گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
بەرهەڤکرن: هزرڤان عەبدوڵڵا
د دیرۆکا ئیسلامێ دا، نەمازە ل قووناغا دەستپێکا چێبوونا دەولەتێ، دو پێلێن خورت یێن هزری و هزرمەندان پەیدا بوون، ئەڤان هەردو پێلان کارتێکرنەکا باش ل سەر هزرا مرۆڤی ب گشتی و پاشی ب رەنگەکی نەمازەیی ئەورۆپی کر، پێلا ئێکێ ئیخوان سەفا بوو، ئەڤان کۆمەکا پرسان د بوارێن هەتا وی دەمی تابۆ بوون دا پەیداکرن، بوونە ئەگەر گەلەک زانایێن دی هزر د ڤان پرسان دا بکەن و پێلا دویێ پەیدا ببیت. پێلا دویێ موعتەزیلە بوون، ئەڤە بوونە ئەگەرا پەیدابوونا ب دەهان هزرمەند و فەیلەسۆفان. ئەڤە بوونە ئەگەرا ڤەژاندنەکا خورت د بوارێ وەرگەراندنا کەلتۆرێ هزری یێ مرۆڤانی، ب تایبەت ژی کەلتۆرێ هزری یێ یۆنانا کەڤنار و ئاڤاکرن ل سەر وێ، پێرا ژی كه‌لتۆرێ رۆژهلات ژ ئیران و هندستانێ ڤەژاندن، لێ مخابن دەستلاتا وی سەردەمێ ژ ترسا ڤەبوونا رەهەندێن هزری، بوونە پشتەڤانێن هزرا پاشڤەرۆ و زویکا ئەو دەنگ کپکرن. بابەتێ مە یێ ڤێ جارێ ل سەر ئێک ژ وان زانا و فەیلەسۆفێن مەزنە، ئەو ژی (فارابى) يه.
زانایێ مەزن، ئەوێ ل جیهانا فەلسەفێ ب مامۆستایێ دوهەم دهێتە ب ناڤکرن. فارابی، ئەوێ د ئەدەبیاتا ئیسلامی دا ب ئەبی نەصر هاتییە ناسکرن و ناڤێ وی یێ راستی موحەممەدە. ب گۆرەیی هندەک ژێدەران، ل سالا ٢٦٠مش/ ٨٧٤ز. ل فارابێ؛ ل هەرێما تورکستانێ (کازاخستانا نها) هاتییە دنیایێ و ل سالا ٣٣٩مش/ ٩٥٠ز. مرییە. وی ناسناڤێ فارابی ژ باژێڕێ خوە فارابێ وەرگرتییە. فارابی ب فەیلەسۆف و ئێک ژ گرنگترین کەسانێن ئیسلامێ دهێتە هژمارتن، کۆ زانستێن وی سەردەمی، وەک نۆژداری و فیزیكى، فەلسەفە، مۆزیک و یێن دن باش تێدا يێ شه‌هره‌زا بوو.
فارابی چاخەکی ل بەغدا ژیایە و خوە د بوارێن هزری و فەلسەفی و رەوشەنبیرییا وی سەردەمی دا پێگەهاندییە، پاشی چوویە دیمەشقێ و ژ وێرێ بۆ وەلاتێن موسلمان ب گەشتەکێ رابوویە و پاشی ڤەگەڕییایە دیمەشقێ و هەتا مرنا خوە لێ مایە، ل دەما مانا خوە ل سووریایێ قەستا حەلەبێ کرییە، ل سەرایا سەیفلدەولەیێ حەمدانی مایە و جهەک بلند د ناڤ زانا و نڤيسەر و فەیلەسۆفان دا هەبوویە. هەڤچاخێن وی ژ بەر نڤيسارێن وی و شرۆڤێن وی و زێدەکرنێن وی ل سەر ئەرستۆی، یێ ناڤدار ب مامۆستایێ یەکەمین، ناسناڤێ مامۆستایێ دوهەمین لێ کرییە. وی ئەرستۆ شرۆڤەکرییە و تێبینی و زێدەکرن ل سەر بیر و بۆچوونێن وی کرینە.
جوداهی د ناڤبەرا دیرۆکنڤیسان دا ل سەر فارابی نینن، کو ئەو داهینەرێ ئێکەمین یێ فەلسەفا ئیسلامییە، هەمی زانایێن پشتی وی هاتین ب هزرێن وی داخباربووینە.
