گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
دۆزینەوە و وەرگێڕانی لە عوسمانییەوە: هێمن عومەر خۆشناو
ئەرشیفی عوسمانی لە هـەموو ڕووێكەوە سەرچاوەیەكی گـرنگی مــێژووی گەلەكەمانە، دوای ڕووخانی ئەمارەتە كوردییەكان، دەوڵەتی عوسمانی ڕاستەوخۆ بە لایەنی كارگێڕیی ناوچەكانی سەر بەو ئەمارەتانە پەیوەندیدار بووە. لەو سۆنگەیەوە بەشێك لە كاربەدەستانی دەوڵەت لەو ناوچانە و ناوچەكانی تری سەر بە دەوڵەتی عوسمانی؛ كورد بوونە، بۆیە لێرەدا هەوڵ دەدەین لەبەر ڕۆشنایی تۆماری فەرمانبەرانی دەوڵەتی عوسمانی هەر جارە و ژیاننامەی یەكێك لەو فەرمانبەرانەی كە خەڵكی دەڤەری بادینانن لەنێو ئەرشیفخانەی عوسمانی بدۆزینەوە و بە زمانی كوردی بیخەینە بەر چاوی خوێنەران، بێگومان وردەكاریی ژیانی ئەو فەرمانبەرانە بۆ یەكەم جارە لەنێو مێژووی نووسراوی كوردیدا دەخرێنە ڕوو، هیوادارین كەلێنێك لە مێژووی كەسایەتییەكانی كورد پڕبكاتەوە.
محەمەد تەیب ئەفەندی كە یەكێكە لە مودەڕیسە دیارەكانی ئامێدی، هەر وەك لە دۆسیەی تایبەت بە خۆی لە ئەرشیفی مەشیخەتدا هاتووە؛ نازناوی شەمسەدین بووە و شۆرەتی موفتیزادە بووە، چونكە باوكیشی كە ناوی عوبەیدوڵڵا ئەفەندی(1) كوڕی ئەسعەد ئەفەندی موفتیی ڕەسمی دەوڵەتی عوسمانی بووە لە ئامێدی. ناوبراو لە 20/3/1301ی كۆچی بەرامبەر 19/1/1884ی زایینی لە گەڕەكی (كۆزی)ی(2) ئامێدی لەدایك بووە. لە ناو ئامێدی و موسڵ و مەدرەسەی مائی دەرسەكانی نەحوو، مەنطق، ئیستیعارە، ئاداب، بەیان، بەدیع، عەقائید، فیقھ، حەدیث، اصول التفسیر و هەموو زانستەكانی تری خوێندووە و لە 6ی شەعبانی ساڵی 1325ی كۆچی بەرامبەر بە 14/9/1907 واتە لە تەمەنی 23 ساڵیدا؛ ئیجازەی زانستیی لای شێخ تەها ئەفەندیی مائی وەرگرتووە. زمانەكانی عەرەبی، توركی، فارسی و كوردی بە قسەكردن و نووسین زانیوە و تا ئەو كاتەی كە خۆی ژیاننامەی خۆی نووسیوە؛ هیچ نووسراوێكی دانراوی خۆی نەبووە.
لە كۆتایی مانگی مایسی ساڵی 1326ی ڕۆمی (1910ز) بە مودەڕیسی ئامێدی دامەزراوە. هەر وەك خۆی ئاماژەی پێداوە لە ماوەی فەرمانبەرایەتیدا كە وەك مودەڕیس كاری كردووە؛ هیچ سكاڵایەكی لەسەر نەبووە و بە هیچ جۆرێك و لەسەر هیچ كەم و كوڕییەك دادگایی نەكراوە.
مۆری ئەم زانایەمان هەر وەك لە بەڵگەنامەكەدا هاتووە، لەسەری نووسراوە (محمد طیب). كورتە ژیانەكە، كە خۆی نووسیویەتیەوە؛ لە لایەن قائیمقامی ئامێدی بەوەكالەت و هەروەها محمد شوقی ی قازیی ئامێدییەوە ئیمزا و تەصدیق كراوە و دواتر بە نووسراوی ڕەسمیی قازیی ئامێدی؛ ژیاننامەكە لە 29ـی ڕەجەبی ساڵی 1332ی كۆچی ( 23/6/1914 ) بۆ فەرمانگەی مەشیخەتی عوسمانی نێردراوە.
