مصدق توڤى
بهر دیوارێ پهرتووكخانێ، دێ دهرۆكهكێ نوو بیت، د ڤى دهرۆكيدا دێ هندهك ژ بیرهاتنێن خوه ڤهگێرم، ههر بیرهاتنهكێ دێ پهیوهندى ب كتێبهكێڤه ههبیت. ژ دهسپێكێڤه پهرتووكێ جههك گرنگ د ژیانا مندا گرتییه، ئهز دشێم بێژم هێژ من نه دزانى پهرتووكێ بخوینم یان زمانێ وێ تێبگههم، من ههڤالینییا پهرتووكێ كریه، ئهو پهرتووك ژ كهسهكیڤه بۆ من مابیت یان من كڕی بیت یان ئێكى ب دیارى دابیته من، هۆسان بوویمه خوهدى پهرتووكخانه، بهلێ چ پهرتووكخانه بوو..؟
بهراهییهك كورت
ئێك دو كارتوون یان سندوقێن فێقى ژێر تهختهكى یان قولاچكهكا تاكه مهزهلكا مه ههى. د هندهك كاوداناندا من شیانێن پاراستنا وێ پهرتووكخانهیێ نهبوون، بهلێ شێرهدایكا من (گلبهار كهرهم 1/6/2009 وهغهرا داویێ كریه) د ههر رهوشهكێدا بیت ئهو پهرتووكه د پاراستن.
وێ بهایێ پهرتووكێ نه دزانى، لێ دزانى پهرتووك ل جهم من چهند بهادارن، ههمان دلوڤانیێا وێ بۆ من ههى بۆ پهرتووكێن من ژى ههبوو، لهوما د گهلهك رهوشێن سهختدا یێن ئهز دوورى مالێ، وێ شێرهدایكێ سهروسامانێ من كو تنێ ئهو پهرتووكه بوون د پاراستن، ژ دهولهت سهرێ وێ رۆژ ل دووڤ رۆژێ پهرتووكخانهیا من دهولهمهندتر لێهات، نها ل شوونا یهكدو كارتوونان خوهدیێ پهرتووكخانهیهكا دهولهمهندم، هندهك پهرتووكان ههمبێز دكهت ئهو پهرتووك دبنه پشكهك ژ بیرهاتنێن من و سهربۆرێن من ل گهل پهرتووكێ ڤهدگێرن، ب باش دزانم وان بیرهاتنان بۆ خوهندهڤایى ڤهگێرم.
پهرتووكا (خلاصة تاریخ الكرد و كردستان من اقدم العصور التاریخیة حتى الآن)
دێ ب پهرتووكا (خلاصة تاریخ الكرد و كردستان من اقدم العصور التاریخیة حتى الآن)، الجزء الأول، ژ نڤیسینا محهمهد ئهمین زهكى، ئهڤ پهرتووكه ل ساڵا 1931ێ ب زمانێ كوردى نڤیسییه و محهمهد عهلى عهونى ل ساڵا 1936ێ وهرگێرایه عهرهبى و ساڵا 1939ێ ل قاهیره – مصرێ چاپكریه، چاپا دويێ یا ڤێ پهرتووكێ ساڵا 1961ێ ل چاپخانهیا (صلاح الدین) – بهغدا هاتییه چاپكرن و د پهرتووكخانهیا من دا پاراستییه و دێ مژارا ئێكێ ژ ڤى دهروكى بیت.
وهك من ب خوه ل سهر نڤیسی ل 10/10/1968ێ من ئهڤ پهرتووكه كریه، دبیت ئهڤ مێژووه و تهمهنێ من و ئاستێ من يێ خویندهوارى ل گهل ههڤ نهگونجن، بهلێ وهك من گۆتى ژ دهسپێكا ژيیێ خوهڤه ئهز و پهرتووك ههڤال بووین، ب تایبهت ل دههساڵێن دويێ ژ تهمهنێ خوه، وى دهمى ئاستێ منێ خویندهواریێ نهیێ خواندنا ڤان پهرتووكان بوو، ههروهسان وى دهمى من هند عهرهبى نه دزانى ڤێ پهرتووكێ بخوینم ژ بهر كو قووناغا سهرهتاییا خواندنا خوه من ل سلێمانیێ ب كوردى دهسپێكربوو، بهلێ عهشقا من بۆ پهرتووكان ئهڤ پهرتووكه ب من دا نیاسین.
