ل بەر دیوارێ پەرتووکخانێ

مصدق توڤى

به‌ر دیوارێ په‌رتووكخانێ، دێ ده‌رۆكه‌كێ نوو بیت، د ڤى ده‌رۆكيدا دێ هنده‌ك ژ بیرهاتنێن خوه‌ ڤه‌گێرم، هه‌ر بیرهاتنه‌كێ دێ په‌یوه‌ندى ب كتێبه‌كێڤه‌ هه‌بیت. ژ ده‌سپێكێڤه‌ په‌رتووكێ جهه‌ك گرنگ د ژیانا مندا گرتییه‌، ئه‌ز دشێم بێژم هێژ من نه‌ دزانى په‌رتووكێ بخوینم یان زمانێ وێ تێبگه‌هم، من هه‌ڤالینییا په‌رتووكێ كریه‌، ئه‌و په‌رتووك ژ كه‌سه‌كیڤه‌ بۆ من مابیت یان من كڕی بیت یان ئێكى ب دیارى دابیته‌ من، هۆسان بوویمه‌ خوه‌دى په‌رتووكخانه‌، به‌لێ چ په‌رتووكخانه بوو..؟‌

بهراهییهك كورت

ئێك دو كارتوون یان سندوقێن فێقى ژێر ته‌خته‌كى یان قولاچكه‌كا تاكه‌ مه‌زه‌لكا مه‌ هه‌ى. د هنده‌ك كاوداناندا من شیانێن پاراستنا وێ په‌رتووكخانه‌یێ نه‌بوون، به‌لێ شێره‌دایكا من (گلبهار كه‌ره‌م 1/6/2009 وه‌غه‌را داویێ كریه‌) د هه‌ر ره‌وشه‌كێدا بیت ئه‌و په‌رتووكه‌ د پاراستن.

وێ بهایێ په‌رتووكێ نه‌ دزانى، لێ دزانى په‌رتووك ل جه‌م من چه‌ند بهادارن، هه‌مان دلوڤانیێا وێ بۆ من هه‌ى بۆ په‌رتووكێن من ژى هه‌بوو، له‌وما د گه‌له‌ك ره‌وشێن سه‌ختدا یێن ئه‌ز دوورى مالێ، وێ شێره‌دایكێ سه‌روسامانێ من كو تنێ ئه‌و په‌رتووكه‌ بوون د پاراستن، ژ ده‌وله‌ت سه‌رێ وێ رۆژ ل دووڤ رۆژێ په‌رتووكخانه‌یا من ده‌وله‌مه‌ندتر لێهات، نها ل شوونا یه‌كدو كارتوونان خوه‌دیێ په‌رتووكخانه‌یه‌كا ده‌وله‌مه‌ندم، هنده‌ك په‌رتووكان هه‌مبێز دكه‌ت ئه‌و په‌‌رتووك دبنه‌ پشكه‌ك ژ بیرهاتنێن من و سه‌ربۆرێن من ل گه‌ل په‌رتووكێ ڤه‌دگێرن، ب باش دزانم وان بیرهاتنان بۆ خوه‌نده‌ڤایى ڤه‌گێرم.

پهرتووكا (خلاصة تاریخ الكرد و كردستان من اقدم العصور التاریخیة حتى الآن)

دێ ب په‌رتووكا (خلاصة تاریخ الكرد و كردستان من اقدم العصور التاریخیة حتى الآن)، الجزء الأول، ژ نڤیسینا محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى، ئه‌ڤ په‌رتووكه‌ ل ساڵا 1931ێ ب زمانێ كوردى نڤیسییه‌ و محه‌مه‌د عه‌لى عه‌ونى ل ساڵا 1936ێ وه‌رگێرایه‌ عه‌ره‌بى و ساڵا 1939ێ ل قاهیره‌ – مصرێ چاپكریه، چاپا دويێ یا ڤێ په‌رتووكێ ساڵا 1961ێ ل چاپخانه‌یا (صلاح الدین) – به‌غدا هاتییه ‌چاپكرن و د په‌رتووكخانه‌یا من دا پاراستییه و دێ مژارا ئێكێ ژ ڤى ده‌روكى بیت‌‌.

وه‌ك من ب خوه‌ ل سه‌ر نڤیسی ل 10/10/1968ێ من ئه‌ڤ په‌رتووكه‌ كریه‌، دبیت ئه‌ڤ مێژووه‌ و ته‌مه‌نێ من و ئاستێ من يێ خوینده‌وارى ل گه‌ل هه‌ڤ نه‌گونجن، به‌لێ وه‌ك من گۆتى ژ ده‌سپێكا ژيیێ خوه‌ڤه‌ ئه‌ز و په‌رتووك هه‌ڤال بووین، ب تایبه‌ت ل ده‌هساڵێن دويێ ژ ته‌مه‌نێ خوه‌، وى ده‌مى ئاستێ منێ خوینده‌واریێ نه‌یێ خواندنا ڤان په‌رتووكان بوو، هه‌روه‌سان وى ده‌مى من هند عه‌ره‌بى نه‌ دزانى ڤێ په‌رتووكێ بخوینم ژ به‌ر كو قووناغا سه‌ره‌تاییا خواندنا خوه‌ من ل سلێمانیێ ب كوردى ده‌سپێكربوو، به‌لێ عه‌شقا من بۆ په‌رتووكان ئه‌ڤ په‌رتووكه‌ ب من دا نیاسین.

