گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
عەلى عەبدوللا هەسنيانى
هەر ژ کەڤندا ل سەردەمێ بابلییان و تا ئەڤرۆ، گەلەک مروڤان ل جیهانێ باوەری ب خواندنا ستێران ئینایە، کو ستێر و هەسارە ل ڤێ جیهانێ؛ ژیانێ ب رێڤە دبەن و کارتێکرنەکا ئێکسەر یا هه‌لاى ل جیهانێ، دبێژنە ڤی بواری ستێر خواندن “التنجيم Astrology”. ئەڤ بوارە نائێتە هژمارتن وەک زانست Scince، بەلکو دئێتە هژمارتن ئێک ژ زانستێن سەختە، جودا ژ زانستێ فەلەکناسی “علم الفلك Astronomy”، یێ کو ل پەی یاسایێن بیرکاری و فیزیایی و کیمیایی ڤەکولینا ل سەر ئاسمانی دکەت.(١)
ل مەدرەسێن دینی یێن کوردستانێ فەلەکناسی دهاتە خواندن؛ د گوتنێ «علم الهيئة»، د هەمان دەم دا ستێرناسی ژی د گەل دا دهاتە خواندن، زانایێن کورد تایبەت یێن جزیرێ؛ فەلەکناسی ل مەدرەسە و حوجرەیێن دینی د خواند و پەرتوک ل سەر نڤیسینە، هەروەک ئیسماعیل کوڕێ رەزازێ جزیری، ژبەر زانین و شه‌هرەزاییا وان زانایان د ڤی بواری دا، ئەڤ بواره تێکهەلی ستێرناسی ژی کرینه.
هەروەک مەلایێ جزیری د چەند هۆزانەکان دا، بیروباوەرێن ستێرناسییێ تێکهەلی غەزەل و قەسیدەیێن خۆ کرینە، ئەو ستێرناسییە ئەوا کو هاتییە د ناڤ جیهانا ئیسلامێ دا ب وەرگێرانا بەرهەمێن گریک و ڕومانیان ب رێکا وەرگێڕێن مەسیحی. ژبەر ڤێ چەندێ، کارتێکرنا هه‌ر چار هەسارەیان (زوهرە، موشتەری، مەریخ و زوحەل) هاتینە بکارئینان بۆ زانینا بەختێ مروڤی، کو دو ژ وان نەحسن؛ یێن بەدبەختیێ نە و دو یێن شانسی و خۆشبەختییێ نە.
ئیمام جەلالەدینێ سیۆتی؛ دبێژت: ل دەڤ ئەهلێ تەقویمێ عەتارد دوڕویە، چونکی ل گەل خۆشبەختا بەختێ باش ددەت و ل گەل بەدبەختان ژی، بەختێ خراب ددەت، موشتەری ژی خۆشبەختێ مەزنە و زوهرە خۆشبەختێ بچویکە، زوحەل بەدبەختێ مەزنە و مەریخ بەدبەختێ بچویکە(2).
مەلایێ جزیری د چەند هۆزانەکان دا دەستەواژە و تالعێن ئاسترولوجی بکارئیناینە ژ بۆ وەسفکرنا حالێ خۆ و گەهاندنا پەیاما عەشقا سۆفیگەری، بەختێ خۆ ددەتە پاڵ هەسارەیان و ل دویڤ قالبێ هۆزانێ د هەر ئێکێ دا ب رەنگەکی خۆ ئێخستییە د دەمێن فەلەکی دا، لەورا د قەسیدەیێ دا یێ گەشبینە و د غەزەلێ دا یێ ڕەشبینه.
1 – گەشبینی و هیڤیبوون ب خۆش بەختییێ:
د قەسیدەیا «ب نارێ فرقەتێ سۆتم» دا، مەلایێ جزیری دبێژت:
ب دەر بێ کەوکەبا سوبحێ ل مەشرق زوهرە طالع بت
زوحەل دوور بت ژ شەش بورجان و وندا بت د غەربێ دا
ئانکو: گەلو هوین هزر دکەن ئەز ببینم هەسارەیا سپێدێ دەربکەڤت و ل رۆژهەلاتێ زوهرە دیار ببت، زوحەل ژ شەش بورجان دویر ب کەڤت و بەرزە ببت ل رۆژئاڤابوونێ؟
مەبەست پێ ئەوە ئەڤ ڕۆژێن بەدبەختیێ ب ئێنە گوهۆڕین ب یێن خۆشبەختییێ، ڤەقەتیان ببتە هەڤرابوون(3).