وهك من گۆتى عهشقا من بۆ كتێبێ عهشقهكا خۆرستییا ساده بوو، بێى كو سهنگا پهرتووكێ بزانم. داوییا ساڵێن شێستان، قووناغا پشتى پێكهاتنا 29 خزیرانا 1966ێ بوو، رهنگه ڤهبوونهكا رهوشهنبیرى ل سلێمانیێ پهیدا ببوو، كتهكا كتێب و كۆڤار و رۆژنامهیێن كوردى دهردكهفتن، گهنجان ههر بهرههمهكێ كوردى یان عهرهبى پهیوهندى ب كوردانڤه ههبا دكڕى، كتێبفرۆشهك ب ناڤێ مهحموود خاكى* ل جادهیا نێزیكى (بهردهركى سهرا) ههبوو، ل سهر جادهیێ پهرتووك د فرۆشتن، ئهو ب خوه ژى كهسهك رهوشهنبیر و جوامێر بوو، هاندانا ههر كهسهكى دكر پهرتووكان بگڕیت. وهك وى ب خوه دگۆت د ساڵێن دهسپێك و ناڤهراستێ شێستاندا هندهك پهرتووكێن گرنگ ڤهشارتبوون، د وێ ساڵێدا ئهو پهرتووك ئینانهدهر و فرۆشتن، پهرتووكا (خلاصة تاریخ الكرد و كردستان من اقدم العصور التاریخیة حتى الآن) یهك ژ وان پهرتووكان بوو، كو ههتا نها ل جهم من پاراستییه.
پهرتووك و دیرۆكنڤیس:
باشه بهرى دهست ب پهرتووكا ئاماژهپێكرى بكهین، ب كورتى محهمهد ئهمین زهكى، كو (ب كوردى ب ئهمین زهكى هاتییه نیاسین) بدهینه نیاسین: ساڵا 1880ێ ل تاخێ (گۆیژە)یێ سلێمانيێ هاتییه سهردنیایێ، دهسپێكێ ل خواندنگههێن ئایینى خواندییه، پاشتر ل ساڵا 1892ێ ل تاكه خواندنگهها رهسمى یا باژێرى خواندییه، ساڵا پاشتر ل خواندنگهها روشدیه یا لهشكهرى هاتییه وهرگرتن، پاشتر ئامادهییا لهشكهرى ل بهغدا و خواندنگهها جهنگى و خواندنگهها (ئهركان) ل ستهنبۆلێ خواندینه و و ساڵا 1902ێ ب پلا (رئیس ممتاز) ل لهشكهرێ شهشێ یێ ئوسمانى ل بهغدا هاتییه دامهزراندن، بهردهوامى ب ئهركێن خوه وهك ئهفسهرهكێ ئوسمانى ل جهێن جودایێن سنورێ دهولهتا ئوسمانى دایه و د ساڵێن شهڕێ جیهانیێ ئێكێ (1914 – 1918)دا د گهلهك بهرۆكێن شهڕی دا پشكدارى كرییه، ب داویهاتنا شهڕێ جیهانى هاتییه ڤهگۆهاستن بۆ هۆبهیا دیرۆكا شهڕى (تاریخ حرب)، ههتا ل 24 تیرمهها 1924 (دووڤ گۆتنا د. كهمال مهزههر داوییا ساڵا 1923ێ) ب یهكجارى دزڤڕیتهڤه ئیراقێ. ل ئیراقێ ژى وهك مامۆستا ل خواندنگهها لهشكهرى و پاشتر فهرماندێ وێ خواندنگههێ ل بهغدا، وهزیر ل چهند كابینهیێن وهزیران، نوونهرێ سلێمانیێ ل جڤاتا نوونهرێن ئیراقێ كار دكهت، ل 9 تیرمهها 1948ێ وهغهرا داویيێ دكهت و د رێورهسمهكێ ههژى خزمهت و دلسۆزییا وى ل گورستانا (گردى سهیوان)ا سلێمانیێ دهێتهڤهشارتن(1). یا فهره ل ڤێرێ بێژین ل 26 تهباخا 1948ێ رێورهسمێن بیرئینان و یادهوهریێ ل سلێمانیێ بۆ هاتنهگێران و چهندین كهسایهتى و رهوشهنبیر و نڤیسكارێن كوردستان و ئیراقێ ب پهیڤ و گۆتار و ههلبهست و برووسكهیان پشكدارى د رێورهسمێن ئاماژه پێكریداكرن. عهلائهدین سیجادى یێ دهقێن ڤان رێورهسمان ل سهر ئهركێ خوه ههر د وێ ساڵێدا د پهرتووكهكێدا چاپكرین، د پهیڤا بهراهيیێ یا پهرتووكێدا دبێژیت: ئهمین زهكى بهگ تاقهكهسێك بوو كه ئێمه لهناو عالهمى عیلم و تهئریخ و ئهدهبدا پێوهى بنازین..(2).