وه‌ك من گۆتى عه‌شقا من بۆ كتێبێ عه‌شقه‌كا خۆرستییا ساده‌ بوو، بێى كو سه‌نگا په‌رتووكێ بزانم. داوییا ساڵێن شێستان، قووناغا پشتى پێكهاتنا 29 خزیرانا 1966ێ بوو، ره‌نگه‌ ڤه‌بوونه‌كا ره‌وشه‌نبیرى ل سلێمانیێ په‌یدا ببوو، كته‌كا كتێب و كۆڤار و رۆژنامه‌یێن كوردى ده‌ردكه‌فتن، گه‌نجان هه‌ر به‌رهه‌مه‌كێ كوردى یان عه‌ره‌بى په‌یوه‌ندى ب كوردانڤه‌ هه‌با دكڕى، كتێبفرۆشه‌ك ب ناڤێ مه‌حموود خاكى* ل جاده‌یا نێزیكى (به‌رده‌ركى سه‌را) هه‌بوو، ل سه‌ر جاده‌یێ په‌رتووك د فرۆشتن، ئه‌و ب خوه‌ ژى كه‌سه‌ك ره‌وشه‌نبیر و جوامێر بوو، هاندانا هه‌ر كه‌سه‌كى دكر په‌رتووكان بگڕیت. وه‌ك وى ب خوه‌ دگۆت د ساڵێن ده‌سپێك و ناڤه‌راستێ شێستاندا هنده‌ك په‌رتووكێن گرنگ ڤه‌شارتبوون، د وێ ساڵێدا ئه‌و په‌رتووك ئینانه‌ده‌ر و فرۆشتن، په‌رتووكا (خلاصة تاریخ الكرد و كردستان من اقدم العصور التاریخیة حتى الآن) یه‌ك ژ وان په‌رتووكان بوو، كو هه‌تا نها ل جه‌م من پاراستییه‌.

پهرتووك و دیرۆكنڤیس:

باشه‌ به‌رى ده‌ست ب په‌رتووكا ئاماژه‌پێكرى بكه‌ین، ب كورتى محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى، كو (ب كوردى ب ئه‌مین زه‌كى هاتییه‌ نیاسین) بده‌ینه‌ نیاسین: ساڵا 1880ێ ل تاخێ (گۆیژە‌)یێ سلێمانيێ هاتییه‌ سه‌ردنیایێ، ده‌سپێكێ ل خواندنگه‌هێن ئایینى خواندییه‌، پاشتر ل ساڵا 1892ێ  ل تاكه‌ خواندنگه‌ها ره‌سمى یا باژێرى خواندییه‌، ساڵا پاشتر ل خواندنگه‌ها روشدیه‌ یا له‌شكه‌رى هاتییه‌ وه‌رگرتن، پاشتر ئاماده‌ییا له‌شكه‌رى ل به‌غدا و خواندنگه‌ها جه‌نگى و خواندنگه‌ها (ئه‌ركان) ل سته‌نبۆلێ خواندینه‌ و و ساڵا 1902ێ ب پلا (رئیس ممتاز) ل له‌شكه‌رێ شه‌شێ یێ ئوسمانى ل به‌غدا هاتییه‌ دامه‌زراندن، به‌رده‌وامى ب ئه‌ركێن خوه‌ وه‌ك ئه‌فسه‌ره‌كێ ئوسمانى ل جهێن جودایێن سنورێ ده‌وله‌تا ئوسمانى دایه‌ و د ساڵێن شه‌ڕێ جیهانیێ ئێكێ (1914 – 1918)دا د گه‌له‌ك به‌رۆكێن شهڕی دا پشكدارى كرییه‌، ب داویهاتنا شه‌ڕێ جیهانى هاتییه ‌ڤه‌گۆهاستن بۆ هۆبه‌یا دیرۆكا شه‌ڕى (تاریخ حرب)، هه‌تا ل 24 تیرمه‌ها 1924 (دووڤ گۆتنا د. كه‌مال مه‌زهه‌ر  داوییا ساڵا 1923ێ) ب یه‌كجارى دزڤڕیته‌ڤه‌ ئیراقێ. ل ئیراقێ ژى وه‌ك مامۆستا ل خواندنگه‌ها له‌شكه‌رى و پاشتر فه‌رماندێ وێ خواندنگه‌هێ ل به‌غدا، وه‌زیر ل چه‌ند كابینه‌یێن وه‌زیران، نوونه‌رێ سلێمانیێ ل جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ كار دكه‌ت، ل 9 تیرمه‌ها 1948ێ وه‌غه‌را داویيێ دكه‌ت و د رێوره‌سمه‌كێ هه‌ژى خزمه‌ت و دلسۆزییا وى ل گورستانا (گردى سه‌یوان)ا سلێمانیێ دهێته‌ڤه‌شارتن(1). یا فه‌ره‌ ل ڤێرێ بێژین ل 26 ته‌باخا 1948ێ رێوره‌سمێن بیرئینان و  یاده‌وه‌ریێ ل سلێمانیێ بۆ هاتنه‌گێران و چه‌ندین كه‌سایه‌تى و ره‌وشه‌نبیر و نڤیسكارێن كوردستان و ئیراقێ ب په‌یڤ و گۆتار و هه‌لبه‌ست و برووسكه‌یان پشكدارى د رێوره‌سمێن ئاماژه‌ پێكریداكرن. عه‌لائه‌دین سیجادى یێ ده‌قێن ڤان رێوره‌سمان ل سه‌ر ئه‌ركێ خوه‌ هه‌ر د وێ ساڵێدا د په‌رتووكه‌كێدا چاپكرین، د په‌یڤا به‌راهيیێ یا په‌رتووكێدا دبێژیت: ئه‌مین زه‌كى به‌گ تاقه‌كه‌سێك بوو كه‌ ئێمه‌ له‌ناو عاله‌مى عیلم و ته‌ئریخ و ئه‌ده‌بدا پێوه‌ى بنازین..(2).

