گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
د. ئه‌حمه‌د قه‌ره‌نى
پێشەكی:
مزگەفت یەك ژ كەڤنترین نیشانگەهێن شارستانیێ نە، كو ل باژار و ئاكنجیگەهێن كوردستانێ دا مابنەڤە. دیرۆكا ئاڤاكرنا ئەوان ژی دزڤڕیتەڤە، ژ بۆ سەرەتایا بەلاڤبوونا ئایینێ ئیسلامێ ل دەڤەرێ. ئاكرێ ژی باژارێكێ دێرینێ كوردستانێ یە و یەكەم مزگەفت ژی لێ هاتبیتە ڤەكرن ل سالا (18ك) بوویە. ئاڤاكرن یان ڤەكرنا مزگەفتان ژی ل كوردستانێ ب گشتی و ل ئاكرێ ب تایبەتی ب چار شێوەیان هاتینەكرن:
1- پەرستگەهەكا ئاییەنەكێ نەمایی ل ئەوی جهی كرینە مزگەفت.
2- ئاڤایەكێ مەزن و بكێرهاتی، كو پشتی خودانێ وێ نەمایی یان دەستهەلاتا وی ژ ناڤچوویی؛ كرینە مزگەفت.
3- شوینوارەكێ دێرین ب دەستكاری ڤە هاتبیتەڤە نویژەنكرن و ل دویڤ تەرتیفێن مزگەفتێ دروست كربیتەڤە.
4- شێوەیێ چارێ ژی كو لەوانەیە ژ هەموویان پتر بیت، ئەو ژی كو فەرمانڕەوایەكا دەستهەلاتدار، یان ژی كەتخودایەكێ خودێناس مزگەفتەك ل دویڤ نەخش و پێچێبوونا خوە دروست كربیت و زۆربەی جاران ژی، دیرۆكا وێ و وەرارا دەستكاریێن ل سەر هاتینەكرن د ئاشكەرانە. بەروڤاژی ئەڤێ چەندێ ژی، هەر سێ شێوەیێن دیكە یێن پێشتر هاتینە بەحسكرن، كو هەر یەك ژ ئەوان دو دیرۆكان یان پتر بخوەڤە دهەلگریت، لەوما ڤاڤێركرنا دیرۆكێن وان ژی كارەكێ ئاسان نییە.
ئەو هەر چار جۆرێن مزگەفتان ل ئاكرێ هەنە، لێ بەلێ چو ژ ئەوان مزگەفتان ب شێوەیەكێ ڕاست و دروست دیرۆكا ئاڤاكرنا وێ و زنجیربەندییا ئەوان زانایێن پێشنڤێژی و دەرسداری تێدا كری لبەر دەستدا نییە. چێ دبیت ل داهاتی، بزاڤ ژ بۆ ئەوێ چەندێ بهێتەكرن و ئەو زانیاری بهێنە تۆماركرن، ب تایبەتی د دەستخەتێن هێشتا نەهاتینە تویژاندن، یان ژی د ناڤ ژینەنیگارێن ئەوان زانایێن د ئەوان مزگەفتان دا خوەندی، یان ژی ئیمامەتی تێدا كری.
بەروڤاژی ئەوێ چەندێ، نها پتریيا ئەوان زانیاریێن ژ بۆ ئەڤێ نڤیسینێ پشت پێ هاتيیە بەستن، ئەون یێن ژ زاردەڤێ ئەوان گەشتیارێن نڤیسكار هاتینە ڤەگێڕان، كو دەما سەرەدانا دەڤەرێ كری و د ناڤ پەرتووكێن خوە دا تۆمار كرینە، یان ژی هندەك جاران وەكو دیرۆكەكا سەردەڤ ل جەم خەلكێ باژێڕی ئەو زانیاری ماینەڤە و ژ ئالیێ خوە دەرخستنێ ڤە شانازیێ پێ دكەن.
ل سەر ئەڤی بنەمایی، د سەردەمی نوی و كەڤن دا، گەلەك گەشتیاران قۆناغا خوە ل ئاكرێ خوەشكرییە و ل دویڤ زانیارێن نها ل بەردەست دا، سەروبەرێ وێیێ شارستانی و ئابووری و جڤاكی د ناڤ یاداشتێن خوە دا تۆمار كرینە.
ئەڤ حالەتێ سلال ل سەر ئەوان كەسایەتیێن ڕەوشەنبیر ژی هەڤجووت دبیت، دەما ژ بۆ بجهئانینا ئەركەكی یان ژی سەرەدانا دۆستەكی ل دەڤەرێ دگەڕیێت و ئەو زانیاریێن بدەستكەفتین بووینە كەرستەیێن بابەتەكی و بەلاڤكرینە.
وەكو بەلگە و بیانگ و سەلماندنا ئەڤێ بۆچوونا سلال، دێ ئێماژێ ب سەرەدانا مامۆستا (عەلائەددین سەجادی) هێتەكرن، چاخێ ل ڕۆژا (24 تەباخا 1955)ێ سەرەدانا ئاكرێ كرییە و بۆ چەند ڕۆژەكان بوویە مێڤانێ دەڤەردارێ شاری (شاكر فەتاح)ی و جەوهەر دزەیی كو ئەوی وەختی قازی بوویە، ئەو هەردوو كەسایەتیێن ملەتپەروەر و ڤەكری و مرۆڤدۆست بوونە. لەوما ژی دەلیڤەكا خوەش بۆ سەجادی دروستبوویە، كو ب باشی زانیارییان ل سەر ئاكرێ وەربگریت و سەرەدانا جهێن دیرۆكی بكەت و د ڕابوون و ڕوونشتنێن خەلكێ وێ ژی دا شارەزا ببیت. دەما زڤڕییەڤە زانیاریێن خوە د بابەتەكێ دا نڤیسینە و پاشی د كتێبا (گەشتێك لە كوردستانا) دا بەلاڤەكرییە، كو تێدا دبێژیت: ((ئاكرێ شارەكە ژ (1125) مالان و هەفت مزگەفت و جامعەكا مەزن ژبۆ نڤێژا ئەیینیێ و دوو بازاران كو (246) دوكان تێدا هەنە و گەرماڤەكا نوی ئاڤاكری و دوو ئوتێل و دوو سەیرانگەه و باخچەیەكێ زارۆكان و دوو جادەیان پێك دهێت…)). ئەڤە ژی پێناسەیەكا گشتگیرا شارێ ئاكرێ یە و ب كورتی هاتیە ڤەبڕین و هندەك نێزیكن ژ ئەوان زانیاریێن ل سالنامەیێن عوسمانیان یێن ویلایەتا مویسل یێن سالێن 1308ك و 1310 ك،و 1312ك، دەما دبێژی: ((ل ئاكرێ نێزیكی « 1000 « خانی، و ل سویكا وێ ژی نێزیكی « 200 « دوكان هەنە، دوو تەكیە، یەك جامع، هەفت مزگەفت، دوو دێر یەك یا تائیفەیا كلدانی و یا دیكە یا سریانان، و پەرستگەهەكا جویێن موسایی و گەرماڤەیەكێ…
زانیاریێن سەجادی، گەلەك د هویر و ڕاستگۆ و ب سەروبەرن. ئەوا هەڤبەندی ب ئەڤی بابەتی ڤە هەیە، ئەوە، كو د هەڤۆكەكا سلال دا، دەما دبێژیت: ((ل ئاكرێ هەفت مزگەفت و جامعەكا مەزن هەنە…)). ئەڤە سەرەداڤەكا ڕێنیشاندەرا باوەڕپێكرییە، كو ل ناڤەڕاستا سەدسالییا بیستێ هاتییە تۆماركرن و ب ڕێكا وێ ڤە دكارین بابەتێ خوە دەستپێ بكەین.