ناڤکرنا وی..
جوداهی د ناڤبەرا دیرۆکنڤیسان دا ل سەر ناڤێ وی و کنێتا وی هەنە، د پەرتووک چاڤکانیێن خەبەران دا یا ئەبی ئەصیبعەی دا ب (ئەبی نەصر موحممەد بن موحەممەد بن ئۆزلگ بن طەرخان) هاتییە ب ناڤکرن، ژ دیرۆکنڤیسان وەک ئیبن خەله‌کانی، هەنە دبێژن ئەو ئەبی موحەممەد بن طەرخان ئۆزلگییە، هەنە مینا قەفطی و بەیهەقی د فەهرستا خوە دا ب ئەبا نەصر موحەممەد بن موحەممەد بن طەرخان ب ناڤ کرییە، صاعدیێ ئەندەلوسی د (طبقات الامم) دا دبێژت ئەو (ئەبۆ نەصر موحەممەد بن موحەممەد بن نەصر)ە.
ل سەر ژ دایکبوونا وی دیرۆکنڤیس ژ هەڤ جودانە، بۆ نموونە د پەرتووک (الفهرست) یا ئیبن نەدیمی دا هاتییە؛ بنیاتێ وی ژ فاریابێ ژ ئەردێ خورێسانێ یە، د پەرتووک دەستخەت ژ دیرۆکا زانایان یا بەیهەقی دا، ل سەر کنێتا فارابی، کو ئەو ژ ئەردێ فاریابا ترکستانێ یە، ئەو هەڤدژییە ل گەل ئەوا ب ناڤێ زانایان د (معجم البدان) دا هاتی، هەیە.
سەرپێهاتییا وی
ئەو، بابێ نەصری موحەمەدێ کوڕێ موحەمەدێ کوڕێ ئوزلغێ کوڕێ تەرخانییە و ناڤێ تەرخانی ب پاشناڤێ ویڤە دیارە، کنێتا باپیرێ وی د ناڤ هەڤچاخێن وی دا نەیا بەرنیاسە، لێ بەلێ ناڤێ ئوزلغی ژ نشکان ڤە د ناڤ نڤیسارێن ئەبی ئەصیبعەی دا دیار بوو، ناڤێ باپیرێ وی د ناڤ نڤیسارێن ئیبن خەله‌کانی دا خویا بوو.
جوداهیێن ڤەگێڕانێن سەرەکی ل سەر بنیات و کنێتا فارابی هەین دیار دکەن، کو دیارن نە ل سەردەما ژیانا وی و نە ژی ب دەمەک نێزیکی سەردەما وی و نە ژی، ژ ئالیێ کەسەک دیار و خودان پێزانینێن مسۆگەرڤە ل سەر ژیانا وی نەهاتینە تۆمارکرن. هەمی پێزانینان پشتبەستن ل سەر گۆتۆی و گۆتگۆتک و مگرتییان هاتییە کرن (وەکی کو ئەو رەوشا هەڤچاخێن فارابی بوویە). گەلەک تشت ل سەر ژیانا وی ناهێن زانین. ژێدەرێن کەڤن ل هندەک پارچەیان نیشان ب دەما هندەک کارێن وی وەک دیرۆکا لۆجیکی و فەلسەفێ هەتا سەردەما وی دکن. ژ وان ب کورتی مەسعودی و ئیبن نەدیم و ئیبن حه‌وقل نیشان پێ دکن. صاعدێ ئەندەلوسی ژیننامەیا فارابی نڤیساندییە، بەلێ پەرتووکێن ژیاننامەیان د چەرخێ دوازدێ و سێزدێ زايینی دا، ژ کێمەکا بچویک پێڤە باسێ ژیانا وی نەکرینە، ئەڤێن درەنگ ژی، ژ بلی هندەک چیڕۆکێن چێکری و گومانێن ڤەڕستی پێڤە نینن.
ژ چیڕۆکێن ل سەر ژیانا وی گەهشتنە مە، خویا دبیت ئەوی دەمەک درێژ ژ ژیانا خوە ل بەغدا ل گەل زانایێن کرستیيان؛ ژ وان کەسێن ئۆلدار یۆحەنایێ کوڕێ حیلانی و یەحیایێ کوڕێ عودەی و ئەبۆ ئیسحاق ئیبراهیمێ بەغدادی دەربازکرییە، پشتی هینگێ هندەک د ل شامێ دەربازکرییە و چوویە مسری و پاشی ڤەگەڕیایە شامێ و ل سالا ٩٥٠ز کۆچا داوی کرییە.
