گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
سەلوا محەمەد نهێلی
نڤیسینا بیرهاتنان ئێك ژ دیاردەیێن مروڤێن رەوشەنبیر و پێگەهشتینە، كەسانێن شارەزا و خوەدان سەربوڕن، ئانكو ئەو كەسێن گرنگیيەكا تایبەت ب خوە و ژیانا خوە یا د ناڤ دا دژیت ل گەل یا بۆری ددەت. هەر دیسان زێدەتر ئەو كەسێن دنڤیسن، یێن كو ژیاننامەیا وان یا پڕ ژ سەربوڕێن خوەش و نەخوەش، ئەڤ سەربوڕێن وان ب تنێ بو ژیانا وان یا بۆری نینە، بەلكو مفایی دگەهینیتە تاكی و كومه‌ڵگەهێ ژی تایبەت قوتابييێن زانكۆيان يێن كوليژێن زانستێن مروڤایەتی.
یا خوەیایە هەر كەس دشێت ژیانا خوە یا رۆژانە بنڤیسیت، به‌لێ ژیاننامەیا كەسەكی ل گەل كەسەكێ دی جوداهی یا هەی، لەورا دبێژم بیرهاتن و ژیانناما هەمی كەسان نە وەكو ئێك مفای دگەهینە مە، ئانكو ئەو كەسێ ب بیرهاتنێن خوە رابوی یان د ناڤا وان بیرهاتنێن دا كۆمەكا پێزانینان داینە مە، بێ كو ئەو كەس هەست ب هندێ بكەت ئەو تشتێ وی د ناڤ لاپەرێن پەرتوكا خوە دا هەلگرتین، دێ بیتە جهێ مفایی هەم بو قوتابی هەم ژی بو كۆمەڵگەهی.
نموونە: پڕانيیا بیرهاتنێن پێشمەرگه‌يێن دێرین یێن هەر دو شۆرەشان ئيلۆن و گولانێ یان یا ئێك ژ وان، هەر خوەشی و نەخوەشيیەكا كەفتبیتە پێشيیا وان یان هەر رویدان و بویەرەكا هاتبیتە رویدان، پاشەرۆژێ دنڤیست و دكەتە پەرتووك، هەلبەت ناڤەرۆكا ڤێ پەرتووكێ بو خوەیندكارێ بەشێ دیرۆكێ یا ب مفا بوویە، ژ بەر كو هەر ئەو جانفیدا بوون دیرۆكەكا پڕی رویدان بو مە دروست كری ژ پێغەمەت بدەستڤەئینانا مافێ مللەتێ كورد و سەربەخوەیا مللەتی، ژبلی دیاركرنا دیاردە و دابونەرێتێن جڤاكی و ئەو ژیانا دژوار و ب ئازار یا د ناڤ دا د ژیان و دویر ژ خێزانێ و كەس و كارێن خوە.
گرنگیيا بابەتێ ڤێ ڤەكولینێ، ڤەدگەریت بو ناڤەرۆكا پەرتووكێن بیرهاتنان، ب تایبەت بیرهاتن و سەربوڕ و رۆژانێن بیانیيان ل كوردستانێ، ئەڤجا چ گەرۆك، سیاسەتمەدار، سیخوەر… بن، د ئەڤێ ڤەكولینێ دا؛ مە تەكەزی ل سەر بیرهاتنێن چەندین ئەفسەرێن سیاسەتمەدارێن بریتانی ل كوردستانێ كریيە، دیتن و نێڕینا وان بو مللەتێ كورد و كوردستانێ. شێوازێ ڤێ ڤەكولینێ وەسا دخواست هەر پەرتووكەكا ڤان ئەفسەران مە ب كورتيیەكا كورت بابەتێن ژ هەڤجودا ژێ دانە دیاركرن، ئانكو نە ب تنێ لایەنێ دیرۆكی یان سیاسی، بەلكو مە كورتیيەك ل سەر زمانێ كوردی ژی دایە دیاركرن، هەروەسا سێ پەرتووكێن بیرهاتنێن ئیرانی نە، ئێك ژ وانا یا (تاج الملك) شاهژنا ئیرانێ ل دۆر سەربوڕا رزاشاهی و ئیسماعیل ئاغای شكاك بەرچاڤ كريیە. هەروەسا دیدارەك ل گەل راوێژكارێ سەرۆكی بارزانی، دارا عەتارى.
هەلبەت چ ڤەكولین دبێ شاشی و كێم و كاسی نینن، بەلێ ب خواست و هیڤیا وێ چەندێ، كو بزاڤا من ژ بۆ گەهاندنا ئەركێ نڤیسینا ڤی بابەتی ببیتە هۆكارەكێ بجهئینانا ئارمانجا ڤەكولینێن زانستی و خواندەڤان مفای ژێ وەربگرن.