مامۆستا هەژار موکریانی بۆ مە وێنەیێ خەیالی یێ مەلایێ جزیری د ڤێ بەیتا ڤه‌هاندى دا؛ باشتر دئینتە پێشچاڤ، کو هۆزانڤان خۆ د ناڤ تارییە شەڤا بێ هیڤیبوونێ دا دبینت، ب تنێ چریسکەکا هیڤییێ یا د کوژییەکێ دەروونێ وی دا مای ب دیدارا یارێ شاد ببت(4).
دبێژنە زوهرەیێ کەوکەبا سپێدێ، چونکی سپێدێ بەری رۆژهەڵاتنێ ل رۆژئاڤایێ ئەسمانی ب چاڤ دئێتە دیتن، دبیت مەبەستا جزیری ژ دەرکەفتنا وێ ئەوبت، کو پشتی ڕۆژهەڵاتنێ ژی دیار ب مینت دا بەخت هەردەم یێ خۆش بت!
بەلێ زوحەل هەسارەیەکا تەمبەلە ژبەر فرەهیا تەوه‌رێ وێ، نێزیکی 29 ساڵا ڤەدکێشت هەتا ل دوور رۆژێ د زڤرت، ژبەر ڤێ چەندێ جزیری هیڤی خواستییە زوحەل ژ هەر شەش ستێر و هەسارێن دی ڤەقەتت، ژبەرکو ل دەمێ رۆژ ئاڤا دبت ل رۆژهەلاتێ دەردکەڤت، گۆتییە ئاڤا ببت ل رۆژئاڤایێ ئێدی دیار نە مینت، دا ئێدی بەدبەختی ب سەردا نە ئێن.
هه‌ڤبه‌ركرنا ڤان هەردو هەسارەیان د هۆزانا حافزێ شیرازی ژی دا هاتییە یێ کو مەلایێ جزیری پێ داخبارە و د هۆزانێن خو دا ئاماژە پێ کرییە، حافز دبێژت:
بگیر طرهء مه‌چهره‌ای و قصه مخوان
که سعد و نحس ز تأثیر زهره و زحل است
مەلایێ جزیری دەربارەی هەسارەیا موشتەری د هوزانا «ب نارێ فرقەتێ سۆتم» دا دبێژت:
ژ قوندوس زوهرە پەیدا بت ژ هندس مشتەری بێت دەر
سپێدێ دەت سورەیایێ شەفەق دەت قامەتێ پێدا
قوندس پەیڤەکا تورکی یە Gündüz ب ڕامانا ڕۆژهەڵاتن دئێت، شرۆڤەیا وێ ژی هەروەکی بەیتا بەری نوکە یە، موشتەری ژی د گەلدا هەسارەیا خۆش بەختیێ یە ل شەڤێن تاری دئێتە دیتن، ڤێجا ب دیاربوونا هەردویان دێ بەختێ وی خۆشتر بت ڕوویێ خۆشتڤییێ ببینت ل پشت تارییا پرچێ و روناهییا زینەتا وێ وەکی سورەیا ب برسقت بەژنا وێ دیار کەت.
دەربارەی ستێرێن سورەییا ژی، مەلا عەبدوسەلامێ جزیری؛ د شرۆڤەیا وێ دا دبێژت: دبێژن دەمێ سحارێ سورەیا دەردکەڤت نەخۆشی نامینن(5).