مزگەفتێن دێرین
1- مزگەفتا تولیتان(1):
ئەڤ مزگەفتە ل سەر كانیەكا زەلال و بۆش هاتیە ئاڤاكرن. كانی ژی هەر ب ناڤێ (تولیتان) ـە، كو ل بنێ گەلیێ ڕەزێ میری دەردكەڤیت و دوو سەروكانی هەنە. ئەوا ژێری جۆگەكا بچویكە و د كونەشكەفتەكێ دا دهێتە دەرێ و هۆرتبیتە د قۆلەتێنەكا مەزن دا و مزگەفت ل سەر هاتبوو ئاڤاكرن. ئاڤا جۆگێ ژبۆ ڤەخوارنێ بكار دهات و خەلكی وەكو توبركەكێ دزانی. قۆلەتێن ژی ژبۆ دەستنڤێژان و بیاڤەكێ بەرفرەه ژی ب ڕەخ ڤە هەبوو، كو یەكسەر ئەوێ دەستنڤێژ دگرت نڤێژا خوە دادبێنا. لێ ئەگەر نڤێژا ب جەماعەت بایە، ئەڤە هۆلەكا دیكە یا دەرگەه مەزن ل قاما خوارێ هەبوو و لێ دهاتە كرن.
ژ ئالیێ ڕۆژهەلاتێ ژی دەریزانكەكا پان و بەرین هەبوو و ب چەندین پەیسكان بۆ نهوما دوویێ سەردكەفت. نهوما دوویێ ژی ژ چەند ژووران پێك دهات، كو حوجرەیێن خواندن و جهێ ڤەحەویانا فەقییان بوون. هەرسێ ئالیێن دیكە ژی ڕێكێن گشتی بوون و ژ دوور ڕا دزڤڕین. ئەو ئاڤاهی ژ بەرێن نەقاركری و ب گێچ و كسلێ هاتبوو چێكرن، بانێن ژووران و نهانی یێن بەرسفكێن وان هندەك ئاقد و یێن دیكە كاریتە بوون.
ئەڤێ مزگەفتێ مەدرەسا خواندنێ تێدا هەبوو. ئەو مەدرەسە ل سەردەمی مەلا عەبدوللایێ كوڕێ مەلا ئەحمەدی كوڕێ مەلا یووسفێ ئاكرەیی د گولڤەدانەكا زانستییا باش دا بوویە، ب تایبەتی پشتی ئەوی ئیجازا عیلمی ل هەولێرێ وەرگرتی و ل سەرەتایا سەدسالیا بیستێ زڤڕی بووڤە ئاكرێ و ژبەر پێگەها پێشكەفتییا ئەڤێ مزگەفتێ وئاستێ بلندێ ئەوی زانایی بوویە ئیمام و دەرسدارێ وێ و فەقی ژ گەلەك دەڤەرێن دیكە ژی هاتینە وێرێ. پشتی چوویە بەر دلۆڤانیا خودێ ژی، كوڕێ وی جهێ وی گرتبوو و هەتا داوییا سالێن شێستییان خزمەتەكا هەری مەزن و پێشچاڤ كربوو.
پشتی وەفاتا مەلا فازلی ژی، چەندین مەلا هاتینە و فەقی ژی هەر هەبووینە، كو ب گشتی ل سەر خێر و زەكاتێن جوامێرێن خەلكێ باژاڕی ژیانا خوە پێ زڤڕاندییە و خواندنا خوە ژی پێ دوماندییە.
كانییا ژووری ژی، كو ژ ئالیێ دیكە یێ ڕیكا گشتی بوو، ژ شكەفتەكا بچویكا دەری مەزن دهاتە دەرێ. وەكو مزگەفتەكا تایبەت ب ژنان ڤە بوو. زەلام نەدچوونە ناڤدا. ل ڕەخ هەردوو لیتێن كانیێ دۆشكەكێ ڕێكوپێك لێ هەبوو بۆ نڤێژكرنێ كو ب كەت یان ژی چەندین ژنان پێكڤە نڤێژ لێ دكر. ل دانكا لیتان ژی قولەتێنەكا بچویك هەبوو ژبۆ دەستنڤێژگرتنێ. ژبەركو ئاڤا ئەوێ كانیێ گەلەكا سار بوو، ژنان پشتی نڤێژكرنێ بۆ خوە یان ژی هندەكان وەكو كار و پیشە ب كوندەی یان گوسكان یان ژی ب سەتلان ئاڤ بۆ مالان دبر.