ههژییه د ژیاننامهیا وى دا تێبینییا چهند خالهكان بكهین:

1- د ساڵا دويێ یا خواندنێدا ل خواندنگه‌ها روشدییه‌ یا سه‌ربازى هاتییه‌ وه‌رگرتن و ژ وێری به‌رده‌وامى ب خواندنێن له‌شكه‌رى دایه‌. هندى په‌یوه‌ندى ب ڤێ خواندنگه‌هێڤه‌ هه‌ى، ئه‌ڤ خواندنگه‌هه‌ ئێك ژ وان خواندنگه‌هێن كێم بوو یێن ل سه‌رده‌مێ والیێ به‌غدا مه‌دحه‌ت پاشاى (1879 – 1882) ل ئیراقێ هاتینه ‌ڤه‌كرن، گه‌له‌ك ژ كه‌سایه‌تیێن ره‌وشه‌نبیر و كاراكته‌رێن چالاك یێن قووناغێن پاشتر و دوارێن جودا جودادا یێن ئیراقێ ده‌رچوویێن ڤان خواندنگه‌هانه‌، هه‌ر ب ڤى ره‌نگى كه‌سایه‌تێن پاشتر رۆڵه‌ك گرنگ گێراى ژ خه‌لكێ سلێمانیێ وه‌ك محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى، تۆفیق وه‌هبى، صالح قه‌فتان ده‌رچوویێن ڤێ خواندنگه‌هێ بوون(3).

2- د ساڵا دويێ ژ ژیانا خوه‌یا ئه‌فسه‌ریێدا ب پلا (ئه‌ندازیار) هاتییه‌ڤه‌گۆهاستن بۆ فه‌رمانگه‌ها (ادارة‌ الاملاك السنیة‌) و هه‌تا راگه‌هاندنا ده‌ستوورێ ئوسمانى ل ساڵا 1908ێ مایه‌ ل وى جهى، ده‌مێ گه‌هشتییه‌ سته‌نبۆلێ بوویه‌ ئه‌ندامێ كۆمیته‌یا (دانانا نه‌خشه‌یان) و ساڵا 1907ێ ل گه‌ل كۆمه‌كا نه‌خشه‌كێشان هاتیینه‌ راسپاردن و بۆ دانانا نه‌خشه‌یێ سته‌نبۆلێ و ده‌وروبه‌رێن وێ، ساڵه‌كێ پشتى وێ وه‌ك ئه‌فسه‌رێ تۆبۆگرافى ل گه‌ل كۆمیته‌یێن ده‌سنیشانكرنا سنورێ ناڤبه‌را تركیا و بلگارییا كاركريیه‌، پشتى ڤى كارى پشكداری د كۆمیته‌یێن دیاركرنا سنورێ ناڤبه‌را ده‌وله‌تا ئوسمانى و روسیا ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقاس كریيه، د ده‌مێ مانا وى ل ڤى ئه‌ركى ده‌مه‌كی ل فره‌نسا ژیایه‌ و سه‌ره‌دانا روسیا و چه‌ند وه‌لاتێن دیێن ئه‌ورۆپى كريیه(4)‌‌.

3- د قووناغا پشتى داویهاتنا شه‌ڕى ل سته‌نبۆلێ هاتییه ‌ڤه‌گۆهاستن بۆ هۆبه‌یا (دیرۆكا شه‌ڕى)(5)، هندى په‌یوه‌ندی ب ڤێ مژارێڤه‌ هه‌ى، محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى د ساڵێن به‌راهیێدا ژ ژيیێ خوه‌ یێ ئه‌فسه‌ریێ ده‌ست ب نڤیسینێ ب زمانێ تركییا ئوسمانى كریه‌ و یه‌كه‌مین په‌رتووكا وى  ژێر ناڤێ (عثمانلی اردوسى) ساڵا 1324 مش – 1906 ز. ل به‌غدا چاپكریه‌، د قووناغێن پاشتر به‌رى بزڤریته‌ڤه‌ ئیراقێ هه‌فت په‌رتووكێن دیتر تایبه‌ت ب له‌شكه‌رێ ئوسمانى د ساڵێن شه‌ڕێ جیهانیدا نڤیسینه‌ و ل سته‌نبۆلێ هاتینه ‌چاپكرن، چه‌ند په‌رتووكێن دیتر هه‌بوونه، كو چ ژێده‌ران ئاماژه‌ ب چاپكرنا وان نه‌كریيه(6). پێویسته‌ وێ چه‌ندێ ژى به‌رچاڤكه‌ین ئه‌مین زه‌كى هێژ خویندكار ل قووناغا خواندنگه‌ها روشدییا له‌شكه‌رى سه‌ره‌ده‌رى ل گه‌ل نڤیسینێ كريیه‌ و چه‌ند هه‌لبه‌سته‌ك نڤیسینه‌. پشتى بۆ خواندنا له‌شكه‌رێ چوویه‌ سته‌نبۆلێ مژارێن له‌شكه‌رى د رۆژنامه‌یێن (طنین، تصویر الافكار و وقت) یێن وى سه‌رده‌میدا به‌لاڤكرینه‌. زێده‌بارى ڤێ چه‌ندێ شاره‌زاییه‌كا باش د زانستێن زمانێن تركى و فارسى و عه‌ره‌بیدا هه‌بوویه‌ و زمانێن ئینگلیزى و فره‌نسى ب باشی دزانین(7). ئه‌ز دبینم ئه‌ڤ چالاكیێن وى د وارێ ره‌وشه‌نبیرییا له‌شكه‌ریدا هۆكار بووینه‌، كو پشتى شه‌ڕى بێته‌ ڤه‌گۆهاستن بۆ هۆبه‌یا (دیرۆكا شه‌ڕى).

