ نڤێژا بارانێ (د ئایینێ ئیسلامێ دا)، ژ هەمان تێگەهێ ئەفسانەیى هات بیت. هەروەسا هەڤڕکییا دێرینا د ناڤبەرا خێروخرابیێ دا، کو مرۆڤ پێ دبیتە داردەستێ هەردو خوداڤەندێن خێروشەڕى، دژوارییا هەڤڕکیێ توند و بلند دبیت، هەتاکو دگەهتە ئاستێ دووانییا مرنێ و ژیانێ، ئەڤە ژى د تێگەهێن لاهۆتی دا ب ئەفسانەکا ئاییردەیى دهێتە هەژمارتن. د پڕانییا کەلتۆرێن کەڤن و فەلسەفە و ئایینان دا، هەردو جەمسەرێن خێرێ و شەڕى ل بەر ئێک دراوەستیاینە و د ناڤ ناخێ کەسەکێ تاک دا ژى دلەییزن. ئەڤ تەرازوویا خێروخرابییان، کو ل گورەى هەڵوەستە و هزر و دیتنان ئالیسەنگ دبیت، کەرەستەیەکێ دەولەمەندێ مزوری بوویە ژ بۆ نژاندنا وێنەیێ خوەیێن چەڤەنگى، کو هەست و هەلچوونێن خاڤ و بزڤینێ پێ دەرببڕیت.
کچکێ دینێ
ل خەلکى تەحلێ ل من شرینێ
تو ڕێکا هاتونەهاتێ هەلبژێرە
سەر خاترا تە، ئەم دێ چینێ ….
(ل خەلکى تەحلێ.. بپ٥٥)
هاتوبات یان هاتونەهات موغامەرەیەکا چیڤانۆکییە، چوون یا مسۆگەرە لێ زڤڕین نەمسۆگەرە. لێگەڕیانەکا مشتى مەترسى و ئاستەنگ و ب زەحمەتە، مرۆڤى دئێختە سەر بەرزەخا د ناڤبەرا خێرێ و خرابیێ دا. لەوا ئیسماعیل بادى ب ئەفسانەیا مرن و ژیانێ یان خێرێ و شەڕى دایە نیاسین و دبێژیت، کو هات خوداڤەندێ خێرێ و باشیێیە، بات ژى خوداڤەندێ شەڕییە(٢٤). ل گورەى ڤى پیڤەرى، پەهلەوان د وەغەرا خوەیا هاتوباتێ دا، پەنا دبەتە بەر خوداڤەندێن خێرێ و شەڕى هەردووان، ژ خوداڤەندێ خێرێ دخوازیت وى بکەتە سیمەرخ ژ بۆ رزگارکرنا ستەمدیدەیان، د هەمان دەم دا ژ خوداڤەندێن ئاگرى و باوبارانێ ژى دخوازیت وى بکەتە ڤۆلکان و باهۆز، کو ببیتە ئاستەنگ د ڕێکا هێڕشێن دژمنی دا. خەملاندنا ڤێ چیڤانۆکێ ب خشلێن کراسەکێ ئەفسانێ هەوڵدانەکا سەرکەفتییە ژ بۆ بەرجەستەکرنا گیانێ ئەفسانێ د ناڤ نەهۆشییا وەرگری دا، ئەگەر مە میتولۆژییەکا کوردى یا تۆمارکرى هەبایە، بێگومان دا چاڤێن ڤان خوداڤەندێن ئاماژەپێدایى تێدا د زل بن، لێ ژ بەر نەبوونا وان، گیانێ ئەفسانەیان ژ کەلتۆرێن جیهانى و نەهۆشییا کۆمێ وەرگرتییە و ب چەڤەنگێن کەهى دەربڕاندینە، کو وەرگر بشێت سەرەدەریێ د گەل بکەت، چونکو ئەو یێ کەهییە د گەل چیرۆک و چیڤانۆکێن موغامەرەیى. د چیرۆکێن موغامەرەیی دا، پەهلەوان هەوڵددەت کریارێن ئەستەم بکەت ژ بۆ گەهشتنا ئارمانجێ، هەرچەندە ئەو کریارە ب زەحمەتن، لێ توندى و دژوارییا ئەڤینیێ نیشاددەت. د هەلبەستا (ئاڤیڤانێ)دا دبێژیت: «کا بخازە: چیا بسومم.. بەحرێ فەخوم.. یان راوەستینم فەلەکێ… ل خەلکى تەحلێ- بپ٢٣». هەلبەت ئەگەر سومینا چیا د داستانێ دا هاتبیتە کرن (شرین و فەرهاد)، کریارا ڤەخوارنا بەحرێ و راوەستاندنا فەلەکێ ئەستەمە، تنێ خوداڤەندێن میتولۆژیایێ دشێن بکەن. لەوا ئەڤ میناکە ژى مینا میناکێ هاتونەهاتێیە. ناچیتە د چوارچۆڤێ ئەفسانێ دا، لێ ئەگەر مە ڤیا ئەم دشێین پشک پشک کەین و کراسەکێ ئەفسانەیى بکەینە بەر!….