2- مزگەفتا مەزینگان
ئەڤ مزگەفتە دكەڤیتە تاخێ مەزینگان، ل نزارێ گرێ ل نیڤا باژێڕی. كەڤنترین ژێدەر بەحسێ ئەڤێ دەڤەرێ و ئەڤی ناڤی دكەت (ئیبن لئەسیرە)،كو پشتی ڕویدانێن سالێن (615 ـ 617 كۆچی) بەرانبەر (1218 ـ 1220 زایینی)ئەوێن د ناڤبەرا (عماد الدین زەنگی لاوێ أرسلان شاە) و (الملك الاشرف موسی لاوێ الملك العادل الایوبی) چێبووین. ئاكرێ ژ (عمادالدین)ی هاتە ستاندن و پاشان یەك ژ عەشیرەتێن حەمیدیان ب ناڤێ (مەزنجان ـ مەزنگیان) ڕێبەرییا ئەڤی باژێری كر و ناڤێ میرێ وان ژی (كاك) بوویە و نازناڤێ (مبارزەدین ژ دیوانا خیلافەتا عەباسییان ل بەغدا وەرگرتبوو. وەسا دهێتە هزركرن كو ئەڤ تاخە و مزگەفتا وێ ل ئەوی سەردەمی هاتبیتە ئاڤاكرن، هەر وەكو ژ ئاڤاهیێ وێ ژی دیار دبوو (هەتا بەری چل سالان) پێش بهێتە نویژەنكرنەڤە.
هەر چەندە ئەڤە مزگەفتەكا مەزن نییە، لێ هەموو پێدڤیێن دەستنڤێژ و هۆلا نڤێژكرن و مەدرەسەكا خواندنێ تێدا هەیە. هەتا سالێن هەفتێیان ڕێڤەبرن و ئیمامییا مزگەفتێ ب دەستێ بنەمالا مەلا یاسینێ مەلا حەبیبی دا بوو.
3- مزگەفتا حەجییان
ئەڤ مزگەفتە د كەڤن دا، ل سەر كانییەكێ هاتیە ئاڤاكرن. ئاڤاهیێ وێ دوو قات بوو. قاتێ یەكێ كانییەكا ئاڤێ یا بن عەرد لێبوو، چونكە ئاڤا وێ د ناڤ تیكە بەرەكی دا دهاتەدەرێ و قۆلەتێنەكا بچویك لبەربوو و جهێ دەستنڤێژگرتنێ بوو. ڕەخەكێ وێ ژی ژبۆ مریشۆ و تەدارەكا وان بوویە. قاتێ سلال ئەیوان و هۆلا نڤێژكرن و ژوورێن خواندنێ (حوجرە) لێ بوون. باخچەكێ بچویك ژی لبەربوو و دارتوییەكا كەڤنار ژی تێدا بوو.
دهێتە گۆتن، كو ئەڤ مزگەفتە ژ لایێ سێ خوەشكان ڤە هاتیە چێكرن. ئەو خەلكێ ئەڤراز(2) بوون. هاتبوون بچنە حەجێ، لێ ژبەر هندەك كێشە و ئاریشەیێن ل ڕێكێ هەبووینە، نەشیابوون بەرەڤ مویسلێ بچن. دیارە شەڕ و شۆڕ هەبووینە. ئەو ژی ژ میعادێ حەجێ دویركەفتینە. ئەوان سێ خوەشكان بڕیار دابوو، مەسرەفا خوە یا ئینای بۆ حەجێ هەر ل ئەڤی باژێڕی مزگەفتەكێ پێ ئاڤا بكەن و ئەوان پارەیان دگەل خوە نەبەنەڤە، بەلكی خوەدێ حەجا وان قەبویل بكەت. خەلكێ باژێڕی ژی یارمەتیا وان دابوو. خوەشترین جه كو دكەفتە سەروكانیەكا زەلال و بەتەنا دوماهیێ ژ تاخێ گۆڕەڤا د ناڤبەرا مزگەفتا تولیتا و بەرێ ئادەم ژبۆ ئاڤاكرنا ئەوێ مزگەفتێ دەستنیشان كربوو. دبێژن: بەرێن وێ ل بنیێ گوندێ باشقال(3) هاتبوونە شكاندن و نكراندن. ل ڕۆژێن ئاڤاكرنێ ژی هند خەلك ئامادە ببوون، كو ڕێزا وان هەر ل بنیێ باشقال هەتا سەر مزگەفتێ درێژ ببوو، یەكی بەر ددا دەستێ یێ دیكە یێ ب ڕەخ خوە ڤە هەتا دگەهشتە دەستێ هۆستای.
ژ ئیمامێن ئەوێ مزگەفتێ شێخ محەمەد مەجزوب بوویە و دەرس تێدا گۆتینە. دویڤ ئەوی زاتی بنەمالا مەلا ئەحمەدێ ئاكرەیی ئیمامەتی لێ كریە، لێ پشتی دوو برا مەلا ئەحمەد و مەلا محەمەد ژ ئاكرێ چووین و ل دەڤەرێن زاخۆ و دهۆك ماینەڤە. بنەمالا قازی سەرپەرشتی و سەغبێری و ڕێڤەبرنا وێ ب مەدرەسە ڤە دكر. ژ ئەوانا مەلا سەعید و مەلا عەبدولسەمەد…
4- مزگەفتا ئاڤدەل ئاغا
ئەڤ مزگەفتە دكەفتە ئیشكا كێلەكا كەلها ئاكرێ، ئەو ئیشكا هەردو تاخێن گۆڕەڤا و جوستەیان ژێك جودا دكەت. ئاڤدەل ئاغایێ بابكالكێ نەعمانەئاغای(4) ئەڤ مزگەفتە نێزیك قەسرا خوە ئاڤاكریە، كو یەك ژ ئەوان پێنج سەرقۆلێن مێرێ كەلهێ بوویە. ئەوان هەر پێنجان هەم سەرپەرشتی و ڕێڤەبەرییا شاری دكر و هەم زێرەڤانییا هەردو گەلی و دەروازە و دەردۆرێن كەلهێ دكرن. ئەڤێ مزگەفتێ ژی مەدرەسا خوە هەبوویە و فەقییان لێ دخوەند.