پەرتووكا بیرەوەرێن (تاج الملك) شاهژنا ئیرانێ (1941-1926)
خانما تاج الملك پێزانینەكا گرنگ بو مە كوردان د ناڤا لاپەرێن پەرتووكا خوەدا دیاركريیە، ب ڤێ شێوەی سەربوڕا (رزا شاهی- 1878-1944) و ئیسماعیل ئاغا (سمكۆ شكاك 1891-1930) بو مە ڤەدگێریت، دبێژیت: «ل وی دەمێ رزا شاهـ سەرۆكێ وەزیران، ئانكو ل 1923ێ ژ بو پشكنینا هێزێن زێرەڤانيیا سنورێ ئیرانێ و توركیا سەرەدانا ئازەربایجانێ و كوردستانێ كربوو، ل وی دەمی دەستهەلاتا دەرەبەگایەتی ژ ناڤبر بوو، كوردێن مهابادێ ژی ب حال و ئازارێن خوە روینشت ببوون، ل وی دەمی دا ب تنێ ئیسماعیل ئاغا ما بوو، كو چەكێ خوە نەدانا بوو، ل نێزیكێ باژێرێ سەلماس ژ نیشكەكێ ڤە چاڤێن رزا شاهی ب هێزەكا هزار و پێج سەد هەتا دو هزار سیارێن چەكدار دكەڤيت، كو بەرامبەرى جادێ ب شێوەكێ سەربازی رێز ببوون، ب دیتنا رزا شاهی ئەو عەشیرەتن، یێن كو خزمەتا وەلاتی دكەن، لەورا ل ئوتۆموبیلا خوە دهێتە خوار و بەر ب وان سیارچاكان ڤە دچیت، دەمێ نێزیك دبیت كەسەكێ پیادە ل بەراهیيا وان چەكداران یێ راوەستیایی دبینیت، دهێتە پێش ل بەرامبەر رزا دراوەستیت، پاشی سەرلەشكەر ئەمیر تەهماسب هات و گۆتێ قوربان ئەڤە ئیسماعیل ئاغایە یێ هێز و چەكدارێن خوە نیشا تە ددەت»(1). سەروسیمایێ رزا خانی هاتە گوهۆڕین، سۆر بوو و هیمایێ توڕەبوون و شەپرزەیی ل دێمێ وی بەرجه‌ستە ببوو، بەلێ كونترۆل ل سەر توڕەبوونا خوە كر و چوو دەڤ ئیسماعیل ئاغایی و چەند گۆتنەكا ل سەر بنەمایێ هندێ، كو هەمی عەشیرەتێن خزمەتكار بلا مل ب ملێ سەربازان بن ژ بو پێشئێخستنا وەلاتێ وان و ئێكسەر دچیتە باژێری، سەر لەشكەر ئەمیر تەهماسب ئاگەه ژ رەوشا رزا خانی دبیت، لەورا رەنگ و روی لێ نامینن، رزا خان ژ بەر ڤێ رویدانێ، زۆر توڕە دبیت، لەورا زوی ڤەدگەریتەڤە باژێری.
رزا خان بارودۆخێ ئیسماعیل ئاغا ب وان هەمی سەربازانڤە و دیتنا رێژەيه‌كا كێم یا سەربازان د ناڤ باژێری دا، توڕەتر لێدهێت. ناڤبری دیار دكەت هەتا بەرێ سپێدی خەو ب چاڤان نەكەڤتبوو، ل گەل ئەلندەكا زوی بەر ب باژێرێ تەبریزێ ڤە ب رێ دكەڤیت، هەروەسا شاهژن تاج الملك دیار دكەت كو: «ئیسماعیل ئاغا ل وی دەمی دشيیا سەرێ رزا ژ لەشێ وی جودا بكەت و بكوژیت، بەلێ ئیسماعیل ئاغا ئەو كارەنەكر، ل سالا 1927ێ هێزێن ئیسماعیل ئاغا ژ لایێ سەر لەشكەر ئەمیر ئەحمەد ڤە هاتە تەپەسەركرن، ژ بەر دەستدانا هێزا خۆ بەرەڤ وەلاتێ توركیاڤە دچيت. پاشی نامەكێ دهنێریت و دبێژیت: زۆر بەداخەوە ژ بەر كو مەزنترین شاشی من د ژیانا خوە دا كری، ئەو رۆژ بوو دەمێ ل نێزیكێ باژێرێ سەلماس، من رزاشاه و ئەو كەسێن د گەل دا نە كوشتين. ل دووماهيێ ب پیلانەكا دارێژتی رزا شاهـ شيیا ئیسماعیل ئاغايى بكوژیت»(2).
هەر ل دور بابەتێ ئیسماعیل ئاغا ئەگەر ئەم بهێين ل بیرەوەريیێن ڤان هەر دو نڤیسەران (خسرو معتضد اسكندر دلدم) بنێڕین، كو ناڤەرۆكێن وان بیرەوەريیان لاپەرەكێ وان ئاماژە ب دیدارا رزا خان و ئیسماعیل ئاغا ددەن. دیار دكەن، ل نیسانا 1925ێ رزا خان هێشتا نە ببوو پادشاهـ بڕیاردا دیدارەكێ ل گەل ئیسماعیل ئاغا یێ كو خوەدانێ دەه هزار سەربازێن چەكدار كری دا بكەت، د هەمان دەم دا دویڤچوونەكێ بو وێ گومانا وی یا دژی ئەمیر تەهماسب فەرماندێ هێزا رۆژئاڤایا ئازەربایجان بكەت، داكو بشێت ڤێ ئاریشێ چارەسەر بكەت، د ڤی دەمی دا ئەمیر لەشكەر عەبداللە خان و ئەمیر تەهماسب ئەفسەرەكی ب شیيان بوو، دڤیا دەستهەلاتا خوە نیشان بدەت، داخازا وی ژ ئیسماعیل ئاغایى، كو ناڤێ وی دئینن خەلك دلەرزان(3)، بهێتە سەلماس بو هەڤدیتنێ، پێشنیازەك دایە رزا خانی، كو ئەو هێزا سەربازی یا ئورمیێ ل گەل خوە بو هەڤدیتنا ئیسماعیل ئاغاى ببەت، بەلێ رزاخانی د بەرسڤێ دا گۆتێ نەخێر مە پێدڤی ب چەكداران نینە، من دڤێت خوە نیشا ئیسماعیل ئاغاى بدەم ب هەمان جلوبەرگ و ب هەمان كەسێن د گەل من دا، داكو ئیسماعیل ئاغاى تێبگەهینم مە ئنیەتا برا كوژیێ نینە، من دڤێت ب روحەكا ئاشتیخوەازانە دووماهيیێ ب ئەڤێ ناكۆكيیێ بینین، هەڤكارێن رزا خانی گەلەك ژ ڤێ سەفەرێ دترسیان. وەسا دیتن، كو ب هیچ رەنگەكی زڤڕین ژ ڤی سەفەرێ نینە، ژ بەر كو هەر پێنگاڤەكا هاڤێژتبا های ژ وان كەسان هەبوون یێن، كو ژ بەر زۆرداری و وێ داستانا خەمناك دنالین یا ئیسماعیل ئاغاى ب سەرێ وان دئینان، بەلێ رزا خانی بەرسڤا وان دا و گۆتێ هوین بۆچی د هۆسانە، پێدڤیيە ب دەستێ خالی بەر ب پێش بچین و حەزژێكرنا خوە نیشا وی بدەن و گوهداريیا ئاخفتنێن وی بكەین، بەلكو بشێين بزاڤا وی ژ ناڤ ببەین.