ههژییه د ژیاننامهیا وى دا تێبینییا چهند خالهكان بكهین:
1- د ساڵا دويێ یا خواندنێدا ل خواندنگهها روشدییه یا سهربازى هاتییه وهرگرتن و ژ وێری بهردهوامى ب خواندنێن لهشكهرى دایه. هندى پهیوهندى ب ڤێ خواندنگههێڤه ههى، ئهڤ خواندنگههه ئێك ژ وان خواندنگههێن كێم بوو یێن ل سهردهمێ والیێ بهغدا مهدحهت پاشاى (1879 – 1882) ل ئیراقێ هاتینه ڤهكرن، گهلهك ژ كهسایهتیێن رهوشهنبیر و كاراكتهرێن چالاك یێن قووناغێن پاشتر و دوارێن جودا جودادا یێن ئیراقێ دهرچوویێن ڤان خواندنگههانه، ههر ب ڤى رهنگى كهسایهتێن پاشتر رۆڵهك گرنگ گێراى ژ خهلكێ سلێمانیێ وهك محهمهد ئهمین زهكى، تۆفیق وههبى، صالح قهفتان دهرچوویێن ڤێ خواندنگههێ بوون(3).
2- د ساڵا دويێ ژ ژیانا خوهیا ئهفسهریێدا ب پلا (ئهندازیار) هاتییهڤهگۆهاستن بۆ فهرمانگهها (ادارة الاملاك السنیة) و ههتا راگههاندنا دهستوورێ ئوسمانى ل ساڵا 1908ێ مایه ل وى جهى، دهمێ گههشتییه ستهنبۆلێ بوویه ئهندامێ كۆمیتهیا (دانانا نهخشهیان) و ساڵا 1907ێ ل گهل كۆمهكا نهخشهكێشان هاتیینه راسپاردن و بۆ دانانا نهخشهیێ ستهنبۆلێ و دهوروبهرێن وێ، ساڵهكێ پشتى وێ وهك ئهفسهرێ تۆبۆگرافى ل گهل كۆمیتهیێن دهسنیشانكرنا سنورێ ناڤبهرا تركیا و بلگارییا كاركريیه، پشتى ڤى كارى پشكداری د كۆمیتهیێن دیاركرنا سنورێ ناڤبهرا دهولهتا ئوسمانى و روسیا ل دهڤهرێن قهفقاس كریيه، د دهمێ مانا وى ل ڤى ئهركى دهمهكی ل فرهنسا ژیایه و سهرهدانا روسیا و چهند وهلاتێن دیێن ئهورۆپى كريیه(4).
3- د قووناغا پشتى داویهاتنا شهڕى ل ستهنبۆلێ هاتییه ڤهگۆهاستن بۆ هۆبهیا (دیرۆكا شهڕى)(5)، هندى پهیوهندی ب ڤێ مژارێڤه ههى، محهمهد ئهمین زهكى د ساڵێن بهراهیێدا ژ ژيیێ خوه یێ ئهفسهریێ دهست ب نڤیسینێ ب زمانێ تركییا ئوسمانى كریه و یهكهمین پهرتووكا وى ژێر ناڤێ (عثمانلی اردوسى) ساڵا 1324 مش – 1906 ز. ل بهغدا چاپكریه، د قووناغێن پاشتر بهرى بزڤریتهڤه ئیراقێ ههفت پهرتووكێن دیتر تایبهت ب لهشكهرێ ئوسمانى د ساڵێن شهڕێ جیهانیدا نڤیسینه و ل ستهنبۆلێ هاتینه چاپكرن، چهند پهرتووكێن دیتر ههبوونه، كو چ ژێدهران ئاماژه ب چاپكرنا وان نهكریيه(6). پێویسته وێ چهندێ ژى بهرچاڤكهین ئهمین زهكى هێژ خویندكار ل قووناغا خواندنگهها روشدییا لهشكهرى سهرهدهرى ل گهل نڤیسینێ كريیه و چهند ههلبهستهك نڤیسینه. پشتى بۆ خواندنا لهشكهرێ چوویه ستهنبۆلێ مژارێن لهشكهرى د رۆژنامهیێن (طنین، تصویر الافكار و وقت) یێن وى سهردهمیدا بهلاڤكرینه. زێدهبارى ڤێ چهندێ شارهزاییهكا باش د زانستێن زمانێن تركى و فارسى و عهرهبیدا ههبوویه و زمانێن ئینگلیزى و فرهنسى ب باشی دزانین(7). ئهز دبینم ئهڤ چالاكیێن وى د وارێ رهوشهنبیرییا لهشكهریدا هۆكار بووینه، كو پشتى شهڕى بێته ڤهگۆهاستن بۆ هۆبهیا (دیرۆكا شهڕى).