* چەڤەنگێ ئایینى: هندەک چەڤەنگێن ئایینى ب ئەفسانێڤە دهێنە گرێدان و هندەک وەکو چەڤەنگێن ئایینى یێن ڕووتن. پڕانییا کەلتۆرێن جیهانێ، سەرەدەریێ د گەل چیرۆکێن (ئەیۆبى، مەسیحێ پیرۆز، ئیبراهیمێ دا ئیسماعیلێ کوڕێ خوە کەتە قوربان) دکەن، کو ئەڤە چیرۆکێن تەقوایێ و پێگیریێنە، لێ هەبوونا هێزێن دایلان و سنووربڕ د ناڤ بۆیەرێن چیرۆکێ دا دبیتە سەدەمێ وێ چەندێ، هندەک سەرەدەرییا ئەفسانێ د گەل بکەن، چونکو هەرسێ چیرۆک ب هێزەکا نەدیار و سنووربڕڤە دبارکرینە. ئەیۆب پێغەمبەر کەسەکێ دەولەمەند و هێژا بوو، لێ خودێ تەعالا بەرئاتاڤى دەردەکێ بێ دەرمان کر و بۆ ماوێ سێزدە یان هەژدە ساڵان ژ ڤى دەردى دناڵى، هەردەم سەبر و هەدار دکێشا و ئیمانا وى ب خودایێ وى کێم نەبوو، ئەڤجا دبیتە چەڤەنگێ سەبر و هەدارەکا بێ دۆماهى. ئەڤ چیرۆکە ب هەمان تێگەهێ ئەفسانا (سیزیف)ى هاتییە چێکرن! دەمێ زیۆس وى سزا ددەت، کو کەڤرەکى ژ بنێ نهاڵێ ب سەر چیاى بێخیت و هەردەمێ گەهشتە کومتى، کەڤر گڕێل دبیتە بنێ نهاڵێ، ئەڤجا وەکو چەڤەنگێ ئەشکەنجەدانێ و وەستیانەکا بەردەوام دهێتە دیتن. هەردوو حیکایەت د روخساری دا جودانە، لێ ژ تێگەهێ ناڤەرۆکێڤە وەکهەڤن. مەسیح دهێتە ئەشکەنجەدان و ئەو ب خوە خاچێ خوە هەلدگریت و بەرەف خاچدانێڤە دچیت، لێ باوەرییا وى ب خودایێ وى یا موکمە و ل داویێ ژى خودا گیانێ وى هەلدکێشیتە ئاسمانى و جەستەیێ فانى دهێلتە د دەستێ دژمنی دا، لێ ئەو ب خوە د دلێ باوەردارێن خوە دا هەر یێ ساخە. ئیبراهیم پێغەمبەر ل دویڤ داخوازا خودێ د خەونێ دا، کورێ خوە ددانتە بەر کێرێ دا بۆ بکەتە قوربان، لێ خودێ تەعالا کاڤڕەکى ل شوینا وى ددانیت. د ڤان هەرسێ چیرۆکێن ئایینی دا، هێزەکا سنووربڕ هەیە و پەیامەکا ئیحایى و ئاراستەکارى ل سەر تەقوایێ و گوهدارییا خوداى تێدا هەیە. هەرچەندە هندەک ساخلەتێن ئەفسانێ ب خوەڤە گرتینە. لێ ب من وەرە پتر نێزیکى چەڤەنگێن ئایینینە ژ ئەفسانێ. شاعرى وەکو چەڤەنگەکێ ئایینى وەرگرتینە و سەرەدەریێ د گەل کەش و شێوازێ چەوایەتییا بکارئینانا وان دکەت، بۆ وى نەگرنگە کا ئەفسانەنە یان چیڤانۆکن یان ژى سەربۆرێن ئایینینە.