5-مزگەفتا بنتیكێ
مزگەفت ل ناڤا بازارێ سەری یە، بەرانبەر سەرایێ. دو قات بوویە. د كەڤن دا، دارتویەكا كەڤنارا مەزن ل حەوشا وێ هەبوویە، لەوما ئەو نازناڤێ مللی هەلگرتییە. لێ دویڤ دا ئەو دار نەمابوو و قاتێ خوارێ ژی كربوونە دوكان و سەر ب سویكا سەری ڤە بوو. لێ ب فەرمی ل سەر دەركێ وێ ب عەرەبی هاتیە نڤیسین (مسجد القاضی). ئەو قازی كی یە و هەڤبەندییا وی ب مزگەفتێ ڤە چ بوویە و ل چ سەردەم بوویە نەهاتیە زانین ( یان ژی ئەز ب سەرهەلنەبوویمە). لێ ئەوا دهێتە زانین ئەوە كو (مەلا جەرجیس) عالمەكێ ب ناڤەدەنگ بوویە و ل ڤێ مزگەفتێ دەرسدار بوویە.
دەربارەی مەلا جەرجیسی ژی، ئیشكالیەتەكا دیرۆكی هەیە، چونكە ل سەردەمەكی مەلا جەرجیسێ ئەربیلی ل ئاكرێ مایە. ژبلی وی مەلا جەرجیسەكێ ئاكرەیی ژی هەبوویە كو، ئەو ژی زانایەكێ مەزن بوویە. گەلەك جاران ئەڤ هەردو ناڤە تێكهەل دبن، لێ ئەوا گرنگ ئەوە كو هەردویان خزمەتا ئایین و زانستێ ل ئاكرێ كری(5)
ل ئەڤێ مزگەفتێ حوجرەیێن خواندنێ و فەقی هەبوون. هەتا وەختەكی ژی فەرمانگەها ئەوقافێ ژی هەر ل ناڤ ئەڤێ مزگەفتێ دا بوو.
6- مزگەفتا جوستەهی
مزگەفتەكا بچویكەدكەڤیتە نیڤا تاخێ چۆستەهیان، ل سەر ڕێكا گەلی شێخ عەبدولعەزیزی. ئاڤاهیێ وێ دو قاتە. قاتێ سلال هۆلا نڤێژكرن و ژوورا مەلاینە. پاشكۆیەك هەیە كو ل ڕەخێ دیكە یێ جادێ یە و جهێ دەستنڤێژانە. دەمێ درستكرنا وێ ل چو ژێدەران بەر چاڤێ مە نەكەفتیە. دوا جار وەزارەتا ئەوقافێ نویژەنكربووڤە و حاجی جومعایێ ئیسلامی هندەك ژ كیسێ خوە ب سەرڤە زێدەكربوو.
7- مزگەفتا كاسككەران
ناڤێ ئەڤێ مزگەفتێ ژ جهێ وێ هاتیە كو ل كۆلانا كاسككەران بوو. ئەو كۆلان ل بنیێ تاخێ جۆستەهیان بوو. چەندین دوكان لێ بووینە و پیشەوەرێن وان ئامان و ئالاڤێن قۆڕێ چێدكرن. ئەو مزگەفت ژ لایێ خەلكێ خێرخواز ڤە داتە سەغبیركرن و بڕێڤەبرن، لێ پشتی ئەو پیشە سست بووی و نەمای. مزگەفت ژی بێسەروبەر ببوو و پاشی هەڕفت بوو. حەجی عەبدوللایێ چیچۆی ئاڤاكربووڤە و مەزنتر كربوو. فەرمانگەها ئەوقافێ ژی مەلا بوو دانا بوو.
جامعا مەزن
ل ئاكرێ هەموو مزگەفت ب ناڤێ شوین یان ئەو كەسێ ئاڤاكری یان ژی ئەو زانایێ ئیمامەتی تێدا كری دهێتە بناڤكرن، تنێ ئەڤ مزگەفتە نەبیت كو دگۆتنێ (جامع). چێدبیت ئەو ناڤ ژی ژ بەر هندێ بوویە كو، نڤێژا ئەیینیێ ل وێرێ دهاتەكرن. ژبلی كو پێشنڤێژێن هەموو مزگەفتان دگۆتنێ (مەلا) تنێ مەلایێ وێ دگۆتنێ (ئیمام)، چونكە گۆتارا (خۆتبە) نڤێژا ئەیینیێ دخوەند.
دیرۆكا ئاڤاكرنا ئەڤێ جامعێ دزڤڕیتەڤە ژبۆ سەرەتایا هاتنا لەشكرێ ئیسلامێ بۆ دەڤەرێ ل سەردەمێ جێنشینێ دویێ یێ موسلمانان (عومەرێ كوڕێ خەتاب) ی و ل سەر دەستێ عەتەبەی كوڕێ فرقەدی هاتیە ستاندن و ئیسلامەتی هاتیە بەلاڤكرن هەر وەكو ئەلبەلازری د (فتوح البلدان) دا دبێژیت. مزگەفت ژی هاتینە ئاڤاكرن. ئەو بەلگەیا ئەڤێ زانیارێ پشتڕاست دكەت، ئەوە كو ل سەر حەلانەكێ دیار و ل سەرەدەركێ وێ و ب دەستخەتەكێ جوان و ڕێكوپێك هاتیە نڤیسین كو ب فەرمانا عەبدوللایێ كوڕێ عومەرێ كوڕێ خەتابی هاتییە درستكرن و ئەگەر ئەڤ دیرۆكە د هەمان سالا هاتنا موسلمانان بیت، ئەڤە دكەتە سالا (22)ی كۆچی.
جامعا مەزن دكەڤیتە ناڤەڕاستا باژێڕی، ل خواریا تاخێ جوستەهیان، د كەڤن دا ئاڤا وێ ب ڕێكا سۆلینان ژ كانییەكا نیڤا گەلی دا هاتیە. ئەو سولین دهۆرتە ناڤ قۆلەتێنەكا مەزن كو ل حەوشا جامعێ بوو و ژبۆ دەستنڤێژان بكاردهات. ئەوێ حەوشێ دو دەرك هەبوون. دەركێ مەزن ل سەر جادا بازاری بوو. دەركێ بچویك ژی دچوو سەر كۆلانەكا پشتێ كو بەرەڤ تاخێ جوستەهیان دچوو ل ڕەخ كەڤنە خانیێ شێخ عەبدولفەتاحی. هۆلا نڤێژا خوتبێ گومبەتەكێ جوان ل سەر هەبوو. ژوورێن خواندن و سەروبەرێن مەولوود و مێڤانێن زانست دۆست ل ئالیێ سەرێ بوون(6).