دیاره هه‌رسێ خالێن چوویى باندۆرا خوه‌ د ئاڤاكرنا كه‌سایه‌تییا ئه‌فسه‌ر ئه‌مین زه‌كى وه‌ك ره‌وشه‌نبیره‌ك و دیرۆكنڤیسه‌ك كریه‌ و ئه‌و به‌رهه‌ڤكریه‌ ده‌مێ هه‌ست ب ژێیاتییا خوه‌یا نه‌ته‌وه‌یى دكه‌ت‌ به‌ره‌ف نڤیسینا دیرۆكا گه‌لێ خوه‌ بچیت و یه‌كه‌مین به‌رهه‌مێ خوه‌ كو شاكاره‌ به‌رهه‌مه‌ ب كوردى ب ناڤێ (خولاصه‌‌یه‌كى مێژووى كورد و كوردستان) بنڤیسیت و چه‌ند به‌رهه‌مێن دیتر بده‌ته‌ دگه‌لدا.

پاڵدهرێن نڤیسینا پهرتووكێ:

چه‌ند په‌سنه‌ك د ڤێ په‌رتووكێدا هه‌نه‌ و گرنگییه‌ك تایبه‌ت دده‌نێ، ئه‌و په‌سن‌ د په‌رتووكێن دیتردا نین، به‌رى هه‌ر تشته‌كى یه‌كه‌مین په‌رتووكه‌ (پشتى شه‌ڕه‌فنامه‌یا شه‌ڕه‌فخانێ به‌تلیسى یا به‌رگێ وێ یێ ئێكێ ل ساڵا 1597ێ هاتییه‌ نڤیسین(8)) ل سه‌ر دیرۆكا كورد و كوردستانێ هاتبیته‌ نڤیسین. د هه‌مان ده‌مدا قووناغ قووناغا نڤیسین و گرنگیدانێ بوو ب دیرۆكا نه‌ته‌وه‌یى. وه‌ك محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى د پێشه‌كییا په‌رتووكێدا و د په‌سنا ساڵێن داویێ ژ ده‌سته‌لاتێ ئۆسمانى دبێژیت: ده‌مێ په‌یڤا (ئوسمانى) یا گشتى ‌ ل تركیا نه‌ما‌یه‌ د مه‌یدانێدا و په‌یڤێن تركى و تۆرانى جهێ وێ گرتى، وه‌ك هه‌موو كه‌سێن ژ ره‌گه‌زێن ئوسمانیێن نه‌ ترك هه‌سته‌كا نه‌ته‌وه‌یى ل جه‌م من دروست بوو، كو ئه‌ز سه‌ر ب نه‌ته‌وه‌كێ سه‌ربه‌خوه‌ و جودامه‌ ژ تركان، ڤێ چه‌ندێ ئه‌ز هاندام هه‌سته‌كا نه‌ته‌‌وه‌ییا به‌رچاڤ و هه‌ڤسووزییه‌كا وه‌لاتینییا ب هێز ده‌ربڕم. به‌لێ من تشته‌ك ژ بنیاتێ خوه‌یێ نه‌ته‌وه‌یى نه‌ دزانى، هه‌تا وى ده‌مى رۆژه‌كێ ژ رۆژا كه‌سه‌كى ڤه‌كۆلینه‌ك یان دووڤچوونه‌ك ل دۆر وێ مژارێ به‌رچاڤ نه‌كربوو، نه‌ د قووناغێن خواندنێدا و نه‌ ژى پشتى وان، تنێ په‌یڤا ئوسمانى وه‌ك په‌یڤه‌كا سه‌رانسه‌رى مێشك و هزرا هه‌ریه‌ك ژ مه‌ كورێن نه‌ته‌وه‌یێن دى ڤه‌گرتبوو(9).

ئه‌گه‌ر ئه‌ڤه‌ ره‌وشا محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى، كو كه‌سه‌ك ئه‌فسه‌ر و ده‌رچوویێ بلندترین ئاستێن خواندنێ یێن وى سه‌رده‌مى بیت، بێ گۆمان خه‌لكه‌كێ دی یێ ب سه‌دان ساڵان تشته‌ك ژ ریهوریشالێن خوه‌ یێن نه‌ته‌وه‌یى نه‌زانییه‌ و له‌وما ژى هزرا نه‌ته‌وه‌یى هه‌تا وى ده‌مى ل جه‌م وان پێنه‌گه‌هشتبوو.‌ ئانكو به‌رى شه‌ڕێ جیهانیێ ئێكێ ب ده‌مه‌كى ب تایبه‌ت پشتى شۆڕشا ساڵا 1908ێ ل تركیا و ئه‌و گۆهارتنێن پشتى شۆڕشێ ل تركیا رووداین، پشكا هه‌ره‌زۆرا ره‌وشه‌نبیرێن گه‌لێن ژێر ده‌ستێ ئوسمانى هه‌ست ب ژێیاتییا خوه‌یا نه‌ته‌وه‌یى كر، كو ئه‌مین زه‌كى ژى یه‌ك ژ وان بوو(10).

كارهسات و بێ هیڤیبوون و سهر ژنوو دهسپێكرنهڤه:

ل ڤێرێ پرسیاره‌ك ل جه‌م ئه‌مین زه‌كى و یێن وه‌ك وى دروست دبیت: ئه‌رێ كورد ژ كیژ پێكهاته‌یا نه‌ته‌وه‌یانه‌؟ چ مێژوو و سه‌رفرازى هه‌نه‌؟ ئه‌ڤ پرسیاره‌ ژ گه‌له‌كان كرییه‌، به‌لێ به‌رسڤه‌كا دروست ده‌ستڤه ‌نه‌ئینایه‌. قووناغا ڤه‌مانا خوه‌ ل سته‌نبۆلێ پایته‌ختێ ده‌وله‌تا ئوسمانى ب ده‌لیڤه‌ دزانیت و ژ ساڵا (1328مش – 1910ز) ده‌ست ب لێگه‌ریان و ڤه‌كۆلینێ ل سه‌ر دیرۆكا گه‌لێ خوه‌ دكه‌ت، كه‌ره‌سته‌كێ باش كۆم دكه‌ت و ژێده‌رێن بهاگران ده‌ستڤه‌دئینیت و ده‌ست ب نڤیسینا خوه‌ دكه‌ت نێزیكى دوسه‌د به‌رپه‌ره‌كان به‌رهه‌ڤ‌ دكه‌ت، گه‌له‌ك پیڤه‌ناچیت كاره‌ساته‌ك ب سه‌ردا دهێت و ل (1337مش- 1919ز) ئاگر به‌ردبیته‌ وى تاخێ سته‌نبۆلێ یێ ئه‌و لێ دژیت و مالا وى و هه‌رتشتێ هه‌یى ژێده‌ر و به‌رهه‌مێ وى یێ شه‌ش ساڵا ژناڤ دچن(11). وه‌ك د. كه‌مال دبێژیت: ب سۆتنا مالا  وى ئه‌و بۆ خۆى ده‌ ساڵ و ئێمه‌ش بۆ خۆمان سه‌د ساڵى ره‌به‌قمان له‌كیس چوو. هه‌تا ساڵا 1929ێ ئه‌مین زه‌كى نه‌هاته‌ڤه‌ سه‌رخوه‌، د ڤێ ساڵێدا به‌رهه‌مێ ناڤدارێ مینۆرۆسكى كو ده‌رباره‌ى كوردانه‌ و د ئینسكلۆپیدیا ئیسلامیدا هاتییه‌ به‌لاڤكرن دكه‌ڤیته‌ ده‌ستا و عه‌شقا وى یا جاران د هزر و ده‌روونا وى دا زیندوو دكه‌ته‌ڤه‌ و گه‌له‌ك پێڤه‌ناچیت یه‌كه‌مین به‌رهه‌مێ ڤێ عه‌شقێ په‌رتووكا (خولاصه‌یه‌كى تاریخى كورد و كوردستان)ه دهێته‌ سه‌ردنیایێ(12).

ئه‌مین زه‌كى ب خوه‌ ل دۆر كاره‌ساتا سۆتنا مالا خوه‌ دبێژیت: ب راستى ڤێ كاره‌ساتا ژ نشكه‌كێڤه‌ هیڤیێن من ژ ناڤبرن، ئه‌ز ئێخستمه‌ د ناڤا ده‌ریایه‌كا خه‌م و بێهیڤیبوونێدا، ئه‌ز ناچار كرم ده‌ست ژ بجهئینانا هیڤییا خوه‌ به‌رده‌م، پشتى ده‌هـ ساڵه‌كان رۆژه‌كێ ژ رۆژێن ساڵا 1929ێ ل په‌رتووكخانه‌یا جڤاتا نوونه‌ران (مجلس النواب) ل به‌غدا په‌رتووكا (دائرة‌ المعارف الاسلامیة‌) كه‌ته‌ به‌رده‌ستێ من، من دیت به‌رهه‌مه‌كێ بهاداره‌ ژ ساڵا 1905ێڤه‌ ژ ئالیێ كۆمه‌كا زانایێن تایبه‌تمه‌ند هاتییه ‌به‌رهه‌ڤكرن و هێژ ب داوى نه‌هاتییه‌. د به‌رگێ دويێ یێ ڤێ ئینسكلۆپیدیایێدا ڤه‌كۆلینا بهادارا رۆژهه‌لاتناسێ ناڤدار (ڤلادیمێر مینۆرسكى) دكه‌ڤیته‌ به‌رچاڤان و چه‌ند جاركى ب هوورى دخوینیت. ئه‌ڤ چه‌نده‌ هیڤییا وى یا به‌رێ د ڤه‌ژینته‌ڤه‌ و بیرا وى ل پرۆژێ وى یێ به‌رى ده‌هـ ساڵان دهێته‌ڤه‌ و چه‌ندین ژێده‌رێن دى دكه‌ڤنه‌ به‌رده‌ستان و مفایه‌كێ باش ژ رێنمایى و تێبینیێن (سیر سیدنى سمیث) رێڤه‌به‌رێ شوونه‌وارێن ئیراقێ یێ وى سه‌رده‌مى وه‌ردگریت، هه‌ر ئه‌ڤ زانایه‌ چه‌ندین په‌رتووك و ژێده‌رین زانایێن دیتر بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ د ئێخیته‌ به‌رده‌ستێن وى، پشتى تێرا پێدڤى ژێده‌ر دكه‌ڤنه‌ به‌رده‌ستان كتكته‌ وان ژێده‌ران د خوینیت و د هه‌لسه‌نگینیت، كو د پشكا ژێده‌راندا ئاماژه‌ پێ هاتییه‌كرن ل ده‌سپێكا 1930ێ و ب عه‌شقه‌كا نوو ده‌ست ب كارێ نڤیسینێ دكه‌ت، پشتى ساڵه‌كێ ژ كارێ به‌رده‌وام به‌رگێ ئێكێ ژ (خولاصه‌‌یه‌كى مێژووى كورد و كوردستان) و پشكه‌كێ ژ به‌رگێ دويێ ئاماده‌ دكه‌ت، هه‌روه‌ك ئه‌و ب خوه‌ دبێژیت: دووركه‌تنا وى د وێ ساڵێدا ژ كارێن فه‌رمى هاریكاربوویه‌ ته‌ڤ شیانێن خوه‌ بۆ به‌رهه‌ڤكرنا په‌رتووكێ ته‌رخانكه‌ت(13).

هه‌ژییه‌ ل ڤێرێ بێژین پشتى ڤێ په‌رتووكێ ئه‌مین زه‌كى هه‌تا رۆژێن داویێ ژ ژیێ خوه‌ به‌رده‌وامى ب نڤیسینێ د وارێ دیرۆكێدا دایه‌ و په‌رتووكێن ژێرى نڤیسینه‌ و د ژیيێ خوه‌دا چاپكرینه‌:

– خولاصه‌یه‌كى تاریخى كورد و كوردستان، به‌رگێ دويێ تایبه‌ته‌ ب میر و میرگه‌هێن كوردان.