دیاره ههرسێ خالێن چوویى باندۆرا خوه د ئاڤاكرنا كهسایهتییا ئهفسهر ئهمین زهكى وهك رهوشهنبیرهك و دیرۆكنڤیسهك كریه و ئهو بهرههڤكریه دهمێ ههست ب ژێیاتییا خوهیا نهتهوهیى دكهت بهرهف نڤیسینا دیرۆكا گهلێ خوه بچیت و یهكهمین بهرههمێ خوه كو شاكاره بهرههمه ب كوردى ب ناڤێ (خولاصهیهكى مێژووى كورد و كوردستان) بنڤیسیت و چهند بهرههمێن دیتر بدهته دگهلدا.
پاڵدهرێن نڤیسینا پهرتووكێ:
چهند پهسنهك د ڤێ پهرتووكێدا ههنه و گرنگییهك تایبهت ددهنێ، ئهو پهسن د پهرتووكێن دیتردا نین، بهرى ههر تشتهكى یهكهمین پهرتووكه (پشتى شهڕهفنامهیا شهڕهفخانێ بهتلیسى یا بهرگێ وێ یێ ئێكێ ل ساڵا 1597ێ هاتییه نڤیسین(8)) ل سهر دیرۆكا كورد و كوردستانێ هاتبیته نڤیسین. د ههمان دهمدا قووناغ قووناغا نڤیسین و گرنگیدانێ بوو ب دیرۆكا نهتهوهیى. وهك محهمهد ئهمین زهكى د پێشهكییا پهرتووكێدا و د پهسنا ساڵێن داویێ ژ دهستهلاتێ ئۆسمانى دبێژیت: دهمێ پهیڤا (ئوسمانى) یا گشتى ل تركیا نهمایه د مهیدانێدا و پهیڤێن تركى و تۆرانى جهێ وێ گرتى، وهك ههموو كهسێن ژ رهگهزێن ئوسمانیێن نه ترك ههستهكا نهتهوهیى ل جهم من دروست بوو، كو ئهز سهر ب نهتهوهكێ سهربهخوه و جودامه ژ تركان، ڤێ چهندێ ئهز هاندام ههستهكا نهتهوهییا بهرچاڤ و ههڤسووزییهكا وهلاتینییا ب هێز دهربڕم. بهلێ من تشتهك ژ بنیاتێ خوهیێ نهتهوهیى نه دزانى، ههتا وى دهمى رۆژهكێ ژ رۆژا كهسهكى ڤهكۆلینهك یان دووڤچوونهك ل دۆر وێ مژارێ بهرچاڤ نهكربوو، نه د قووناغێن خواندنێدا و نه ژى پشتى وان، تنێ پهیڤا ئوسمانى وهك پهیڤهكا سهرانسهرى مێشك و هزرا ههریهك ژ مه كورێن نهتهوهیێن دى ڤهگرتبوو(9).
ئهگهر ئهڤه رهوشا محهمهد ئهمین زهكى، كو كهسهك ئهفسهر و دهرچوویێ بلندترین ئاستێن خواندنێ یێن وى سهردهمى بیت، بێ گۆمان خهلكهكێ دی یێ ب سهدان ساڵان تشتهك ژ ریهوریشالێن خوه یێن نهتهوهیى نهزانییه و لهوما ژى هزرا نهتهوهیى ههتا وى دهمى ل جهم وان پێنهگههشتبوو. ئانكو بهرى شهڕێ جیهانیێ ئێكێ ب دهمهكى ب تایبهت پشتى شۆڕشا ساڵا 1908ێ ل تركیا و ئهو گۆهارتنێن پشتى شۆڕشێ ل تركیا رووداین، پشكا ههرهزۆرا رهوشهنبیرێن گهلێن ژێر دهستێ ئوسمانى ههست ب ژێیاتییا خوهیا نهتهوهیى كر، كو ئهمین زهكى ژى یهك ژ وان بوو(10).