هەر چەوا بیت رزا خان و هەڤكارێن وی بەر ب باژێرێ سەلماسێ چوون، ل نێزیكێ باژێری چاڤێ وان ب وێ هێزا زۆر یا چەكدارێن ئیسماعیل ئاغاى دكەڤن، رزا خان و هەڤالێن خوە ل ئوتومبیلێ پەیادە دبن و بەرامبەرى وێ رێزا درێژ یا چەكداری بەردەوامی دا چوونا خوە هەتا كو گەهشتنە ئیسماعیل ئاغایی، ل دەستپێكێ سەرلەشكەر ئەمیر تەهماسب بلەز خوە گەهاندە ئیسماعیل ئاغاى وەكو برایەكی، كو ل سەفەرەكا دویر و درێژ ڤەگەریا بیت خوە هاڤێتە هەمبێزا ئیسماعیل ئاغا و ماچی كر و ب گەرمی پرسیارا حالێ وی كر، ب ڤێ چەندێ ئیسماعیل ئاغا مەندەهۆش دمینیت، ب هەمان شێوە دەستێن خوە هاڤێتنە كەمەرا خوە، رێز ل رزا خانی گرت و ژ حالێ وی و تەندروستيیا وی پرسی، ل دویڤ دا ل گەل رزاخانی سوحبەتان دكەت و ژێ خواست وێنەگر وێنەیان بو وان بگریت، لێ رزاخان رازی نەبوو، بەلێ سەرلەشكەر تەهماسب و ئیسماعیل ئاغاى چەند وێنە ل گەل ئێك گرتن، رزاخان شەڤەكێ مایە سەلماس و پاشی ڤەگەریا رزائیێ . پشتی هنگی ئیسماعیل ئاغا پەشێمان دبیت بۆچی؟ د هەمان دەم دا ئەز رو ب رویێ رزا شاهی نەبووم(4).
بیرەوەريێن شاهـ ژنەكی و دو نڤیسەرێن ئیرانی بوون، بەلێ پارچەك ژ دیرۆكا سەركردێ بزاڤەكا كوردی بو مە دایە دیاركرن، هەلبەت نە ب تنێ مێژوویا مە، بەلكو مێژوویا چەند وەلاتێن دن ژی، مینا: بیرەوەرێن شاهژنێ ئاماژە ب پەیوەندیێن وان یێن خوەش ل گەل ئەدلف هێتلر(Adolf Hitler-1889-1945). هەروەسا سەرەدانێن بەردەوام یێن (Joseph Vissarionovich Elstalin- 1878-1953) بو كۆچكا شاهێ ئیرانێ. دیسان دبێژم ب ڕاستی ئیسماعیل ئاغا شاشی یا كری، نە ب تنێ ژ بو نەكوشتنا رزا شاهی، بەلكو شاشیيا ژ وێ مەزنتر دەمێ وی بخوە گۆتی، كوشتنا مار شەمعونی بوو، ئەم كورد سەربوڕا ژ رویدانا ناوەرگرین، بەلكو شاشیيان دوبارە و سێ بارە دكەین.
ئەفسەره‌كێ بریتانی چەوا پەسنا كوردان كريیە
بیانی ب ئەركێ خوە دهێنە راسپاردن بو كوردستانێ، تێكەليیا وان ل گەل مللەتەكێ هه‌ژار، هزر و بیرێن وان دهێنە گوهۆڕین. بۆ نموونە: بیرەوەريیێن ئەفسەره‌كێ بریتانی نە ب ناڤێ (والاس لایان) پشتی جەنگێ جیهانیێ ئێكێ بو دەمێ بیست و چار سالان د ناڤ وەلاتێ عیراقێ ب تایبەت دەڤەرێن كوردی مابوو، ئەو ب خوە دیار دكەت دو سالان ئەركێ من ل عیراقێ بوو، پاش هاتمە ڤەگوهاستن بو دەڤەرێن كوردی و بو دەمێ بیست و دو سالان ل گەل كوردان ژیایمە، ب هویربینی به‌حس ل شێخ مەحموودێ حەفید دكەت، چەوانيیا دانانا قەوارەكا نیمچە سەربەخوە یا وی ژ لایێ بریتانیا ڤە… دیسان بەرهەنگاربوونا بریتانیا ل گەل شێخی هەتا ژناڤبرنا وی و ئەو خیانەتا وان لێ كری. ناڤبری دیار دكەت، ئەگەر زانینا من یا وی ئەردێ ئەز هاتیمە كوردستانی مینا یا نوكە با، ئەگەر كەسێ بو كوردان چ نەكربا، ئەز ب خوە تشتەك بو كوردا كەم، ب ڕاستی ژی، من نەدزانی كورد، هندە دباش و بێ كەسن، مللەتەكێ ستەم لێ كريیە، بەلێ مللەتەكە كەس ل گەل كەسێ نینە مە راپرسین ل گەل كوردا كر ژ زاخۆ هەتا خانەقین خوە بۆچوونێن دو باژێران ژی وەكی ئێك نەبوون، ئەو بخوە ژی نە ل گەل ئێكن. بەلێ ب ڕاستی كوردا ب جوانی پێشوازيیا مێهڤانان دكرن، كەسێن دلفرەه و مروڤ دۆستن…،(5). ئەفسەرەكێ بریتانی بوو، لێ ب جوانی پەسنا رەفتار و كریارێن كوردا د ناڤ لاپەرێن پەرتوكا خوە دا دارێژتینە، ب باشی شارەزایێ دابونەرێتێن كوردان بوویە، خوەشحالیا خوە دەربڕيیە، كو ئەركێ وی ل دەڤەرێن كوردی بوویە.