– مه‌شاهیرى كورد، د دوبه‌رگاندا.

– تاریخى لیواى سلێمانى.

– نامیلكه‌یه‌ك ب ناڤێ (موحاسه‌به‌ى نیابه‌ت) 1928.

– دوو ته‌قه‌لاى بێسوود، 1935.

هه‌ردو نامیلكه‌یێن داویێ گرێداى كارێ وى نه‌ د جڤاتا نوونه‌ران و جڤاتا وه‌زیرێن عیراقێدا، لێ گرنگییا خوه‌ بۆ دیرۆكا هه‌ڤچه‌رخا كوردستانێ هه‌یه‌، زێده‌بارى ڤان به‌رهه‌مان د كۆڤار و رۆژنامه‌یێن كوردى یێن وى چاخى ب ده‌هان به‌رهه‌م د وارێن جودا به‌لاڤكرینه(14).

چاوان ئهڤ بهرههمه و خودانێ وى هاتینه ههلسهنگاندن..؟

كارێن ئه‌مین زه‌كى د وارێ دیرۆكا كوردستانێدا ئه‌نجامداین، سه‌رنجا ته‌ڤایى ره‌وشه‌نبیر و دلسۆزێن كورد بۆ خوه‌ راكێشایه‌ و ب مه‌زنى په‌سنا وان كاران كریه‌، به‌لێ یا پتر ژ هه‌مووان سه‌رنجا من راكێشاى په‌سنا (عه‌لائه‌دین سیجادى) ده‌مێ ب رێوره‌سمێن مرنا وى دا ل سلێمانیێ ل 26 ته‌باخا 1948ێ گۆتى: ئه‌مین زه‌كى به‌گ تاقه‌ كه‌سێك بوو كه‌ ئێمه‌ له‌ ناو عاله‌مى عیلم و تاریخ و ئه‌ده‌بدا پێوه‌ى بنازین، مردنه‌كه‌ى زیانێكى وابوو كه‌ پڕنه‌كرێته‌وه‌(15).

بۆ سه‌لماندنا ڤێ بۆچوونا عه‌لائه‌دین سیجادى، دێ پرسیار كه‌ین ئه‌رێ كه‌سه‌ك هه‌بوویه‌ ژ ساڵێن سیهان به‌ره‌ف ژوور د وارێ دیرۆكا كورداندا كار كربیت و په‌نا نه‌بربیته‌ به‌ر په‌رتووكا (خولاصه‌یه‌كى تاریخى كورد و كوردستان) یان وه‌رگێرانا وێ یا عه‌ره‌بى و په‌رتووكێن دى یێن ئه‌مین زه‌كى…؟

(محه‌مه‌د عه‌لى عه‌ونى/ 1897- 1952)ێ، ل ساڵا 1936ێ ئه‌ڤ په‌رتووكه‌ وه‌رگێرایه‌ سه‌ر زمانێ عه‌ره‌بى ئاماژه‌ ب سه‌ربۆرا خوه‌ ل گه‌ل وه‌رگێرانا ڤێ په‌رتووكێ دكه‌ت و دبێژیت: د وارێ تۆماركرنا دیرۆكا گه‌لێن موسلماندا كێماتییه‌ك مه‌زن د په‌رتووكخانه‌یا عه‌ره‌بیدا هه‌یه‌، تایبه‌ت هندى په‌یوه‌ندى ب كوردانڤه‌ هه‌ى، من هه‌ست ب ڤێ كیماتییێ كر ده‌مێ من د ناڤبه‌را 1929 – 1930ێ ئه‌ركێ نڤیسینا پێشه‌كییه‌كا زانستى بۆ په‌رتووكا (شه‌ڕه‌فنامه‌) ب خوه‌ڤه‌ گرتى، ئه‌ڤ په‌رتووكه‌ ب زمانێ فارسى ده‌رباره‌ى دیرۆكا ده‌وله‌ت و میرگه‌هێن كوردان هاتییه‌ نڤیسین، من دڤیا نووترین بۆچوون و ڤه‌كۆلین ده‌رباره‌ى بنیاتێ كوردان و سنورێن وان یێن نه‌ته‌وه‌یى بده‌مه‌ دگه‌لدا، به‌لێ ئه‌ز مامه‌ سه‌رسوورماى ده‌مێ من په‌رتووكه‌كا تایبه‌ت ب دیرۆكا كورد و كوردستانێ  د ناڤا په‌رتووكخانه‌یا عه‌ره‌بى یا كه‌ڤن و نوودا نه‌ دیتى، سه‌ره‌راى گه‌ریانێن من د په‌رتووكخانه‌یێن رۆژهه‌لات و رۆژئاڤادا و پرس و سه‌حوسوویێن من ل گه‌ل كه‌سێن شاره‌زا و خوه‌دی پێزانینان د ژێده‌راندا(16).

محه‌مه‌د عه‌لى عه‌ونى د به‌رده‌وامییا ڤێ مژارێدا دیار دكه‌ت، ئه‌ڤ كێماتییه‌ نه‌ تنێ د په‌رتووكخانه‌یا عه‌ره‌بیدا هه‌یه‌، به‌لكى د په‌رتووكخانه‌یا تركى و فارسیدا ره‌وش ب هه‌مان شێوه‌یه‌ و په‌رتووكێن تایبه‌ت ب كوردان و وه‌لاتێ وان تێدا نینن، د ئه‌نجامدا دگه‌هیته‌ وێ باوه‌ریێ ب هه‌ر تشته‌كێ د ژێده‌رێن جودادا ده‌رباره‌ى دیرۆكا كوردان و جوگرافیا و نه‌ته‌وه‌یێ وان هاتییه ‌نڤیسین كۆمبكه‌ت و تێبینى و بۆچوونێن خوه‌ بده‌ته‌ دگه‌لدا ب په‌رتووكخانه‌یا كوردى (المكتبة الكردیة) ناڤكه‌ت و به‌رهه‌ڤییان بۆ ڤى پرۆژه‌ى بكه‌ت.