ئەڤ شێوازێ بکارئینانێ شاعرى ژ ڤەگێرانا چیرۆکێ جودا دکەت و کراسەکێ چەڤەنگى پێ دکەتە بەر هندەک هزر و هەلچوونێن ناخێ خوە، داکو رەوشەکا هەیى پێ دەرببڕیت. د وێنەیێ ئێکێ دا، چییاتییا بابەتێ چیرۆکێ ژ سەبر و هەدارێ بەر ب نەمانا سەبرێڤە دگوهۆڕیت. د وێنەیێ دوویێ دا تێرمێ مینەڤیێ سەرکەفتنێ ب شاعرەکێ وەکهەڤندە و مەسیحێ وەکهەڤکرى وەکهەڤ دکەت، داکو وێنەیەکێ چەڤەنگى ژ بۆ بەرخوەدانێ چێکەت و ئیحایەکا بەردەوامبوونێ و چاڤلێکرنا نموونەیەکێ پیرۆز بدەتە وەرگرى. د وێنەیێ سیێ دا سەرەدەریێ د گەل قوربانیدانێ دکەت، ئەو قوربانیدانا هەمى بیاڤێن مەژ و نەهۆشا کەسێ کورد گرتى، کو هەر بۆیەرەکێ ژیانێ پێدڤى ب قوربانەکى هەیە، داکو خەونێن دیتنێن دلخواز پێ ب جهبێن. ئەو چەڤەنگێ کاڤڕى ژ بۆ مەزناهییا خودێ نازڤڕینیت، لێ دکەتە پێرینە، کو ئەم هەمى خوە بکەینە ئەو کاڤڕە، داکو سەمتا ڕێژگەهێ پێ بەلى ببیت. ب شێوەیەکێ گشتى، هەرسێ وێنە، چەڤەنگێن ئایینینە ژ بۆ بەرجەستەکرنا کەتوارەکێ مشت ژ ئیحایێن بەرخوەدان و دۆماندنا خەباتێ ل دژى نەخۆشییان و زۆرداریێ هاتینە بکارئینان.
١- ئەیوبم ئەز
صەبر فڕى
دل مشتە ژ کوڤانا و پڕى…
(ژئەڤینا.. بپ٨٤)
٢- سەربلندى
بو ئەوى شاعرى یە..
ئەوێ خو کریە (مەسیحێ)
هەمى دەوران و زەمانا….
(ژئەڤینا.. بپ٧٢)
٣- د ڕێکا سەرکەفتنا تەدا
خو بکەمە موم،
بکە کاڤڕ
خو ڤەنەدەم
ڕێکا کاروانى بەرنەدەم….
(ژ ئەڤینا.. بپ٢٥- ٢٦)
ژ بلى ڤان هەرسێ میناکێن چەڤەنگێ ئایینى، کو مینا ئەفسانێ کەفتینە د ناڤ نەهۆشییا خەلکێ باوەردار و نەباوەردار دا، شاعرى مفایەکێ مەزن ژ چەڤەنگێن ئایینى دیتینە، کو وێنەیێن خوە پێ ئاڤز بکەت و پتر بچیتە د ناڤ کووراتییا باوەرى یێن دەردۆرا خوە و هەلچوونێن کەلى یێن ناخێ خوە دا. ئایین پێکهاتەیەکێ گرنگ و پیرۆزە د مەنزوومەیا کەسایەتییا مرۆڤی دا، چ ئایینێ پڕانیێ بیت یان ئایینەکێ دییێ رەسەنێ دەڤەرێ بیت، مینا ئایینێن ئێزدى و مەسیحى و ئەرمەنى… هتد، ئاماژەدان ب هەبوونا ئایینێن دى ب پەرستگەها وان دەستنیشان دکەت، کو چەڤەنگەکێ پشکییە و مەرەمەکا گەلەنپەراتیێ پێ هەیە؛ «چەوا (لالش)/ دێ ئەڤینا خوە نووکەتن- شعرا دێ»، مشە جاران ئەڤ پێکڤەژیانا دێرینا هەردو ئایینێن موسلمان و ئێزدیاتیێ ب داستانا دەروێشێ عەڤدى ژى دەربڕاندییە، هەروەکو یێ دبێژیت؛ کا چەوا ئایینێ ئیسلامێ ل دەف مە گرنگە، فەرە ڕێزێ ل گرنگییا ئایینێ ئێزدییان ژى بگرین، چونکو ئەم هەڤوەڵاتى یێن یەک وەڵاتین و ڕێکێن گەهشتنا مە بۆ خودێ ژێکجودانە. ئەڤجا هەردەمێ جەڤەنکەکێ ئایینى دکەتە لبنەیەکا ئاڤاهیێ وێنەى، وەرگرى نەچار دکەت هزرەکا هەڤبەرکاریێ د وێنەیێ دەربڕاندى و کەتوارێ تێدا ژیایی دا بکەت. هەکو دبێژیت:
١- «هەر هیڤییەکا خەلکى فرۆت..