ل دویڤ ئاكنجیبوونا ئیمام و زانایان وەسا دیار دبیت، كو ل سەرەتایا سەدسالیا نوازدێ (شێخ عەبدولفەتاح ئەلعەقراوی)(7) دەرسداری ل هەردو شوینێن خواندنێ ل ئەڤێ جامعێ كربیت. شێخ عەبدولفەتاحی تەكیەكا ئاڤەدان(8) ل ئاكرێ هەبوویە. زانەیەك پایە بلند بوویە، لەوما ژی ناڤەكێ مەزن هەبوویە و دەنگێ وی دهاتە بیستن چ ل ئاكرێ و چ ل جهێن دیكە و ب تایبەتی ل بەغدا.
شێخ یەك بوویە ژ خەلیفەیێن مەولانا خالدێ نەقشبەندی و بەری سالا (1850)ێ چوویە بەغدا و ل تەكیا (خالیدیە)یێ ڕوینشتیە، كو پێشترێ دگۆتنێ مەدرەسا (ئیحسائی) ژی(9). ئەوا ئەڤێ بۆچوونێ دسەلمینیت ئەوە كو ل سالا (1239ك 1824ز) دەما ب دیدارا مەولانا عەبدولغەنی جەمیل زادەی شادبووی و دانوستاندن د ناڤبەرا وان دا خوەش بووی و د ئەوێ ڕوینشتنێ دا شێخی دەما شیرێ عەبدولغەنی دیتی و ل سەر دەڤی وی ئایەتەكا قورئانێ نەخشاندیە و ئەوی ژی ئەڤ شعرە پێ گۆتییە(10)
سیف لطیف الحجم مستظرف
یحمله عبدالغني النجیب
قد كتب السعد علی نصله
(نصر من الله وفتح قریب)
عەباس عەزاوی شێخ عەبدولفەتاح ب ناڤێ العەقراوی ب ناڤكریە و دگەل خەلیفەیێن كورد دانایە، دەما خەلیفەیێن مەولانا خالدی ل دویڤ دەڤەران پۆلین كرین، لێ ل بەغدا ناڤێ وی پتر ب (شێخ عەبدالفتاح الواعظ) دهێت.
هەر ب قسا شێخی بوویە والیێ بەغدا عەلی ڕەزا پاشای شێخ ئەبو سەنا ئالووسی(11) عەفو كری پشتی كێشەیا شێخ عەبدولغەنی ئال جەمیلی(12) ل بەغدا ڕویدای.
چوونا شێخی بۆ بەغدا دویر نییە ژبەر ڕویدانێن ژناڤچوونا میرگەها بەهدینان و زالبوونا هێزێن بیانی ل سەر دەڤەرێ بیت. لێ ئەوا دهێتە زانین ئەوە كو، پشتی بنەمالا شێخ عەبدولفەتاحی شێخ ئیبراهیم ڕەشكە كو مەلایێ گوندێ (زنتە)(13) بوویە و هاتیە بوویە ئیمام و دەرسدارێ ئەڤێ جامعێ و ئیمامەتی ل بنەمالا وی دا مایە كو پشتی وی كوڕێ مەلا محەمەدی جهێ وی گرتیە و ل دویڤ دا كوڕێ مەلا محەمەدی مەلا ئەحمەد ئیمام و دەرسدار بوویە هەتا سالا (1955) و وێڤەتر.
مەدرەسەیێن خواندنێ
ژبلی ئەوان مەدرەسەیێن مزگەفتان ـ وەكو پێشتر هاتیە بەحسكرن ـ دو مەدرەسەیێن دیكە یێن سەربخوە، لێ تەمامكەرێن وان هەبوون و ل ناڤ ڕەزان بوون. ئەگەرا ئەڤێ چەندێ ژی چێدبیت ژ بەر هندێ بیت، كو:
– هاڤینا ئاكرێ هەتا ڕادەیەكی یا گەرمە و جاران زۆربەی خەلكێ هەردو تاخێن گۆڕەڤا و قاپەكی و هندەك ژ تاخێ چوستەهیان، هەر ل سەرێ بهارێ قەستا ناڤ ڕەزان دكر و كەپر یان ژی هندەكان كولك هەبوون و هەتا پاهیزەكا درەنگ ل وێرێ دمانەڤە و دگەل سەرەتایا بارانان دزڤڕینەڤە گوندی(14).
ڕاتبێن فەقییان ل سەر خەلكێ باژێڕی بوون، لەوما پێدڤی بوو جهێ خواندنێ ژی یێ فینك و ژ نێزیك مالان بیت. ژبلی كو مامۆستایێن ب ناڤودەنگێن ئەوان مەدرەسەیان خانیێن خوە یێن خانەدان ژی نێزیك ئەوان مەدرەسەیێن هاڤینی چێكربوون، وەكو شێخ عەبدولفەتاحی ل ئالیێ خوارێ ژ مەدرەسەیا سیپەی. مالباتا موفتی ل تەنشت مەدرەسەیا قاپەكییان…. ب هەمان تەرتیف ئەوان مامۆستایان خانیێن خوە یێن گوندی ژی ل تەنشت مەدرەسەیێن د ناڤ مزگەفتان دا هەبوون. مەدرەسە ژی ئەڤە بوون:
1- مەدرەسەیا سیپەی
دكەڤیتە ئالیێ ڕۆژهەلاتا كانیا سیپەی و نێزیك سویلاڤكا وێ. ژ هۆلەكا بەرفرەه و ژوورەكێ و باخچە و دەستشۆیێن وێ. مالێن هەر سێ زانایێن ئایینی (شێخ عەبدولفەتاح، سەیدایێ مەجزوب، شێخ ئیبراهیم ڕەشكە، مەلا مەحموودێ قازی) ل دەوروبەرێن وێ بووینە و هەتا نها شوینەوارێن وان ماینە و هندەك ژێ نویژەنكرینەڤە.