  ده‌مێ عه‌ونى مژوولى به‌رهه‌ڤییان بۆ كارێ ئاماژە‌پێكرى، ژ نشكه‌كێڤه‌ ل ساڵا 1933ێ كه‌سه‌ك په‌رتووكه‌كێ ب زمانێ كوردى دیالێكتا باشوورێ رۆژهه‌لات بۆ دكه‌ته‌ دیارى، ئه‌و په‌رتووك (خولاصه‌یه‌كى تاریخى كورد و كوردستان) بوو، ده‌مێ په‌رتووكێ دخوینیت پێڤه‌ سه‌رسۆرماى دبیت و ب سه‌ر وێ چه‌ندێ هه‌لدبیت و ئه‌وا وى لبه‌ربوو ئه‌نجامبده‌ت، له‌وما ده‌ست ژ پرۆژێ خوه‌ به‌ردده‌ت و كار د وه‌رگێرانا په‌رتووكێدا دكه‌ت و به‌رى وه‌رگێرانێ ژى كار د شاره‌زابوونێ د زمانێ په‌رتووكێ، ئانكو دیالێكتا به‌ربه‌لاڤ ل باكوورێ ئیراقێ (كوردستانا باشوور) دكه‌ت و د ئه‌نجامێ هه‌ول و بزاڤه‌كا زۆردا د ناڤبه‌را 1935 – 1936ێ په‌رتووكا (خولاصه‌یه‌كى تاریخى كورد و كوردستان) وه‌ردگێریته‌ سه‌ر زمانێ عه‌ره‌بى و ل ساڵا 1939ێ ل ژێر ناڤێ (خلاصة تاریخ الكرد و كردستان من اقدم العصور التاریخیه‌ حتى الآن) ل قاهیره‌ چاپدكه‌ت(17)، ئه‌ڤا د په‌رتووكخانه‌یا مندا چاپا دويێ یا وێ وه‌رگێرانێیه‌ و ساڵا 1961ێ هاتییه‌ چاپكرن.

هه‌ر د وارێ هه‌لسه‌نگاندنا ڤێ په‌رتووكی یا فه‌ره‌ په‌نايێ ببه‌ینه‌ به‌رهه‌لسه‌نگاندنا دكتۆر كه‌مال مه‌زهه‌ر ده‌مێ د په‌سنا (خولاصه‌یه‌كى تاریخى كورد و كوردستان) دبێژیت: د به‌رگێ ئێكێ یێ ڤى شاكارێ دیرۆكیدا روودانێن هه‌ره‌گرنگێن كوردستانێ ژ كه‌ڤنترین سه‌رده‌مڤه‌ بۆ مه‌ ڤه‌دگێریت، بۆچوونا زانایان و یا خوه‌ژى ل دۆر بنیات و زمان و هژمار و وه‌لاتێ كوردان بۆ مه‌ شرۆڤه ‌دكه‌ت. د ڤى به‌رهه‌میدا ئه‌مین زه‌كى ستێركا خوه‌ ل گه‌له‌ك نیشانان گرتییه‌ و ب دروستى ل نیشانێ دایه‌. تنێ بۆ نموونه‌ به‌سه‌ ل ڤێرێ بێژم ئه‌مین زه‌كى یه‌كه‌م كورد بوویه‌ مه‌ره‌ما راست و دروستا په‌یمانا سیڤه‌ر و ئارمانجێن ڤه‌شارتیێن پشت وێ په‌یمانێ ده‌سنیشانكرین. ئه‌و په‌یمانا هه‌تا نڤیسینا ڤان په‌یڤان ژى گه‌له‌ك ره‌وشه‌نبیرێن ڕۆمانسیێن مه‌ ب به‌ژنا وێ دبێژن. گومان تێدا نینه‌ گرنگترین ده‌سكه‌‌تێ ڤى به‌رهه‌مێ مامۆستا ئه‌مین زه‌كى شرۆڤه‌كرن و سه‌لماندنا باوه‌رییا مینۆرسكى یه‌ ده‌رباره‌ى بنیاتێ كوردان، رۆژ ل دووڤ رۆژێ ئه‌و باوه‌رییا ڤى رۆژهه‌لاتناسێ ناڤدار پتر جهێ خوه‌ دگریت(18).

پشتى 94 ساڵان ژ چاپ و به‌لاڤكرنا ڤێ په‌رتووكێ ب زمانێ كوردى، شه‌ش جارێن دى ل جهێن جودا هاتییه‌ چاپكرن، زێده‌بارى چاپه‌كا دیتر ب پیتێن لاتینى ل سته‌نبۆلێ هاتییه‌چاپكرن. چاپا حه‌فتێ یا ڤێ په‌رتووكێ ب كوردى هه‌ردو به‌رگین وێ ب خوه‌ڤه‌ دگریت ب پێداچوون و په‌راویز نڤیسینا د. حوسامه‌دین نه‌قشه‌به‌ندى، د زرار سدیق تۆفیق، د كۆزاد محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د و سدیق ساڵح ل ساڵا 2020ێ ل سلیمانیێ هاتییه ‌چاپكرن، وه‌رگێرانا عه‌ره‌بییا په‌رتووكێ گه‌له‌ك جارێن دى ل جهێن جودا جودا هاتییه‌ چاپكرن و ل دووڤ زانیاریێن مه‌ په‌رتووك هاتییه ‌وه‌رگێران بۆ هه‌ردو زمانێن فارسى و تركى ژى.