هەر (حوسەینێ) د کەربەلا دا
ئاڤ نەگەهشتیێ ڤەخۆت..
(ژ ئەڤینا چرایێن، بپ٩٨)
٢- «قەبینا وى
ب سەر بلوورا (داودێ لاوى) دکەڤیتن…
(شعرا ئەڤ رویبارە چما نانڤیت)
٣- «دێمێ وى
رۆناهیا گەشا دەفتەرکێن (مانى) بوو….
(شعرا ئاڤابوونا نێرگرزەکا کویڤى)
٤- «سەیدا ئەلحەمدەکێ پێڤە
پێڤە سەروبن بخوینیت
دێ ئاخڤیت…
(شعرا ئەڤ رویبارە چما نانڤیت)
وەرگر ژى دبیتە پشکەک ژ ژیانا فەزایێ هەلبەستێ و کارلێککرنەکا موکمتر ل گەل دکەت. چەڤەنگێن ئایینى یێن وەرگرتى، ئاییردە یێن سیحرى یێن هەڤبەند ب ئایینیڤە، گوهارتنا سەربۆرا ئایینى، گرێدانا چەڤەنگێ ئایینى ب هەڵوەستەیەکێ دیارکریڤە… هتد، کۆما وان تێگەھ و ئاماژەیێن ئیحایینە، کو شاعر وێنەیێن خوە پێ ئاڤز دکەت (ئەز نابێژم دخەملینیت)، چونکو مەرەما بکارئینانا ئەفسانە و چیڤانۆک و ئایینى هەڤسەنگکرنا هەردو جەمسەرێن خوەییتى و بابەتینە د ناڤ وێنەیێ شعری دا. ب ڕامانەکا دى دشێین بێژین؛ ئەو لبنەیێن ئاڤاکرنا ئاڤاهینە، نە بۆیاغکرنا دیوارێن وێیە.
ژێدەر و پەراوێز:
١- عبدالرحمن مزۆرى. ل خەلکى تەحلێ ل من شرینێ. هۆزان، پاشگۆتن. چاپخانا الحوادث، چ١، بەغدا، ١٩٨٧؛ بپ٩٣- ٩٨.
٢- ئەڤە پشکەکە ژ ڤەکۆڵینەکا وێژەیى ل سەر «وێنەیێ چەڤەنگى د شعرا هەڤچەرخدا»، هەر بابەتەکێ ئاماژەپێدایى نموونەیێن شعرى بۆ هەنە، لێ دبیت هەمى نموونە نەهێنە پیشکێشکرن. هەکو ب شێوەیێ کتێبەکێ دهێتە بەڵاڤکرن، دێ هەمى نموونەیێن شعرى یێن بابەتان ژى د گەلدا بن.
٣- محمد حسن عبدالله. الصورة والبناء الشعري، دار المعارف، القاهرة؛ ص٤٣.
٤- جابر أحمد عصفور. الصورة الفنیة في التراث النقدي والبلاغي. المرکز الثقافي العربي، ط٣، بیروت، ١٩٩٢. ص١٤
٥- بشرى موسى صالح. الصورة الشعریة في النقد العربي الحدیث. المرکز الثقافي العربي. ط١، بیروت، ١٩٩٤. ص٤٥.