هەر لە تەزكیرەكەدا لە شێوەی ناسنامە؛ زانیارییە كەسییەكانی ناوبراو نووسراوە، كە بەژنی درێژ و ڕەنگی چاوی قاوەیی و سیمای ئەسمەر بووە و لە خانووی ژمارە 31 لە ئامێدی نیشتەجێ بووە.
لە ناسنامەكەدا مێژووی لەدایكبوونەكەی 1300ی كۆچی نووسراوە، كەچی لە ژیاننامەكەدا كە خۆی نووسیویەتی ڕۆژ و مانگ و ساڵەكەی نووسیوە كە ساڵی 1301ی كۆچییە، بۆیە ئەمەمان بە ڕاستتر زانی.
هەر لەنێو دۆسیەكەدا دەقی ئیجازەنامەكەی تێدایە كە دوو لاپەڕەیە و مامۆستای ئیجازەدەر مەلا تەهای مائی بووە، كە لە ئیجازەنامەكەدا خۆی بە (محمد طە بن عبدالرحمن بن طە المائی البرواری) ناساندووە و تێیدا مەزهەبی خۆیشی بە شافیعی و تەریقەتەكەیشی بە نەقشبەندی نووسیوە. تەنانەت لە كۆتایی ئیجازەنامەكەشدا ناوی خۆی بە (محمد طە الخالدی النقشبندی) داناوە. هەر لە ئیجازەنامەكەدا ئاماژەی بەوە داوە كە ئیجازەی لە (مولانا عبدالله افندی العمری الموصلی) وەرگرتووە و خۆی وەها ناساندووە:
المجیز العبد الفقیر المحتاج الی عفو الملك القدیر تراب اقدام العلماء العاملین والمشائخ المحققین؛ محمد طە ابن عبدالرحمن بن طە، الشافعی مذهبا النقشبندی طریقة، المائی البرواری مولدا ومسكنا..
ئاوایش وەسفی مەلا محەمەد تەیبی قوتابیی خۆی كردووە: الوارع الزاهد والعالم العابد الفاضل الذی لا یجاری بعلمە ولا یماری بفهمە الذكی الذكی والحبر الالمعی شمس الدین محمد طیب افندی بن الفاضل ملا عبیدالله افندی المفتی بالعمادیة، الشافعی مذهبا …. دوای پەسندانێكی زۆر مۆڵەتی لە هەموو زانستەكان پێدەبەخشێ.
ئەوەی لەم بەڵگەنامانە بەدەركەوت ئەوەیە كە سەیدا مەلا محەمەد تەیب زانایەك و مودەڕیسێكی گەورەی ئامێدی بووە و لە نێوان (1884-1914)دا ژیاوە و شتێكی ئەوتۆیش لەبارەی كۆتاییەكانی تەمەنی نازانین كە كەی و لەكوێ وەفاتی كردووە.
ژێدەر و پەراوێز:
ژێدەر:
– بایەخپێدانی میرانی ئامێدی بە ڕۆشنبیری لە دەڤەری بادیناندا، محەمەد عەلی قەرەداغی، بڵاوكراوەی ئاراس 2006.
– كۆدی ئەرشیفی عوسمانی:
IST_MT_MH_SAID_0189_0017_4
په‌ڕاوێز:
- جگە لە محەمەد تەیب، عوبەیدوڵڵا ئەفەندی كوڕێكی تری هەبووە ناوی حەمدی بووە، كە لە دەستخەتێكدا ناوی وەەها هاتووە: حمدی ابن مفتی عبیدالله افندی ابن المرحوم المغفور اسعد ابن المرحوم عبیدالله ابن المرحوم ملا ابراهیم. بڕوانە: بایەخپێدانی میرانی ئامێدی بە ڕۆشنبیری لە دەڤەری بادیناندا، محەمەد عەلی قەرەداغی، بڵاوكراوەی ئاراس 2006، ل 40.
- دوای سۆراغ و پرسیاركردن لە خەڵكی ڕەسەنی ئامێدی، هیچ زانیارییەكمان لەسەر ناوی ئەم گەڕەكە پەیدا نەكرد. لە بەڵگەنامەكەش نووسراوە (كوزی محلەسی)، بۆی هەیە ناوەكە گۆڕانی بەسەردا هاتبێ.