2- مەدرەسا قاپەكییان
مەدرەسەیا موفتی ژی پێ دهێتە گۆتن. تەنیشت مالا موفتی بوویە، هنداڤی كانیا مشكان. دەوربەرێن وێ هەموو ڕەزبوون. زانایێ مەزن مەلا سەعیدی(15)كو د شعرێ دا نازناڤێ (میهری) هەبوویە، پشتی ل سالا (1835)ێ ل باژێڕێ ئاكرێ ئاكنجی بووی و مەدرەسەیا جامعا مەزن نویكریەڤە، ژ بۆ هاڤینێ ژی ئەڤ (مەدرەسەیا قاپەكی) ئاڤاكریە، ئانكو یەكەم دەرسدارێ وێ بوویە. ژ دەرسدارێن وێ یێن دیكە ژی ب تایبەتی ل سەرەتایا سەدسالیا بیستێ هەیبەتوللا موفتی بوویە. ژ زاتایێن پایە بلندێن ئاكرێ بوویە، ل سالا (1924) وەكو موفتیێ ئاكرێ و دەرسداری ژی ل جامعا مەزن دامەزرایە. چەندین جار پەرلەمەنتەر بوویە. ل دویڤ دا ئەندامێ ئەنجومەنا ئەعیانێن عراقێ بوویە هەتا ل سالا (1955)ێ چوویە بەر دلۆڤانیا خوەدێ(16).
3- مەدرەسەیا سریانی:
خواندن و نڤیسین و بنەمایێن ئایینێ مەسیحی ل دێران دهاتنە فێركرن. لێ ل سالا (1867) ژ ئالیێ بابێن دومینكان ڤە قوتابخانەیەك هاتیە ڤەكرن(17).
4- مەدرەسەیا جویان (كنیشت)
ل ئالیێ بەڕۆژێ گەلیێ تاخا جوستەهییان بوو، ژ هۆلەك و چەند ژووران پێكهاتبوو. ئاڤاهیێ وێ ژ بەرەگەنم و حێسیلەیێن مەزن هاتبوو درستكرن. پشتی سالێن پێنجەهێن سەدسالییا بۆری هەڕفتی نەهاتییەڤە ئاڤاكرن و هەتا ئەڤێ داویێ دیوارەكێ وێ وەك سەخمەیەكێ د ناڤ ڕەزەكی دا هەر مابوو.
5- هندەك شوینێن پیرۆز
ئەو جهێن پیرۆزێن خەلك ل بۆنە و هەلكەفتان ژبۆ پیرۆزكرن و تەوافێ و وەرگرتنا توبركان دچنە سەرێ و هندەكان وەكو نزاكرن و چارەسەركرنا نەخوەشیان ژی دهێنە پێڕەوكرن: (شێخ باپیر، شێخ پیر جب، شێخ ماڤێ، مەلا ئەحمەد، شێخ محەمەد فازل (فەزلوون)، سەیدایێ مەجزوب (محەمەد ئیسماعیل)، ئۆستا ڕەجەب، پیربان، تەكیا شێخ عەبدولعەزیز گەیلانی، تەكییا شێخ سندانی، شێخ ماڤێ….).
ئەنجام:
ئەو شوین و وارێن هاتینە بەحسكرن، ل سەر فۆرما خوە یا دێرین نەماینە و د نویژەنكرنا وان دا گۆڕانكاری ب سەرهاتینەكرن، یان ژی هاتینە پشتگوهخستن و بێ بنیات چووینە… ل دویڤ بۆچوونا مە، كارەكێ باش نییە، كو ئەو شوینەوار بهێنە تێكدان، هەر چەندە ب نیازەكا پاك ئەو كار هاتینەكرن، لێ ژ چەند لایەنان ڤە زیانا وان پتربوویە ژ سوود و مفایا وان ب تایبەتی كو نە ب كەرستەیێن خوە یێن كەڤنار هاتینەڤە ئاڤاكرن… لەوما سوهن و هەیبەتێن خوە ژدەستداینەو بەهایێ وان یێ مێژوویی ژی نەمایە.
پێشنیار
ژبۆ ڤەژین و سەرژنوی ئاڤەدانكرنەڤا شوینەوارێن كەڤنار، چەند زانستان پێوەندی پێڤە هەیە و گەلەكا فەرە پسپۆرێن ئەوان زانستان بەشداریێ دپرۆژەیێن هۆسا دا بكەن، یان ژی ڕاوێژ پێ بهێتەكرن، داكو ئەو پرۆژە ژ هەموو ئالیان ڤە ب درستی بهێتە سەغبێركرن.
پەراوێز:
(1) پەیڤا تولیتان د زمانێ كوردی دا، ژبۆ دو رَامانان دهێتە گۆتن: یا یەكێ ژبۆ ناڤێ جۆرە جلكەكی دێرین بكاردهات كو خەلكێ دەڤەرێ چێدكر و دو شێوازێن وی هەبوون، هەروەكو پەشمەو بەرگویزێن نها ژی ل دەڤەرێ هەنە، ژبلی كو هندەك ڕویشی ل سەرمل و ل سەر چۆكێن وان ڤە دهاتنە خوارێ. ئەو جلك ژی ئەگەر ژبۆ وەختێ شەڕ و سەفەر و ڕۆژێن هەستانا خەلكی بكارهاتبانە، ژ چەرمی دهاتنە چێكرن. ئەگەر ژبۆ وەختێ سەیران و گەڕیان و شەهیان و دەلیڤێن خوەشیێ بكارهاتبانە، ئەڤە ژ مەرەز و ئارمویشی دهاتنە چێكرن. تشتێ هەڤبەندی ب ئەڤی بابەتی ڤە هەی ئەوە كو، ناڤی ئەوی جلكی كەفتیە سەر ئەوان هەردو كانییان كو ل دەوروبەرێن وان شوین و جهێن دانانا خانووت و رئالاڤێن ڕستن و تەڤنێن چنینێ هەبووینە.
ڕامانا دویێ ئەوە كو، لیت ب ڕامانا سوڕك دهێت و ئەوێ كانیێ دو سوڕك (لیت) پێڤە بووینە، كو هەنا نها ژی هەر ماینە. جیاوازی د ناڤبەرا هەردویان دا تنێ ئەوە كو، لیت شكەلكەكا خڕە ژ بەری یان ژی ژ فوخارێ دهێتە چێكرن. لی سوڕك نیڤ خڕە ژ داری یان بەری یان ژی سروشتی و ئاڤ ڤێدا دهێتە خوارێ.