كارهسات و بێ هیڤیبوون و سهر ژنوو دهسپێكرنهڤه:
ل ڤێرێ پرسیارهك ل جهم ئهمین زهكى و یێن وهك وى دروست دبیت: ئهرێ كورد ژ كیژ پێكهاتهیا نهتهوهیانه؟ چ مێژوو و سهرفرازى ههنه؟ ئهڤ پرسیاره ژ گهلهكان كرییه، بهلێ بهرسڤهكا دروست دهستڤه نهئینایه. قووناغا ڤهمانا خوه ل ستهنبۆلێ پایتهختێ دهولهتا ئوسمانى ب دهلیڤه دزانیت و ژ ساڵا (1328مش – 1910ز) دهست ب لێگهریان و ڤهكۆلینێ ل سهر دیرۆكا گهلێ خوه دكهت، كهرهستهكێ باش كۆم دكهت و ژێدهرێن بهاگران دهستڤهدئینیت و دهست ب نڤیسینا خوه دكهت نێزیكى دوسهد بهرپهرهكان بهرههڤ دكهت، گهلهك پیڤهناچیت كارهساتهك ب سهردا دهێت و ل (1337مش- 1919ز) ئاگر بهردبیته وى تاخێ ستهنبۆلێ یێ ئهو لێ دژیت و مالا وى و ههرتشتێ ههیى ژێدهر و بهرههمێ وى یێ شهش ساڵا ژناڤ دچن(11). وهك د. كهمال دبێژیت: ب سۆتنا مالا وى ئهو بۆ خۆى ده ساڵ و ئێمهش بۆ خۆمان سهد ساڵى رهبهقمان لهكیس چوو. ههتا ساڵا 1929ێ ئهمین زهكى نههاتهڤه سهرخوه، د ڤێ ساڵێدا بهرههمێ ناڤدارێ مینۆرۆسكى كو دهربارهى كوردانه و د ئینسكلۆپیدیا ئیسلامیدا هاتییه بهلاڤكرن دكهڤیته دهستا و عهشقا وى یا جاران د هزر و دهروونا وى دا زیندوو دكهتهڤه و گهلهك پێڤهناچیت یهكهمین بهرههمێ ڤێ عهشقێ پهرتووكا (خولاصهیهكى تاریخى كورد و كوردستان)ه دهێته سهردنیایێ(12).
ئهمین زهكى ب خوه ل دۆر كارهساتا سۆتنا مالا خوه دبێژیت: ب راستى ڤێ كارهساتا ژ نشكهكێڤه هیڤیێن من ژ ناڤبرن، ئهز ئێخستمه د ناڤا دهریایهكا خهم و بێهیڤیبوونێدا، ئهز ناچار كرم دهست ژ بجهئینانا هیڤییا خوه بهردهم، پشتى دههـ ساڵهكان رۆژهكێ ژ رۆژێن ساڵا 1929ێ ل پهرتووكخانهیا جڤاتا نوونهران (مجلس النواب) ل بهغدا پهرتووكا (دائرة المعارف الاسلامیة) كهته بهردهستێ من، من دیت بهرههمهكێ بهاداره ژ ساڵا 1905ێڤه ژ ئالیێ كۆمهكا زانایێن تایبهتمهند هاتییه بهرههڤكرن و هێژ ب داوى نههاتییه. د بهرگێ دويێ یێ ڤێ ئینسكلۆپیدیایێدا ڤهكۆلینا بهادارا رۆژههلاتناسێ ناڤدار (ڤلادیمێر مینۆرسكى) دكهڤیته بهرچاڤان و چهند جاركى ب هوورى دخوینیت. ئهڤ چهنده هیڤییا وى یا بهرێ د ڤهژینتهڤه و بیرا وى ل پرۆژێ وى یێ بهرى دههـ ساڵان دهێتهڤه و چهندین ژێدهرێن دى دكهڤنه بهردهستان و مفایهكێ باش ژ رێنمایى و تێبینیێن (سیر سیدنى سمیث) رێڤهبهرێ شوونهوارێن ئیراقێ یێ وى سهردهمى وهردگریت، ههر ئهڤ زانایه چهندین پهرتووك و ژێدهرین زانایێن دیتر بۆ ڤێ مهرهمێ د ئێخیته بهردهستێن وى، پشتى تێرا پێدڤى ژێدهر دكهڤنه بهردهستان كتكته وان ژێدهران د خوینیت و د ههلسهنگینیت، كو د پشكا ژێدهراندا ئاماژه پێ هاتییهكرن ل دهسپێكا 1930ێ و ب عهشقهكا نوو دهست ب كارێ نڤیسینێ دكهت، پشتى ساڵهكێ ژ كارێ بهردهوام بهرگێ ئێكێ ژ (خولاصهیهكى مێژووى كورد و كوردستان) و پشكهكێ ژ بهرگێ دويێ ئاماده دكهت، ههروهك ئهو ب خوه دبێژیت: دووركهتنا وى د وێ ساڵێدا ژ كارێن فهرمى هاریكاربوویه تهڤ شیانێن خوه بۆ بهرههڤكرنا پهرتووكێ تهرخانكهت(13).
ههژییه ل ڤێرێ بێژین پشتى ڤێ پهرتووكێ ئهمین زهكى ههتا رۆژێن داویێ ژ ژیێ خوه بهردهوامى ب نڤیسینێ د وارێ دیرۆكێدا دایه و پهرتووكێن ژێرى نڤیسینه و د ژیيێ خوهدا چاپكرینه:
– خولاصهیهكى تاریخى كورد و كوردستان، بهرگێ دويێ تایبهته ب میر و میرگههێن كوردان.
– مهشاهیرى كورد، د دوبهرگاندا.
– تاریخى لیواى سلێمانى.
– نامیلكهیهك ب ناڤێ (موحاسهبهى نیابهت) 1928.