ساڵانە جارەکێ سورەیا و زوهرە پێکڤە دئێنە دیتن ل پاڵ ئێک، ژبەر ڤێ چەندێ؛ د ئەدەبیاتێن گەلەک مللەتان دا، هۆزان پێ هاتینە ڤەهاندن، مەلایێ جزیری ژی خویا دکەت وی ئەڤ دیاردە دیتییە و بۆ بەختێ باش، هیڤی خواستییە، دبێژت:
قرانا زوهرەیێ من دی دبەر عقدا سورەییایێ
ژ پەروینان دبێژم عەکسە هێژ کەفتی د جامێ دا
وەک هیڤییەک بو نەمانا فیراقێ و گەهشتنا ئێک، نیشانێ دکەتە ئاڤابوونا مەریخێ، کو ل دەڤ ستێرناسان مەریخ ستێرا بەدبەختیێ یە :
فیراقێ شەڤ ب ئاخر چوو سپێدە کەفش بو دیسا
مەریخا نەحس ئاڤا بوو خویا بوو رۆژ د شەرقێدا
دەربارەی بەدبەختیا وێ، حافزێ شیرازی ڤەهاندییە:
بیاور می که نتوان شد ز مکر آسمان ایمن
به لعب زهره چنگی و مریخ سلحشورش
2 – ڕەشبینی و بێ هیڤیبوون ژ خۆشبەختیێ:
غەزەلا «من د دل کۆڤان هەزارن»، گریانە بۆ حالی و تێدا خەمێن دلێ خۆ د ڤەهینت، بەدبەختیا خۆ تا وی ڕادەی وەسف دکەت خۆ ئەگەر سورەییا و زوهرە هەردو ژی پێکڤە دیار ببن ژی؛ بێ مفا یە. پەردە دێ کەڤنە سەر ژبەر بەدبەختییا وی:
زەهرە و عقدا سورەییا کەشفی بوون ئەو د شەرق
سایەیا بەختێ مە دایێ ما ل سەر پەردە و نقاب
مەلا ئەحمەدێ زڤنگی؛ دبێژت: بەدبەختی و بێ نەسیبیا مە نەهێلا خۆشیێ ژ دیتنا وێ ببەین، لەوا بۆ پەرژان د ناڤبەرا مە و وێ دا هەروەکی ئەورەکی دەمێ رۆژێ ل بەر چاڤێ بینەران ڤەدشێرت. (6)
دا کو زێدەتر خەم دژوار ببت و وێنە ل بەر چاڤێ خەمبار تاری ببت، نە تنێ پەردە دێ کەڤیتە سەر بەلکو دێ تا وی ڕادەی ڕەشبینی ب سەردا ئێت خواندنا هەسارەیان ژی لبەر بەرزە بت کو ئێدی نە ئێتە هژمارتن :
واژگوون دەورێ نوما من چەرخ و بایێ لەولەبان
کەوکەبان سەیرا موخالف گرت و تێکل کر حساب
ژ تێکچوونا سیستەمێ هەسارەیان، بەختێ خۆ د ئێختە بەر خرابترین کەفتنە بەر ئێکێن بورجان، لەو دبێژت:
ڤێک کەتن شەمس و زوحەل ئیرۆ د بورجا عەقرەبێ
سەیف چوو دەستێ مەریخێ مولکێ دل لەو بوو خەراب
ئەڤ کەفتنا بەر ئێک ل دەڤ ستێرخوینان، نیشانا کەفتنا پاشایا و دەسهەڵاتانە، هەروەسا دەسهەڵات دێ بتە دەسهەلاتا مەریخێ، لەو هەردو هەسارێن نەحس یێن بەدبەختییێ ئێخستنە بورجا عەقرەب و عەقرەب ژی بورجێ جەنگی و نە ئارامیێ یە، مەلا عەبدولسەلامێ جزیری دبێژت: ژبەر ڤێ چەندێ دێ مەملەکەت و دەسهەڵاتا دلی کەڤت(7).