هەردو بۆچوونێن سلال پێدڤی ب ڤەكۆلین و دویڤچوونێن پتر هەیە، چونكە هەردویان ئەگەرێن ڕاستی و نەڕاستیێ تێدا هەنە، لێ تشتێ گرنگ ل ڤێرە دا ئەوە كو، ئەڤ كانییە و شوینوارێن ل ڕەخو چانێن وێ ماینەڤە گەلەك د كەڤنن. چێ دبیت كەڤنترین جهێ پەرستنێ بیت ل ئەڤی باژێری.
(2) ئەڤراز پەیڤەكا كەڤنە ب ڕامانا شوینەكا بەرەڤ هەلچوون دێت. ل ئاكرێ ئەڤ پەیڤە وەكو كاڤ ژبۆ دەڤرێن هەركی یێن بنەجه و جۆلەمێرگ و ملگەڤەڕ و تلگەڤەر و شكاكان. ئانكو دەڤەرا هەكاریا ب گشتی.
(3) گوندێ باشقال، دكەڤیتە ڕۆژهەلاتا ئاكرێ، نێزیكی (3) كم ژ جهێ مزگەفتێ دویرە.
(4) ئەڤ بنەمالەیە، نها ژی تیرەیەكا سەرەكی ژ خەلكێ ئاكرێ و پتر ب ناڤێ بنەمالا نەعمانەئای ناڤدارە. شێواز و شوینەوارێن كەڤنێن مزگەفتێ تێك چووینە، ب تایبەتی پشتی یەكی ژ خێرخوازێن باژێڕی (مەلایێ مستەفایێ جوبرائیل) ی سەروشوینی نویژەنكرییەڤە.
(5) شێخ جەرجیس ئەربیلی كوڕێ محەمەد ڕەشادێ ئەربیلێ یە. ل سالا (1136 كۆچی) ژدایكبوویە. ل گەلەك دەڤەران گەڕیایە تاكو دەرس و دەرسدارییا خوە بكەت، ژ ئەوان جهان گوندێ ماوەران ل دەڤەرا خۆشناوەتیێ. پاشان چوویە وەلاتێن دویر و حەج كرییە و زڤڕییەڤە بۆ هەڤلێرێ و پاشان چوویە بەغدا و تەریقەتا نەقشبەندی ل وێرێ وەرگرتیە و پاشان هاتیەڤە هەڤلێرێ و ژ وێرێ هاتییە ئاكرێ و گەلەك مەلایان ئیجازە ل سەر دەستێ وی وەرگرتییە. ل سالا (1186ك) ێ دەما شێخ مووسا حەدادی ئیمامێ جامعا پاشای و دەرسدارێ مەدرەسا ئەمینییە بوویە ل مویسلێ، سلێمان پاشایێ جەلیلی داخواز ژ مەلا جەرجیسی كرییە كو جهێ شێخ مووسای بگریتەڤە و هەتا داویا تەمەنێ خوە هەر ل مویسلێ دمینتەڤە و جهەكێ پڕ حورمەت ل نك خەلكێ مویسلێ هەبوویە و كتێب و بەرهەمێن وی یێن زانستی د ناڤ كتێبخانەیێن مویسل دا هاتینە پاراستن. ل سالا (1206) ێ كۆچی نەهنگاڤ ل مالا سلێمان پاشایێ جەلیلی چوویە بەردلۆڤانیا خوەدێ و عەبدللا بەگێ ئال یاسین ب هەلكەفتا مرنا وی هەلبەستەك هەیە، كو مێژوویا وێ تێدا دیار كریە.
مەلا جەرجیسێ ئاكرەیی، مەلاتی كریە و هندەكان ژ بنەمالا وی ژی ل دویڤ وی دا، جهێ وی ڤالا نەهێلایە، لێ پاشان دابڕانەك ژ زانین وەرگرتنێ دا چێ بوویە، كەس ژ بنەمالێ نەبوویە مەلاتیێ بكەت، لێ وەكو نازناڤ هەر ب مەلا دهێنە ب ناڤكرن، ئەو ژی ژبەر حورمەت و پایە بلندیا باپیرە گەورەیێ وان مەلا جەرجیسێ ئاكرەیی… ئەڤێ ئیشكالیەتێ گومان و زەحمەتی ژبۆ ڤەكۆلەران درست كریە، نەخاسمە كو هندەك ژێدەر دبێژن كو مەلا جەرجیسێ ئەربیلی ژن نەهینایە و چو نفش ل دویڤ خوە نەهێلابوو.
(6) دهێتە گۆتن كو ئەڤ جامعە چەند جاران هاتیە نویژەنكرن، ل جارا داویێ ل سالا (1964)ێ بوو، كو ب ڕێكا گرێبەستەكا حكومەتێ د گەل سێ بەلیندەرێن خەلكێ ئاكرێ (دیوانە ئاغایێ زێوكی، عەونی مسستەفا جبرائیل، محەمەد سەعید حەجی عوبەید) و ب هاریكارییا خەلكێ باژێڕی و گوندێن دەوروبەر و ب ماوەیێ پێنج شەش سالان تەمام بوویە. بەردەوام دهێتەڤە سەغبیركرن و هندەك ئاڤاهی لێ دهێنە زێدەكرن. لەوما ژی ئەو شوێنەوارێن كەڤن لێ نەماینە و هەموو ل دویڤ ئەندازە و نەخشەیێن سەردەم هاتینەڤە درستكرن.
(7) شوینەوارێن تەكیایا وی ل ئاكرێ ماینە، كو ل نێزیك مەدرەسا سیپە یە، لێ پشتی چوونا شێخی بۆ بەغدا، ئەو مولك ب ڕەز و باغ ڤە هاتبوو فرۆتن و مالا خاجەیان كڕی بوو…پەندەك ل نك خەلكێ ئاكرێ مایەڤە، دەما خانەدانەك بهات و فەڕ بین دبێژنێ: (یا بوویە تەكیایا شێخ عەبدولفەتاحی) ژبۆ ئەوێ پەندێ دهێتە گۆتن، كو ژبلی فەقی و دەرسداران هەژمارەكا زۆرا خەلكی ژی خوارن دخوار، هندەك فەقیر و هەژاران ئامانێن خوە دگەل خوە دئینان و ئەو ڕوینێ ژ بنێ دیزان دا دماڤە بۆ خوە دبرن.