(یادداشتەكانی مەیجەر نۆئیل له كوردستان)
( Major Edward William Charles Noel-1886-1974 ) ئەفسەرەكێ شارەزایێ بریتانی بوو، ل دەستپێكێ د ناڤ عەشیرەتا (بەختیاری) دا بوو ل ئیرانێ و ب زیرەكيیا خوە شیایە ڤێ عەشیرەتا مەزن ب دژی ئەلمانیا ب كاربینیت، ئەڤ چەندە نە دبەرژەوەنديیا وەلاتێ ئیرانێ دا بوو، پاشی پشتی جەنگا جیهانی يا ئێكێ (1914-1918) شیایە بهێتە د ناڤ كۆمەڵگەها كوردەوای دا ل باكوور و باشووری و پەیوەنديیەكا موكۆم ل گەل سەرۆك عەشیرەتان و كاربدەستان ل كوردستانێ هەبوو. هەروەسان ڤێ پەرتوكا بیرەوەریيان پێزانینەكا دی یا گرنك د ناڤ لاپەرێن خوەدا بو مە دیاركریيە، كو ئەڤ ئەفسەرە فێرێ كوردیەكا پەتی ببوو، ل سەر دەستێ خوەدێ ژێ رازی مامۆستا تۆفیق وەهبی (پیرەمێرد) كو وانەیێن تایبەت یێن زمانی كوردی د دانە نۆئیلی. هەرچەندە كارێ وی د ناڤ كوردان دا چەند سالەكێن كێم ڤەكێشا بوو، بەلێ د ڤی ماوەی كورت دا هەست و سۆزا گەل و كەسێن ناڤدارێن كوردا راكێشا بوو، هەتا وی رادی ئێك ژ رەوشەنبیرێن وی سەردەمی وەكو مامۆستا رەفیق حلمی، كو گەهشت بو وێ باوەريیێ ئەگەر كار و كریارێن وی سەردەمی ب دلێ مەیجەر نۆئیلی هاتبایە ب رێڤەبرن دا گەلێ كورد ب هیڤی و ئارمانجێن خوە شاد بن(6). نۆئیلى ئاماژە ب چەندین عەشیرێن كوردان كریيە ل رۆژهەلات، باكووی و باشووری دا، هەروەسا چەوانیيا رەفتار و كریارێن جڤاكێ كوردەواری دكەت، مینا: دلسۆزی و رێزگرتن خەلكێ كوردستانێ ل سەرۆك عەشیران و كەسانێن مەزن و دانعەمر. دیار دكەت ژن ئینان ل دەڤ كوردان گەلەك یا پیرۆز بوو، هەر دیسان چەوانيیا پێشوازيیا كوردان بەرامبەری كەسانێن بیانی، ئاماژە ب رێڤەبرنا ژیانا وان یا رۆژانە و خوەدانكرنا تەرش و كەوالان كریيە و ئابوورێ وان، ژیانا كوردان یا پڕی ئێش و ئازار و دژوار… دكەت، دیسان بەحس ل رەفتارێن دەستهەلاتدارێن ئوسمانیان هەتا كو مستەفا كەمال ئەتاتورك و دەستهەلاتا هەر دو وەلاتێن ئیرانێ و عیراقێ بەرامبەری كوردان كریيە(7).
مەیجەر نۆئیل ل سەر داخوازیيا حكومەتا ئینگلیزی ژ بو ب بێدەنگكرنا باژێرێ سلێمانييێ هاتبوو. ژ لایەكێ دی ڤه، هاریكاریكرنا شێخ مەحموودێ حەفید، نۆئيلی ل 1ى چريیا دويێ سالا 1918ێ ل بەر دەرگەهێ سەرا كۆمبوونەكا مەزن رێكخست، پڕانیيا خەلكی وەك زانا، ناڤدار و كەسایەتی و دەولەمەند بەشداربوون. ناڤبری ب ناڤێ نوینەرێ دەولەتا بریتانی ل عیراقێ، ئانكو ب ناڤێ (حاكمێ گشتی) گوتارەكا درێژ ب زمانێ فارسی خواند، هەر د ڤێ گوتارێ دا ڕاگەهاند، كو شێخ مه‌حموود ژ لایێ حاكمێ گشتی یێ عیراقێ ب (دەستهەلاتدارێ كوردستانێ) دا نیاسین(8).