– دوو تهقهلاى بێسوود، 1935.
ههردو نامیلكهیێن داویێ گرێداى كارێ وى نه د جڤاتا نوونهران و جڤاتا وهزیرێن عیراقێدا، لێ گرنگییا خوه بۆ دیرۆكا ههڤچهرخا كوردستانێ ههیه، زێدهبارى ڤان بهرههمان د كۆڤار و رۆژنامهیێن كوردى یێن وى چاخى ب دههان بهرههم د وارێن جودا بهلاڤكرینه(14).
چاوان ئهڤ بهرههمه و خودانێ وى هاتینه ههلسهنگاندن..؟
كارێن ئهمین زهكى د وارێ دیرۆكا كوردستانێدا ئهنجامداین، سهرنجا تهڤایى رهوشهنبیر و دلسۆزێن كورد بۆ خوه راكێشایه و ب مهزنى پهسنا وان كاران كریه، بهلێ یا پتر ژ ههمووان سهرنجا من راكێشاى پهسنا (عهلائهدین سیجادى) دهمێ ب رێورهسمێن مرنا وى دا ل سلێمانیێ ل 26 تهباخا 1948ێ گۆتى: ئهمین زهكى بهگ تاقه كهسێك بوو كه ئێمه له ناو عالهمى عیلم و تاریخ و ئهدهبدا پێوهى بنازین، مردنهكهى زیانێكى وابوو كه پڕنهكرێتهوه(15).
بۆ سهلماندنا ڤێ بۆچوونا عهلائهدین سیجادى، دێ پرسیار كهین ئهرێ كهسهك ههبوویه ژ ساڵێن سیهان بهرهف ژوور د وارێ دیرۆكا كورداندا كار كربیت و پهنا نهبربیته بهر پهرتووكا (خولاصهیهكى تاریخى كورد و كوردستان) یان وهرگێرانا وێ یا عهرهبى و پهرتووكێن دى یێن ئهمین زهكى…؟
(محهمهد عهلى عهونى/ 1897- 1952)ێ، ل ساڵا 1936ێ ئهڤ پهرتووكه وهرگێرایه سهر زمانێ عهرهبى ئاماژه ب سهربۆرا خوه ل گهل وهرگێرانا ڤێ پهرتووكێ دكهت و دبێژیت: د وارێ تۆماركرنا دیرۆكا گهلێن موسلماندا كێماتییهك مهزن د پهرتووكخانهیا عهرهبیدا ههیه، تایبهت هندى پهیوهندى ب كوردانڤه ههى، من ههست ب ڤێ كیماتییێ كر دهمێ من د ناڤبهرا 1929 – 1930ێ ئهركێ نڤیسینا پێشهكییهكا زانستى بۆ پهرتووكا (شهڕهفنامه) ب خوهڤه گرتى، ئهڤ پهرتووكه ب زمانێ فارسى دهربارهى دیرۆكا دهولهت و میرگههێن كوردان هاتییه نڤیسین، من دڤیا نووترین بۆچوون و ڤهكۆلین دهربارهى بنیاتێ كوردان و سنورێن وان یێن نهتهوهیى بدهمه دگهلدا، بهلێ ئهز مامه سهرسوورماى دهمێ من پهرتووكهكا تایبهت ب دیرۆكا كورد و كوردستانێ د ناڤا پهرتووكخانهیا عهرهبى یا كهڤن و نوودا نه دیتى، سهرهراى گهریانێن من د پهرتووكخانهیێن رۆژههلات و رۆژئاڤادا و پرس و سهحوسوویێن من ل گهل كهسێن شارهزا و خوهدی پێزانینان د ژێدهراندا(16).
محهمهد عهلى عهونى د بهردهوامییا ڤێ مژارێدا دیار دكهت، ئهڤ كێماتییه نه تنێ د پهرتووكخانهیا عهرهبیدا ههیه، بهلكى د پهرتووكخانهیا تركى و فارسیدا رهوش ب ههمان شێوهیه و پهرتووكێن تایبهت ب كوردان و وهلاتێ وان تێدا نینن، د ئهنجامدا دگههیته وێ باوهریێ ب ههر تشتهكێ د ژێدهرێن جودادا دهربارهى دیرۆكا كوردان و جوگرافیا و نهتهوهیێ وان هاتییه نڤیسین كۆمبكهت و تێبینى و بۆچوونێن خوه بدهته دگهلدا ب پهرتووكخانهیا كوردى (المكتبة الكردیة) ناڤكهت و بهرههڤییان بۆ ڤى پرۆژهى بكهت.