٦- نعیم الیافی. تطور الصورة الفنیة في الشعر العربي الحدیث. ط١، دار صفحات للدراسات والنشر، دمشق، ٢٠٠٨. ص ٢١٢.
٧- عزالدین اسماعیل. الشعر العربي المعاصر: قضاياه و مظاهره الفنیة والمعنویة. ط٣، دار العودة، بیروت، ١٩٨١. ص١٣.
٨- محمد غنیمی هلال. النقد الادبی الحدیث. ط١، دار العودە، بیروت، ١٩٨٧؛ ص٣٩٦.
٩- عبدالرحمن مزۆرى. ژ ئەڤینا چرایێن کەڤن، شعر. چ١، چاپخانا الحوادث، بەغدا، ١٩٨٠؛ بپ١٣.
١٠- عبدالرحمن مزۆرى. ل خەلکى تەحلێ ل من شرینێ، شعر. چ١، چاپخانا الحوادث، بەغدا، ١٩٨٧؛ بپ٨٢.
١١- هدیل البکرى. تعریف الاستعارة. مقالة من موقع (www.mawdoo3.com)، تحدیث؛ ٢٠٢٠.
١٢- ژ بۆ پتر پێزانینان ل سەر درکێ سەحکە: جواهر المعاني في البيان والبديع. الباب الثالث: في الكناية وتعريفها وانواعها. مقالة من موقع: (https://www.hindawi.org)
١٣- محمد على الکندى. الرمز والقناع فی الشعر العربی الحدیث. ط١، دار الکتاب الجدید المتحدة، ٢٠٠٣؛ ص٥١.
١٤- محمد حسین الاعرجی. الصراع بین القدیم والجدید فی الشعر العربی. وزارە الثقافة والفنون، بغداد، ١٩٧٨؛ ص ١١٧.
١٥- بشرى البستانى. قراءة فی النص الشعری الحدیث. ط١، دار الکتاب العربی، الجزائر، ٢٠٠٢. ص٣٤.
١٦- علی جعفر العلاق. الشعر والتلقی: دراسات نقدیة. ط١، منشورات دار الشروق، عمان، ١٩٩٧، ص١١٢.
١٧- چەڤەنگێ پشکیى: ئەو چەڤەنگە یێ ژ بۆ پشکەکا هزرێ دهێت و وەکو زەمینەخۆشکرنێیە ژ بۆ هزرا گشتییا د ناڤەرۆکا شعرێدا.
١٨- چەڤەنگێ هەمى: ئەو چەڤەنگە یێ هەلبەست ب هەمیڤە ل سەر دهێتە ئاڤاکرن.
١٩- عبدالرحمن مزۆرى. دێ، شعر. کۆڤارا کاروان، ژمارە (٧١)، هەولێر، ١٩٨٩.
٢٠- زیۆس: د میتولۆژیا گریکیدا، بابێ هەمى خوداڤەندان و مرۆڤانە. ئەو خوداڤەندێ ئاسمانى و برووسیایە، داکو برایێن وى هەڤڕکییا دەستەڵاتا وى نەکەن، هادیسێ برایێ خوە هنارتە بنعەردى و کرە خودانێ بنعەردى، پوسایدۆن ژى هنارتە د ناڤ دەریایێدا و کرە خودانێ دەریایێ.
٢١- عبدالرحمن مزۆرى. میر، شعر. فیستیڤالا خانى: دهوك ٢٠-٢٣ خزیران ١٩٩٥. ژ وەشانێن رێڤەبەری یا گشتی یا رەوشەنبیری و هۆنەری- دهوك. چ١، چاپخانا هاوار؛ بپ١٣٥-١٣٧.
٢٢- عبدالرحمن مزۆرى. ئەڤ رووبارە چما نانڤیت؟، شعر. دەستخەت، ل رۆژا ١/٣/١٩٩٢ ل دهۆکێ هاتییە خواندن.
٢٣- ئیسماعیل بادى. چەڤەنگێ ئەفسانەیى د شعرا کوردیدا. کۆڤارا پەیڤ، ژمارە (٩٣)، دهۆک، ٢٠٢٣؛ بپ٥٠- ٦١.
٢٤- هەر ئەو ژێدەر.