یا ئاشكرایە، هەر بیانیيەكێ ب ئەركەكێ سەربازی یان دیپلۆماتكاری بۆ كوردستانێ هاتبیتە راسپاردن ژ بلێ ئەركێ خوە ب كارێ سیخوەریێ ژی رابوویە. بەلێ د ڤێ پەرتووكێ دا بو مە دیار دبیت، ئەڤ ئەفسەرێ بریتانى مەیجەر نۆئیل دۆستینیەكا باش ل گەل مەزن و رەوشەنبیرێن كوردان هەبوو، پشتەڤانێ شێخ مەحموود حەفید بوو، دیسان ل گەل ئەحمەد فایق خەلكێ سلێمانیێ هەڤال بوو، ل گەل ئێك چو بوونە باكوورێ كوردستانێ ژ بو هەڤدیتنا مەزنێن كوردان یێن كوردپەروەر، بەلێ هێزا كەمال ئەتاتورك رێ نەدایی وێ چەندێ ئەنجام بدەن. به‌لێ یا سەیر د ڤێ بابەتی دا من دیتی، بۆچی گوتار ب زمانێ فارسی هاتیيە خواندن؟
ئەفسەرێ سیاسی و رۆژهەلاتناسێ بریتانی سیسیل جون ئەدمۆندز (Cecil Johan Edmonds-1889-1979):
سیسل جون ئەدمۆندزی د پەرتووكا خوەدا ئەو سەربوڕێن وی ل كوردستانێ، ب هویربینی بەحسێ كوردان كريیە، مە ب كورتیيەكا زۆر كورت بەحسی سەربورەكێ كریيە، نموونە: ئاماژە ب شكەستنا شێخ مەحموودێ حەفید دكەت، ناڤبری ڤێ گۆتنێ ژی دبێژیت: «كرمێ دار ژ دارێ بخوەیە»، نموونە: ئەگەر بابەكرێ كورە نەبایە شێخ مەحموودی شكەستن نەدئینا، ئەو كەس د كرێگرتینە، كاری تێكددەن، هەر سەرهەلدانەكێ بناغەیەكێ رێكخستی و ب هوشیاری و سیاسی نەبیت، ل گورەی مەرجێن بارودۆخێ نوكە دا بگونجیت، سەركردە و كاربدەست ب دروستی شەرتن و مەرجا ب هەلسەنگینین، ل گۆری یاسایێ كارڤەدان ژی هەبیت و ئەگەر سنورێ عەشیرەتگەری ب جهـ نەهێلین و خەلكێ گوند و باژێران بخوە لڤینان نەكەن و پشتبەستنێ ل سەر خوە نەكەن، ناگەهنە چ ئارمانجان، بەلێ ئەگەر پشتبەستنێ ب ئاخفتنا كەسێن وەكو (محەمەد رزا شاهی-1919-1980) و هێنری كسنجه‌ر (Henry Kissinger) و دلخوەشكرنا وان بیت، دێ هەر وان ئەنجامان ب دەست خوەڤە ئینن، یێن كو بارزانی ب دەستڤە ئینای ئەو ژی مللەتەك ئێخستيیە د بەخترەشیيێ دا(9).
پەرتوكا (دوو سال لە كوردستان)
پەرتووكا رۆژانێن حاكمەكێ دیبلۆماتكارێ بریتانی ل كوردستانێ، نڤیسەرێ ڤێ پەرتووكا پری سەربوڕ ل كوردستانێ بو مە ئاماژە ب زمانێ كوردی دایە، دیار دكەت: زمانێ كوردی زمانەكێ شرینە، بو وان یێن فارسی دزانن دەرفەتەكا باشە بو ئاخفتن دێ ب ساناهی فێربن، دیسان ئەو بۆچوونا كو دبێژن، زمانێ كوردی زمانەكێ سەربەخویە، بەلێ وەكی دیالێكتەكا فارسى یە. ئەوێن كو تایبەتمەند نەبیت د رێكارێن زمانی دا وەسا هزر دكەن، كو پەیوەنديیەك ب وی زمانی ڤە یا هەیە، وەكو پەیوەنديیا دیالێكتا یوركشیر (Yourkshire)، كو ب بەرفرەه بوونا زمانێ ئنگلیزی. كوردی ئەلفابێیەكا تایبەت ب خوەڤە نینە، پیتێن عەرەبی بو نڤیسینێ دهێنە گوهۆڕین، ژ بەر كو گەلەك دەنگ و پیتێن بزوین ب تایبەت د وی زمانی دا هەنە و د عەرەبی دا نینە، لەورا نڤیسین ب پیتێن عەرەبی شێوازەكێ دروست نینە، كێم ب ڤی زمانی دهێتە نڤیسن، ل پارێزگەها هەولێرێ نامە گوهۆڕین بۆ سەرۆكان، زمانێ فارسی ب كار دئینا و ل مووسلێ عەرەبی بوو، ل سلێمانیێ نامە گوهۆڕینا فەرمی دا كوردی بكار دئینا، پاشی (موقەدەم ئەی. بی. سۆن) هەولدا خەلكی تێبگەهینیت، كو زمانەكێ تایبەت بۆ خوە دروست بكەن، رۆژنامەك ب وی زمانی دەركەفتیيە و پێشنیازەك پێشكێشكر، كو پیتێن لاتینێ بكاربینن، چونكى پتر ل گەل وی زمانی دگونجیت نە كو پیتێن عەرەبی…(10).
دبلیۆ ئار هی، حاكمەكی سیاسی ل هەولێر ل سەردەمێ داگیركاريیا بریتانیا، یا سەیر نینە ئەڤ كەسێن داگیركه‌رێن سیاسی، شارەزایێ كەش و هەوا، جوگرافی، زمانی و سامانێ كوردستانێ ببن، ژبەركو ئەو ب تنێ ئەركێ خوەیێ سیاسی نارابن، بەلكو وەك سیخور، ڤەكولەر و پشكینەر د ناڤا مللەتی و ئاخا كوردستانێ دگەڕن.