دهمێ عهونى مژوولى بهرههڤییان بۆ كارێ ئاماژەپێكرى، ژ نشكهكێڤه ل ساڵا 1933ێ كهسهك پهرتووكهكێ ب زمانێ كوردى دیالێكتا باشوورێ رۆژههلات بۆ دكهته دیارى، ئهو پهرتووك (خولاصهیهكى تاریخى كورد و كوردستان) بوو، دهمێ پهرتووكێ دخوینیت پێڤه سهرسۆرماى دبیت و ب سهر وێ چهندێ ههلدبیت و ئهوا وى لبهربوو ئهنجامبدهت، لهوما دهست ژ پرۆژێ خوه بهرددهت و كار د وهرگێرانا پهرتووكێدا دكهت و بهرى وهرگێرانێ ژى كار د شارهزابوونێ د زمانێ پهرتووكێ، ئانكو دیالێكتا بهربهلاڤ ل باكوورێ ئیراقێ (كوردستانا باشوور) دكهت و د ئهنجامێ ههول و بزاڤهكا زۆردا د ناڤبهرا 1935 – 1936ێ پهرتووكا (خولاصهیهكى تاریخى كورد و كوردستان) وهردگێریته سهر زمانێ عهرهبى و ل ساڵا 1939ێ ل ژێر ناڤێ (خلاصة تاریخ الكرد و كردستان من اقدم العصور التاریخیه حتى الآن) ل قاهیره چاپدكهت(17)، ئهڤا د پهرتووكخانهیا مندا چاپا دويێ یا وێ وهرگێرانێیه و ساڵا 1961ێ هاتییه چاپكرن.
ههر د وارێ ههلسهنگاندنا ڤێ پهرتووكی یا فهره پهنايێ ببهینه بهرههلسهنگاندنا دكتۆر كهمال مهزههر دهمێ د پهسنا (خولاصهیهكى تاریخى كورد و كوردستان) دبێژیت: د بهرگێ ئێكێ یێ ڤى شاكارێ دیرۆكیدا روودانێن ههرهگرنگێن كوردستانێ ژ كهڤنترین سهردهمڤه بۆ مه ڤهدگێریت، بۆچوونا زانایان و یا خوهژى ل دۆر بنیات و زمان و هژمار و وهلاتێ كوردان بۆ مه شرۆڤه دكهت. د ڤى بهرههمیدا ئهمین زهكى ستێركا خوه ل گهلهك نیشانان گرتییه و ب دروستى ل نیشانێ دایه. تنێ بۆ نموونه بهسه ل ڤێرێ بێژم ئهمین زهكى یهكهم كورد بوویه مهرهما راست و دروستا پهیمانا سیڤهر و ئارمانجێن ڤهشارتیێن پشت وێ پهیمانێ دهسنیشانكرین. ئهو پهیمانا ههتا نڤیسینا ڤان پهیڤان ژى گهلهك رهوشهنبیرێن ڕۆمانسیێن مه ب بهژنا وێ دبێژن. گومان تێدا نینه گرنگترین دهسكهتێ ڤى بهرههمێ مامۆستا ئهمین زهكى شرۆڤهكرن و سهلماندنا باوهرییا مینۆرسكى یه دهربارهى بنیاتێ كوردان، رۆژ ل دووڤ رۆژێ ئهو باوهرییا ڤى رۆژههلاتناسێ ناڤدار پتر جهێ خوه دگریت(18).
پشتى 94 ساڵان ژ چاپ و بهلاڤكرنا ڤێ پهرتووكێ ب زمانێ كوردى، شهش جارێن دى ل جهێن جودا هاتییه چاپكرن، زێدهبارى چاپهكا دیتر ب پیتێن لاتینى ل ستهنبۆلێ هاتییهچاپكرن. چاپا حهفتێ یا ڤێ پهرتووكێ ب كوردى ههردو بهرگین وێ ب خوهڤه دگریت ب پێداچوون و پهراویز نڤیسینا د. حوسامهدین نهقشهبهندى، د زرار سدیق تۆفیق، د كۆزاد محهمهد ئهحمهد و سدیق ساڵح ل ساڵا 2020ێ ل سلیمانیێ هاتییه چاپكرن، وهرگێرانا عهرهبییا پهرتووكێ گهلهك جارێن دى ل جهێن جودا جودا هاتییه چاپكرن و ل دووڤ زانیاریێن مه پهرتووك هاتییه وهرگێران بۆ ههردو زمانێن فارسى و تركى ژى.
ل داویێ ههروهك كچا وى (سانیحه محهمهد ئهمین زهكى) د پهسنا وى دا گۆتى، ئهم ژى دێ بێژین: ژيیێ خوه بۆ خزمهتا گهل و وهلاتێ خوه تهرخانكربوو، مرۆڤهك بوو ب ههموو رامانێن مرۆڤایهتیێ، د ههموو دهماندا ئارام و خوهراگرتى بوو، دوژمنێ ههرهسهختێ دهمارگیریێ بوو، باوهرى ب وێ چهندێ ههبوو كو زانست و زانین چاكترین رێكه بۆ هشیاركرنا گهلان و دهستڤهئینانا مافێن وان(19).