ل داویێ هه‌روه‌ك كچا وى (سانیحه‌ محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى) د په‌سنا وى دا گۆتى، ئه‌م ژى دێ بێژین: ژيیێ خوه‌ بۆ خزمه‌تا گه‌ل و وه‌لاتێ خوه‌ ته‌رخانكربوو، مرۆڤه‌ك بوو ب هه‌موو رامانێن مرۆڤایه‌تیێ، د هه‌موو ده‌ماندا ئارام و خوه‌راگرتى بوو، دوژمنێ هه‌ره‌سه‌ختێ ده‌مارگیریێ بوو، باوه‌رى ب وێ چه‌ندێ هه‌بوو كو زانست و زانین چاكترین رێكه‌ بۆ هشیاركرنا گه‌لان و ده‌ستڤه‌ئینانا مافێن وان(19).

 

پهراوێز و ژێدەر:

 *   مهحمود خاكى: كتێب فرۆشه‌كێ هه‌ژار بوو، نێزیكى به‌رده‌ركى سه‌رایا سلێمانیێ به‌ر دیوارێ به‌ریدا كه‌ڤن په‌رتووك د فروشتن، جهێ وى جهێ خرڤه‌بوون و دیدارێن نڤیسكارێن باژێرى بوو. سالا 1947 ل گوندێ عه‌بابه‌یلێ یێ هه‌ڵه‌بجه‌ ژ مالباته‌كا هه‌ژار هاتییه‌سه‌ردنیایێ، پشتى چه‌ند ساله‌كان دگه‌ل دایكا خوه‌ هاتینه‌ سلێمانیێ ده‌ست ب خواندنێ ل حوجره‌یان پاشان ل خواندنگه‌ها ئێڤاران كریه‌، ژبه‌ر هه‌ژاریێ ده‌ست ب كرێكاریێ دكه‌ت و پاشتر وه‌ك فرۆشیاره‌كێ گه‌رۆكێ كۆڤار و رۆژنامه‌ و په‌رتووكان كاردكه‌ت، هه‌ر د وى سه‌رده‌میدا نازناڤێ (خاكى) بۆ خوه‌ ژێدگریت. پاشتر ل به‌ر دیوارێ ئاماژه‌پێكرى جهێ خوه‌ دكه‌ت و ده‌ست ب فروشتنا په‌‌رتووكان، دگه‌ل كارێ فروشتنا په‌رتووكان گه‌له‌ك په‌رتووكێن كه‌ڤن و به‌لگه‌نامه‌یێن سیاسی و جڤاكىێن نهێنى پاراستبوون. ل دووماهییا سالێن هه‌شتێیان ل ئوتێلا میرزا حه‌سه‌ن جهێ نهایێ چایخانه‌ى شه‌عب قولاچكه‌ك بۆ كتێبفروشییا خوه‌ ده‌ستكه‌تبوو، مخابن د روودانه‌كا دلته‌زیندا ل داوییا 1989 ژ ئالیێ هنده‌ك كه‌سێن توندره‌وڤه‌ دهێته‌تیروركرن و ده‌زگه‌هێن ئه‌منیێن به‌عسییان ده‌ست ب سه‌ر كتێبخانه‌ و ئه‌رشیفێ وى دى دا دگرن دسۆژن و تالان دكه‌ن. زانیارى ژ كاك ئه‌حمه‌د حسێن ئه‌حمه‌د 30؛31/12/2024 بۆ من هنارتینه‌.

  1. محمد علی عونى، ترجمه‌ حیاة العلامة محمد امین زكی، مقدمه‌ خلاصة تاریخ الكرد و كردستان، الطبعه‌ الثانیة، (یغداد – 1961)، ص Iv – x؛ دكتۆر كه‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د، مێژوو، (یه‌غدا – 1983)، بپ 153 – 154.
  2. عه‌لائه‌دین سیجادى، سه‌رجه‌مى به‌رهه‌مى محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى، ئاماده‌كردنى ره‌فیق سالح، (سلێمانى – 2005)، بپ 269.
  3. موسه‌ده‌ق تۆڤى، دیرۆكا په‌روه‌رده‌ و فێركرنێ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ، به‌رگێ ئێكێ، – 2022، بپ 42 – 47.
  4. هه‌ردو ژێده‌رێن ئێكێ
  5. دارا جمال غفور، محمد امین زكی و دوره‌ السیاسی و الاداری فی العراق1924 – 1948، (السلیمانیه‌ – 2008) ؛ عه‌لائه‌دین سیجادى، سه‌رجه‌مى به‌رهه‌مى محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى، ئاماده‌كردنى ره‌فیق سالح، (سلێمانى – 2005)، بپ 271
  6. مجمد علی عونی، هه‌مان ژێده‌ر، بپ VIII
  7. عه‌لائه‌دین سیجادى، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ 273.
  8. دكتۆر كه‌مال مه‌زهه‌ر، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ 109
  9. محمد امین زكى، خلاصة تاریخ الكرد و كردستان، الطبعه‌ الثانیة، (یغداد – 1961)، ص ح.
  10. دكتۆر كه‌مال مه‌زهه‌ر، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ 160.
  11. محمد امین زكى، بپ ی.
  12. دكتۆر كه‌مال مه‌زهه‌ر، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ 161.
  13. محمد امین زكى، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ ی یا
  14. دارا جمال غفور، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ 31 – 33.
  15. عه‌لائه‌دین سیجادى، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ 269.
  16. محمد علی عونی، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ، ب
  17. محمد علی عونی، هه‌مان ژێده‌ر، بپ ب – ج
  18. دكتۆر كه‌مال مه‌زهه‌ر، ژێده‌رێ به‌رێ، 162.
  19. الدكتور محمد علی الصویركی، معجم اعلام الكرد..، (السلیمانیه‌ – 2005)، ص 585.

ڤان بابەتان ببینە

خواندنەكا نوی بۆ ھۆزانه‌كا مەلایێ جزیری و ئێكا د. بەدرخان سندی

د. نەوزاد زێباری   مە دو دەقێن جودا، دو شاعرێن جودا، دو سەردەمێن جودا بەردەستكرینە. …