بیرەوەريیەكا دارا عەتار ل گەل هاملتۆن (Hamilton)
دیدارەكا مە ل گەل بەرێز دارا عەتار راوێژكارێ سەرۆك مەسعود بارزانى، ل چریا ئێكێ 2021ێ ل هەولێرێ. راوێژكار دارا عەتار ئاماژە ب بیرەوەریيەكا خوە ل گەل هاملتۆن یێ بریتانێ دكەت، ناڤبری گوت: «ئەندازیار هاملتۆن دۆست و هەڤالێ من بوو، گەلەك حەز ژ كوردان دكر، د كارێ خوە یێ ئەندازیاری دا بسپۆرەكێ شارەزا بوو، ئەو رێكا ل هەولێرێ هەتا حاجی عەمران وی چێ كر بوو، ب جادا هاملتۆن هاتيیە ناڤ كرن، هاملتۆن كوڕەكێ گەلەكێ زیرەك هەبوو، ب ناڤێ ئارچى هاملتۆن (Archie Hamilton) ل زانكۆیا ئێدنبورگ (The University of Edinburgh) بەشێ ئەندازیاری دخواند، بەلێ پاشی بوویە چیاڤان(Mountaineering Teacher) ئەڤە ل گەل دو قوتابیيێن كورد فێرێ چیاڤانيیێ ببوون، ژ بەر كو بابێ وێ هاملتۆن، گۆتبوویێ پێدڤیيە تو بچیە كوردستانێ كار بكەی، ئارچی گەلەك حەز دكر زوی فێر ببیت، ل 1964ێ ل گەل وان هەر دو كوڕێت كورد دچنە سەر چیایی ل كوردستانێ، بەلێ ل چیایی دا دكەڤیتە خوارێ و گیانێ خوە ژ دەست ددەت، بابێ وی وەكو دوین و هاران لێ هاتبوو، پەیوەندی ب من كر و دگری گۆتە من (My Son is Died) ب ڕاستی ئێكەم جار بوو ئەز گریام، گۆت: دارا من كوڕێ خوە هنارت بو خواندنێ داكو ل كوردستانێ جهێ من بگریت، من گۆت بوو كوڕێ خوە پێدڤیيە بچیە كوردستانێ، ئەڤ كوڕێ من هیڤی و ئومێدا من بوو، كو جهێ من ل كوردستانێ بگریت، من دڤیا ببیتە ئەندازیارەكێ سەركەفتی هەمی رێك و بانێن كوردستانێ چێكەت. ئەز ل بریتانیا بووم، ئێكسەر چوومە دەڤ، وان ژی رێورەسمێت خوە هەنە، ئەز ل گەل چوو مە كەنیسێ و چوو مە مالا وان هەر ل گەل دا بووم، من گۆتێ هاملتۆن ئەز دێ سوزێ دەمە تە، تو ل كوردستانێ كەسایەتیيا تە كوردی، پاشی هەڤژینا وی گۆتە من وەكی ئەز چاڤێن تە دبینم تە دڤێت دیرۆكا كوردان بنڤیسی، من ژی گۆتێ ئەز دیرۆكنڤیس نینم، بەلێ ئەز ل دویڤ دیرۆكێ دگەرم و من ئەرشیف هەیە بەڵگەناما ل سەر دیرۆكا كوردان كۆم ڤە دكەم و دنڤیسم، گۆتە من دێ تشتەكی بۆ تە بێژم گەلەك یا گرنكە، من گۆتێ فەرموو، خاتوونێ گۆت: هەڤژینێ من كورد گەلەك ئازار داینە، بەلێ بەردەوام ل دەڤ من گازندە دكرن، د گۆت ئەز گەلەك حەز ژ كوردان دكەم مللەتەكێ ستەم لێكرینە و ئەو بخوە مللەتەكێ گەلەك دباشن، بەس ما ئەز چ بكەم ئەڤە سیاسەتا حكومەتا مەیە، وان ئەز ب ڤی ئەركی راسپاردی مە. دیسان دارا عەتار بو مە دیاركر، ئەو كەسێن دهێنە كوردستانێ و حەز ژ كوردان دكەن، چ لایەنێ سیاسی یان جڤاكی و سەرۆكاتی ئەو جودا نە ل گەل وان كەسان یێن كو تەماعكاریيا سامان و ئاخا كوردستانێ هەی(11).
پشتی ئەڤ ڤەكولینە ب داوی هاتی، ل دویڤ وان ژێدەرێن ل بەر دەست و مە خواندین، بو مە دیار بوو، هەڤسنورێن مە و هەر بیانیيەكێ هاتبیتە كوردستانێ وەك داگیركەر، دیپلۆماتكار بیت يان گەرۆك بن، ئەو كەسن، یێن كو دیرۆكا مە د ناڤا لاپەرێن بیرەوەرييێن خوە دا نڤیسین و هەلگرتی هەر ئەون بەردەوام دیرۆكێ بو مە دروست دكەن، دژمنێن مە بن یان دۆست و هەڤال بن، مە پڕانيیا دیرۆكا كوردان مە ژ وان وەرگرتيیە، ئەم دشێين بێژين: ئەڤ كەسێن هاتينە راسپاردن بو ئەركێ وان یێ تایبەت، ئەڤ كەسە د جوگرافیا كوردستانێ دا، گرنگيیا وی ب لایەنێ سامانی، جهێ وێ یێ ستراتیژی، سیستەمێ دەستهەلاتداریێ، چەوانيیا خواست و داخوازیيێن مللەتێ كورد ژ بو سەربەخویا كوردستانێ هەڤڕكی و بەرگريیا وان ژ ئاخ و گەلێ خوە، شارەزاترن ژ شارەزایێن كوردستانێ، ژ بەر كو ب تنێ ب كارێ خوە ب رێڤە نەدبرن، بەلكو مینا: ڤەكولەر و سیخوەر د ناڤ مللەتی و ئاخا كوردستانێ دگەڕین و دزڤڕین. دیسان ئەڤ كەسە فێرێ دابونەریت و كه‌لتۆرێ كوردەواری بووینە ژ بلی زمانێ كوردی، ژ بەر كو مانا وان بو دەمەكێ كورت یان یێ درێژ ئەو پێویستێ زمانی كوردی بوون.