پهراوێز و ژێدەر:
* مهحمود خاكى: كتێب فرۆشهكێ ههژار بوو، نێزیكى بهردهركى سهرایا سلێمانیێ بهر دیوارێ بهریدا كهڤن پهرتووك د فروشتن، جهێ وى جهێ خرڤهبوون و دیدارێن نڤیسكارێن باژێرى بوو. سالا 1947 ل گوندێ عهبابهیلێ یێ ههڵهبجه ژ مالباتهكا ههژار هاتییهسهردنیایێ، پشتى چهند سالهكان دگهل دایكا خوه هاتینه سلێمانیێ دهست ب خواندنێ ل حوجرهیان پاشان ل خواندنگهها ئێڤاران كریه، ژبهر ههژاریێ دهست ب كرێكاریێ دكهت و پاشتر وهك فرۆشیارهكێ گهرۆكێ كۆڤار و رۆژنامه و پهرتووكان كاردكهت، ههر د وى سهردهمیدا نازناڤێ (خاكى) بۆ خوه ژێدگریت. پاشتر ل بهر دیوارێ ئاماژهپێكرى جهێ خوه دكهت و دهست ب فروشتنا پهرتووكان، دگهل كارێ فروشتنا پهرتووكان گهلهك پهرتووكێن كهڤن و بهلگهنامهیێن سیاسی و جڤاكىێن نهێنى پاراستبوون. ل دووماهییا سالێن ههشتێیان ل ئوتێلا میرزا حهسهن جهێ نهایێ چایخانهى شهعب قولاچكهك بۆ كتێبفروشییا خوه دهستكهتبوو، مخابن د روودانهكا دلتهزیندا ل داوییا 1989 ژ ئالیێ هندهك كهسێن توندرهوڤه دهێتهتیروركرن و دهزگههێن ئهمنیێن بهعسییان دهست ب سهر كتێبخانه و ئهرشیفێ وى دى دا دگرن دسۆژن و تالان دكهن. زانیارى ژ كاك ئهحمهد حسێن ئهحمهد 30؛31/12/2024 بۆ من هنارتینه.
- محمد علی عونى، ترجمه حیاة العلامة محمد امین زكی، مقدمه خلاصة تاریخ الكرد و كردستان، الطبعه الثانیة، (یغداد – 1961)، ص Iv – x؛ دكتۆر كهمال مهزههر ئهحمهد، مێژوو، (یهغدا – 1983)، بپ 153 – 154.
- عهلائهدین سیجادى، سهرجهمى بهرههمى محهمهد ئهمین زهكى، ئامادهكردنى رهفیق سالح، (سلێمانى – 2005)، بپ 269.
- موسهدهق تۆڤى، دیرۆكا پهروهرده و فێركرنێ ل پارێزگهها دهۆكێ، بهرگێ ئێكێ، – 2022، بپ 42 – 47.
- ههردو ژێدهرێن ئێكێ
- دارا جمال غفور، محمد امین زكی و دوره السیاسی و الاداری فی العراق1924 – 1948، (السلیمانیه – 2008) ؛ عهلائهدین سیجادى، سهرجهمى بهرههمى محهمهد ئهمین زهكى، ئامادهكردنى رهفیق سالح، (سلێمانى – 2005)، بپ 271
- مجمد علی عونی، ههمان ژێدهر، بپ VIII
- عهلائهدین سیجادى، ژێدهرێ بهرێ، بپ 273.
- دكتۆر كهمال مهزههر، ژێدهرێ بهرێ، بپ 109
- محمد امین زكى، خلاصة تاریخ الكرد و كردستان، الطبعه الثانیة، (یغداد – 1961)، ص ح.
- دكتۆر كهمال مهزههر، ژێدهرێ بهرێ، بپ 160.
- محمد امین زكى، بپ ی.
- دكتۆر كهمال مهزههر، ژێدهرێ بهرێ، بپ 161.
- محمد امین زكى، ژێدهرێ بهرێ، بپ ی یا
- دارا جمال غفور، ژێدهرێ بهرێ، بپ 31 – 33.
- عهلائهدین سیجادى، ژێدهرێ بهرێ، بپ 269.
- محمد علی عونی، ژێدهرێ بهرێ، بپ، ب
- محمد علی عونی، ههمان ژێدهر، بپ ب – ج
- دكتۆر كهمال مهزههر، ژێدهرێ بهرێ، 162.
- الدكتور محمد علی الصویركی، معجم اعلام الكرد..، (السلیمانیه – 2005)، ص 585.