(8) عباس العزاوي المحامي، خلفا‌ء مولانا خالد، مجلة المجمع العلمي الكردي، مج2 ع2، بغداد- 1974، ص203. (9) السید مصطفی نورالدین الواعظ، الروض الأزهر في تراجم آ‌ل السید جعفرـ تراجم أعلام العراق خلال القرنین الأخیرین (1180- 1368ك)، الموصل- 1948، ص43.
(10) ئەبو سەنای حوسەینی ئالوسی ئیمام مەحمود شهابەدین كوڕێ عەبدوللا یە (1217ك 1802ز ـ 1270ك 1854ز) ل بەغدا تەكیا هەبوویە و چەندین كتێب داناینە. بنێڕە
(11) ل سەردەمێ ویلایەتا (عەلی ڕەزا پاشای 1831- 1842) ل بەغدا، گەندەلیا كارگێڕیێ جەستەیێ حكومەتێ كرمی كربوو، زۆلم و زۆرداری هەبوو، سەرهندێ لافاوا ڕویبارێ دیجلەیێ ل سالا 1831 راببوو و پەتایا تاعوینێ ژی بەلاڤببوو و بەغدا وێران كربوو و ببوو باژێڕێ مرییان، لەوما خەلكێ بەغدا ب سەرهەلدانەكا مەزن ب سەرۆكاتیا موفتیێ وێ سەیدا (عەبدولغەنی ئال جەمیل 1780- 1863) ی ڕابوو. بۆ پتر زانینێ بنێڕە: فردوس اسماعیل عواد، عبدالغني جمیل- حیاته وشعره، مجلة دراسات تربویة، ع7 تموز 2009، ص225- 226. هەروەسا (فردوس اسماعیل عواد، عبدالغنی جمیل ـ حیاته و شعره، مجلە دراسات تربویە، ع7 تموز 2009، ص225- 226
(12) زنتە، گوندێ بچویكە دكەڤیتە دەرگەلیێ زنتە ژ ئالیێ ڕۆژهەلاتێ، ئەو گەلیێ چیایێ ئاكرێ و سیرێ سادا ژێك جودا دكەت. د كەڤن دا مزگەفتەك لێ بوویە و مەدرەسەكا ئایینی ژی تێدا بوویە.
(13) گوند ب شێوە زارێ ئاكرێ دگۆتنە ئەوان تاخێن خانیێن وان ل تەنشت یەك و ب بەتەنا هەردو ڕووێن كەلهێ و بەڕۆژ و نزارێ ئەوی گرێ ل نیڤا باژێڕی (سەرێ گری). سڕەزان ژی ئەو هەموو باخچە و ڕەز و بیستانێن ل دەریێن هەر سێ گەلیان (شێخ عیبدولعزیز، ڕەزێ میری، گەلیێ ڕەش) دەستپێدكر و بەرەڤ كانی مامكڕۆكێ شۆڕ دبوونەڤە. ل زڤستانان هەموو خەلكێ باژێڕی ژبەر ئێمناهی و سەلامەتییا خوە ل گوندی ئاكنجی دبوون. ل هاڤینان ژی ژبەر فێنكی و خوەشیا ناڤ ڕەزان قەستا وێرێ دكر، ژبلی ئەوان مالێن خانیێن وان ل قەراع ڕەزان بوون ئەوان ل هەردو وەرزان ل جهێ خوە دمان. لەوما زۆربەی مالان خانی و ڕەز هەبوون. هەر ژبەر ئەڤێ ئەگەرێ بوویە كو مالا شێخ عەبدولفەتاحی دو تەكیا هەبوون ئەوا زڤستانان ل ڕەخ جامعا مەزن بوو. ئەوا هاڤینان ژی ل سیپەی بوو ل ڕەخ مەدرەسێ. هەروەسا دەربارەی مالا موفتی و مالا سەیدایێ مەجزوب و مالا قازی و هەروەسا خەلكێ دیكە….
(14) میهری ناڤێ وی یێ درست محەمەد سەعید كوڕێ مەلا عەبدولڕەحمانی كوڕی مەلا یەحیایی مزویرییە. ل سەرەتایا سەدسالیا نوازدێ ل باژێڕێ ئامێدیێ ژدایكبوویە. ل دەوروبەری سالا (1810ز) ێ، هەر ل وێرێ و ل مزگەفتا باپیرێ خوە و ل سەر دەستێ بابێ خوە خواندنا خوە یا دەسبپێكێ ب داوی ئینایە. ژبەر هندەك ئاریشەیێن ئەوی دەمی ل میرگەها بەهدینان دا چێبووین، ل سالا (1829) مەلا عەبدولڕەحمان دهێتە كوشتن و سەروبەرێ مالا وان ئااۆز دبیت، لەوما پشتی چەند سالێن نەڕەحەتیێ ناچار دبن ل دەوری سالا (1835)ێ ئەو و دایكا خوە و هەردو برایێن وی (خالد) و (عەبدولكەریم)ی دچنە ئاكرێ و ل وێرێ ئاكنجی دبن. میهری ل سەر خواندنا خوە بەردەوام دبیت. ژبۆ ئەوێ مەبەستێ ل مەدرەسەیێن چەندین گوندان و ل هەڤلێرێ دخوینیت و پشتی وەرگرتنا ئیجازا عیلمی دزڤڕیتەڤە ئاكرێ و دشێت مەدرەسەیا جامعا مەزن نویژەن بكەتەڤە و فەقیێن پتر قەسد دكەنێ. ژبۆ خواندنا هاڤینێ ناچیتە مەدرەسەیا سیپەی هەروەكو بەری وی شێخ عەبدولفەتاح و… دچوونە وێرێ، بەلكو مەدرەسەیەكێ ل ڕەخ مالا خوە ل مەیدانێ ئاڤادكەت و هەتا نها ژی مایە، لێ چەند جاران هاتیە نویژەنكرن و ل ئەڤێ دوماهیێ بوویە مزگەفت. بنێڕە: (بلند محەمەد شوكری موفتی، موفتیێ ئاكرێ (مهری) و بەلگەهكرنا سالا ژدایكبوونا شێخ بهائەددین نەقشەبەندی، گ: نیژەن، هەژمار4 كانوونا یەكێ 2014، دهۆك ـ شێلادزێ، بپ 44).
(15) محفوظ العباسي، إمارة بهدینان، مطبعة الجمهوریة، الموصل- 1388هـ/ 1969م، ص182.
(16) جمبد شكري، عقرة في العهد الملكي، ص145.