لەورا هەردو هەسارێن بەدبەختیێ چونە جهێن ئێک، دا عەزاب ب سەر ئەردی دا بهێت:
لەو تەنەززول کر مەریخێ نۆبە چوو دۆرا زوحەل
چوو تەرەف مهرا سپهرێ نەززلی عەردان عەزاب
دویڤدا سیستەم هەمی تێک دچت و لڤینا هەسارەیان بەروڤاژی دبت، بەختێ ئەردی هەمیێ دبتە بەڵا و ئاگر و موسیبەت:
لەو ب شەش برجان عەتارد ژ ئافتابێ دوور بوو
لێ زوحەل بوو موشتەری ئاڤێتە چەرخێ ئینقلاب
شەووشی نەزما نوجوومان هەیئەتا چەرخ و بورووج
لەو ل وەزعەک دەرنەتێتن ماهـ و زوهر و ئافتاب
مونقەلب من دی مەنازل ڤاژی ئەو سەیرێ دکن
یەک ب یەک خوین ژێ دبارن ئاتەش و لەمع و شهاب
ڤێجا خۆ زوهرە ژی کو هەسارا خۆشبەختیێ یە، ئامیرێ چەنگێ موزیکێ ژ دەست هاڤێت و پشکداری شەڕی بوو، ئێدی چ هیڤی نەمان و دێ قیامەت رابت:
زوهرەچەنگێ ئەڤ سوواژ دی ئەو ژ چەنگ ئاڤێتە چەنگ
خوەش ل پێ قانوونێ وێ گوهـ دە تو قانوون و رەباب
ئەز دبێم ئاخرزەمانە دێ قیامەت رابتن
لەو شەڤا تاری کشاندی یوو نەهشت ئەسوەد غوراب
مەلایێ جزیری جیهانێ وەسا وێنە دکەت کو دێ تاری بت چ هیڤی تێدا نامینن بۆ خۆشییێ و ئەرد نامینت ئەو ئەردە یێ کو لێ بگەهتە مرادا خۆ:
خوەش ل من عالەم سیاهـ ما ستێر و کەوکەب قەت نەمان
ئەز ژ ڤێ رۆژێ دترسام ئاخری زوو کر شتاب
ئەڤ نە ئەو ئقلیمە یا شەمس و کەواکب تێ ب سەیر
ئەز نە وێ عەردێ دبینم یا کو لێ ئەو ماهتاب
ژ ڤان هەردو هۆزانان بۆ مە دیار دبت، کو مەلایێ جزیری دو وێنەیان پێشان ددەت، یێ ئێکێ ئەوێ تێدا ڕەشبین، وێنەیەکە لومەی جیهان و وجودێ دکەت بۆ گەهشتن ب حەقییێ، دەستا ژ شیانێن مروڤی د شۆت ب رێکا ڤێ جیهانێ ب گەهتە حەقی و یەقینێ، بەلێ د هۆزانا دی دا ڕەشبینییا ڕەها رەد دکەت و ب هیڤییە ژ چریسکەکا گەشبینیێ ژ دەستێ ساقی.
ژێده‌ر و په‌ڕاوێز:
(1) Paul R. Thagard,PSA: Vol.1978, pp. 223-234 «Why Astrology is a Pseudoscience».
(2) جلال الدين السيوطي، الكنز المدفون والفلك المشحون، بيروت، دار الكتب العلمية ٢٠١٥، ص١٤٩.
(3) ملا عبدالسلام الجزري، شرح ديوان الشيخ الجزيري، دهوک، دار سبيريز ٢٠٠٣، ج١، ص١٢٣.
(4) هەژار موکریانی، دیوانی عارفی رەببانی، چ سروش، تهران- ۱۳۶۱، ل٤٤.
(5) الجزري، ج١، ص١٢٤.
(6) ملا أحمد الزفنكي، العقد الجوهري، مطبعة الصباح، دمشق- ١٩٨٧، ج١ ص٧٩.
(7) الجزري، ج١، ص١٩٨.
بۆ هۆزانێن مەلایێ جزیری، مە پشتبەستن ب پەرتوکا (ته‌حسين ئیبراهيم دۆسكى، دیوانا مەلایێ جزیری، ده‌زگه‌ها سپیرێز، دهۆک- ٢٠٠٥) کرییە، بۆ یێن حافزێ شیرازی، (ناهید فرشادمهر، دیوان حافظ، گنجینە، تهران- ١٣٨٨).