هەر چەندە ئەڤ ئەفسەرێن مە دیار كرین دەمێ بو ئەركێن خوە دهاتنە كوردستانێ، ل دەستپێكێ مینا: دژمن و داگیركەر و زێرەڤانێن مللەتی بوون، لێ بورینا دەمی و تێكەلیا وان ل گەل مللەتێ كورد رەفتار و كریارێن خوە بەرامبەر كوردان دگوهۆڕین، لێ هەر نەشیان چ بو كوردان بكەن، ژ بەر كو ژ لایێ دەستهەلاتدارێن خوە ڤە هاتبوونە راسپاردن و ب ئەركێ خوە رادبوون، مینا: بیرەوەريێن (والاس لایان) ئەوی ب خوە ئاماژە ب هندێ دایە و دبێژیت: «مە نەدزانی كورد هندە مروڤ دۆستن و مە خیانەت ل شێخ مەحموود حەفید كر، مە ئەو كرە حاكمدارێ كوردان و مە بخوە دژایەتیيا وی كر…»، هەروەسا مینا گۆتنا هاملتۆن دبێژیت: « گەلەك حەز ژ كوردان دكەین بەس حكومەتا مە ئەم ب ڤی ئەركی راسپاردینە»، ئانكو دیار دبیت ب نەچاری دژایەتيیا كوردان كرینە. ئاماژێن ڤان كەسان وەسا دیار دبیت، كو كورد هەر ژ كەڤن دا تا نها مروڤدۆست بووینە ب شێوازەكی جوان پێشوازیيا مێهڤانان دكەت ب تایبەت بیانيیا چ دوژمن بیت یان دۆست بیت.
ژێده‌ر و په‌راوێز:
(1) سەر لەشكەر ئەمیر تەهماسب یان ژ بیر كر بوو یان چ ب مەرەم وەكر بوو، كو دڤیا تشتەكی وەك دیاری پێشكێشێ رزا خانی بكەت، ب كورتی گۆتبوویێ ل ڤێرە بڕیارە ئیسماعیل ئاغا، كو تاكە هەڤدژێ دەستهەلاتێ ل ئازەربایجان و كوردستانێ ل ڤێرە پەیدا ببیت. رزا شاهی گومان ل سەر ئەمیر تەهماسب هەبوون كو وی پەیوەنديیێن نهێنی ل گەل ئیسماعیل ئاغایی هەنە، لەورا ب باشی نەدیت ئەو بمینیتە ل وێرێ. رزا شاه ل سەر مێزا خوارنێ دەستخۆشیێ ل ئەمیر تەهماسب دكەت و ل وەزارەتا جەنگی دا دكەتە هاریكارێ خوە، لەورا پشتی ڤێ رویدانێ رزا خانی ئەمیر تەهمایب ڤەگوهاستە تەهڕانێ دهێلیتە ل گەل خوە. بو پتر پێزانیان بنێڕە: رێكخراوی نێژی سەرزارەكی ئیران، بیرەوەرییەكانی تاج الملوك، وەرگێران: عیمران هاواری، (سلێمانی: 2013)، ل192-194.
(2) ژبەركو ل وی دەمی وەلاتێ ئیرانێ چەندين ناوچەیان جودا جودا ب دژی حكومەت مەركەزی رابوون، مینا خوراسان، خوزستان، گەیلان و كوردستان ب سەركردایەتیا ئیسماعیل ئاغایێ شكاك، ئه‌ڤ هێزه مینا مێرنشینێن نیمچە سەربەخو بوون. بو پتر پێزانينا بنێڕە: رێكخراوی نێژی سەرزارەكی ئیران، بیرەوەرییەكانی تاج الملوك، منبع پیشین، ل 36(191-194).
(3) ئەگەرێ ترسا هەڤكارێن رزا خانی دیار بوون، ژ بەركو ئیسماعیل ئاغا مروڤەكێ ب مەترسی بوو، پشتی كوشتنا برایێ وی ل سەر دەمێ دەستهەلاتداريیا ئه‌میر نظام ل دویڤ تولڤەكرنێ بوو… بو پتر پێزانینان بنێڕە: خسرو معتضد، خاگرات قائم مقام المك رفیع، چهل و دو سال در دربار پهلوی، (تهران: 1383)، ص181، https://payametarikh.blogsky.com/1399/10/01/post-418/دیدار-رضا-خان-و-اسماعیل-آقا-سیمیتقو.
(4)خسرو معتضد، مصدر پیشین، ص627؛ اسكندر دلدم، زندگی پرماجرای رضا شاه، جلد دوم، برگرفتە از صفحات 175-178. https://payametarikh.blogsky.com/1399/10/01/post-418/دیدار-رضا-خان-و-اسماعیل-آقا-سیمیتقو.
(5) دیوید فلید هاوس، كردها و عربها و انگلیس ها، خاگرات والاس لایان در عراق (1918-1944)، ترجمە: حسن افشار، (تهران: 1396).
(6) یادداشتەكانی مەیجەر نۆئیل لە كوردستان، وەرگێران: حسین احمد جاف؛ حسین عثمان نێرگسەجاری، (بغداد: 1984)، ل7.
(7) هەمان ژێدەر، ل182…
(8) پشتی مەیجەر نۆئیل ژ سلێمانيێ دەركەفتی بەر ب باكوورێ كوردستانێ ڤە چوويی، رەوش بەر ب ئالۆزی و نەخۆشیێ ڤە چوو، ژ بەركو چ دامودەزگەهەك نەمابوو بریتانیا كەسەكێ خو مینا نوینەر یان راوێژكار نەدانابیتێ، ئانكو دەست ب سەر هەر تشتی دا گرت بوو، یا ژ وێ نەخۆشتر هندەك كەسێن د باژێڕی دا ببوونە پۆلیس و دویڤەلانكێن بریتانیا و ب شانازیڤە سیخۆری بۆ دكر. بو پتر پێزانینان بنێڕە: رەفیق حلمی، یادداشت، (سلێمانی: 2003)، ل ل 50-62Pdf.
(9) د بەلاڤوكێن بیانی دا هاتبوو نڤیسین، پشتی رێككەفتنا جەزائیر، رێككەفتناما د ناڤبەرا شاهێ ئیرانێ و (صەدام حوسێن 1937-2006)يدا، بارزانی ل 10 ئادارێ داخوازا هاریكاریێ ژ هێنری كەیسنجێر كر، بیرا وی ئینا وان بەلینێن وی دایين، بەلێ كەيسنجێر بەرسڤا داخوازیيا وی نەدا، ئەڤ كارە بوویە جهێ نیگەرانيێ ل دەڤ بەرپرسێن دەزگەهێ هەوالگیری یا ئەمریكا (CIA)، هەلبەت د ڤێ چەندێ دا بو وان نەیا گرنگ بوو كو كورد ژ ناڤ بچن، بەلكو ئەو نیگەرانیێن هندێ بوون، كو كورد ئەو سۆز و بەلینێن سەرۆك ریچارد میلهۆس نیكسۆن (Richard Milhous Nixon-1913-1994) داینێ ئاشكرا بكەن. ل 22 گولانێ كولبی (Colby) سەرۆكێ (CIA) ل واشنتۆن، كو ژ ئالیێ كارمەندێن خوڤە ئاگەهدار ببوو كو تا نوكە بارزانی بەرسڤا پەیاما خو ل وەزیرێ دەرڤە هێنری كه‌يسنجێر وەرنەگرتيیە، پرسیار ژناڤبری كر، كه‌يسنجێر بەرسڤ دا و گۆتێ ئینان و گەهاندنا پەیامێ كارێ ده‌زگەهێ (CIA) نینە، ڕاپورت پایك (Pike) نیویورك تايمز، 2 شۆباتا 1967ێ سەرۆكێ بزاڤێ هند یێ بێ ئاگەه بوو ژ بارودۆخی، هه‌تا نەشیيایە تێبگەهیت كو مەبەستا ئەمریكا ژ وێ هاریكاريیا كێم چ بوو، ئێك: گرنگی ب عیراقێ دا وەك سزایەكێ بو نێزیك بوونا وی ل ئێكەتیيا سۆڤیەتی، یا دويێ: بۆ رێگریكرنا ژ دەست تێوەردانا حكومەتا عیراقێ ژ رەوتسازیيا داهاتی د ناڤبەرا مصرێ و ئیسرائيلێ دا، بێلایەنی كرن ژ كەمپا دەیڤد، رێگرێ ل هندێ بكەت كو عیراق د ناڤبەرا وان یا بەرزە نەبیت، ئانكو خو دیار بكەت، ئەو بوشایا سیاسی پڕ بكەت، ل دەمێ خوڤەكێشانا مصرێ ژ سیاسەتا جیهانا عەرەبی، د وی دەمی دا دیار بوو، ل دویڤ راپۆرتێن رۆژنامەیێن بیانیان ناوبژیيا د ناڤبەرا شاهی و سەدامی (محەمەد ئەنوەر سادات 1918-1981)ێ بوو، بەلێ ل دووماهیيا هەیڤا شوباتێ 1975ێ، بارزانی یێ نیگەران بوو ژ وان دانوستاندنێن، كو ب نهێنی د ناڤبەرا نوینەرێن شاهی و صەدام ل بەغدایێ ب رێڤە دبرن، شاندەك هنارتە مصرێ، سادات رازی بوو خو ژ وی شاندێ كوردی دەر بڕی، وی شاندی ژ سەرۆك كۆمارا مصرێ خواست كو وان پشتراست بكەن ب ئیمزاكرنا پەیمانەكێ د ناڤبەرا بەغدا، تەهڕان و مسرێ دا كو پشتگريیێ ژ مافێ وان یێ رەوا بكەن، ساداتى ئەو پشتراست كرن، كو ئەڤ جۆرە دانوستاندنە د ناڤخویى نە. بو پتر پێزانینان بنێڕە: سیسیل جی. اموندز، كردها، تركها، عربها، ترجمة: ابراهیم یونسی، چاپ اول، (تهران: 1368)، ص و، ز. Pdf.
(10) دبلیو ئار هی، دووسال لە كوردستان، وەرگێران: لوقمان باپیر، (هەولێر: 2016)، ل 40. Pdf .
(11) دیدارا: ل چریا دويێ 2021ێ ل هەولێرێ، مە چاڤ پێكەفتن ل گەل دارا عەتار، راوێژكارێ سەرۆكی ئەنجام دا.