دبیت جهێ ژ دایکبوونا وی ئەردەک ژ ئاسیا ناڤین بیت- خوڕێسان ب ڤی ناڤی یا ناڤدارە. ناڤێ «باراب/ فاراب» زاراڤەکی ژ زمانێ فارسییە، نیشان ب ئەردەکی دکەت، کو ب کانیێن ئاڤێ یان جۆیێن ژ رۆبارێن نێزیک دهێتە ئاڤدان، ئۆ ل دووماهیکێ، گەلەک ئەردێن ب ڤی ناڤی ل وێ دەڤەرێ هەنە، بۆ نموونە فراب ل سەر جاکسارتس (سیرداریا) ل کازاخستانا نوی یان فاراب ل (تورکمانستانا نوی) ل سەر رۆبارێ ئوکسۆس ئامۆداريیا ل تورکمانستانێ یان فریب ل خوڕێسانا مەزن (ئەڤغانستانا نها). د فارسییا کەڤنار دا باراب یان فاریاب (هەروەسا باریاب) ناڤەک فارسی یێ بەربەلاڤ و ناسکرییە ژ بۆ جهێن جوگرافی، ((بەراڤ/پەراڤ- ب کوردی)) مەرەم ژێ (ئەو ئەردێن ل بەر ئاڤا رۆباران یا ڤەگوهاستی- جۆیان) دهێتە ئاڤدان. ل هاتنا چەرخێ سێزدێ فارابا ل سەر جاکسارتسێ ب ناڤێ ئەترار هاتییە ناساندن.
هەتا رادەکی باش زانا ل سەر وێ رێککەفتینە، کو بنیاتی فارابی یێ خوینێ نە یێ خویایە، ل گەل بۆچوونەکێ بۆ بنیاتی تورکی ڤەدگەڕینن.
بۆچوونا بنیاتێ ئیرانی:
دیرۆکنڤیسێ عەرەب یێ سەردەمێن ناڤین، کوڕێ ئەبی ئەصیبعەی ل سالا ١٢٧٠ز. مرییە دیار دکت، ئەو ژ کەڤنارترین پەرتووکێن ژیاننامەیا فارابییە، د پەرتووکا (عیون الانباء) دا، کو بابێ فارابی ژ بنیات فارسییە، شەمسەدینێ شەهرەزۆری، ئەوێ ل دەردۆرێن سالا ١٢٨٨ێ ژیایی، د ژیاننامەیێ دا وی ژی نیشانپێکرییە، کو فارابی ژ بنەمالەک فارسییە، ل دویڤ گۆتنا (ماجد فەخری)؛ مامۆستایێ فەلسەفێ ل زانکۆیا جۆرج تاون، بابێ فارابی سەردارەکی لەشکەری بوو و ژ بنیاتەک فارسییە. ب بۆچوونا دیمێتری گۆتاسی، کارێن فارابی ژ ژێدەر و لێڤەگەرێن ب زمانێ فارسی و سۆکدیانی و هەتا یێن یۆنانی پێکدهێن، بەلێ یێن تورکی نینن. هەروەسا زمانێ سۆکدیانی وەک زمانێ دایکێ و زمانێ خەلکێ فارابێ هاتییە پێشنیازکرن. پترییا ژێدەرێن کەڤن کنێتا وی ژ بۆ فارسان ڤەدگەڕینن، ئەو ژ خەلکێ فارابێ یە و ژ سوکدیانە و فارسن.
بۆچوونا کنێتا تورکی
ژ دیرۆکنڤیسێن چەرخێن ناڤین؛ ئیبن خەله‌کان ل سالا ١٢٨٢ێ مرییە دیار دکەت، کەڤنترین ژێدەر دیار دکەت، کو ئەو ژ بنیاتێ تورکییە و د پەرتووک خوە (وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان) مرنا ناڤداران و دەنگوباسێن کوڕێن سەردەمی دا (ل ١٢٧١/٦٦٩ تەڤاڤ بوویە) ل بیر ئینایە، کو فارابی ل گوندەکی ژ دایک بوویە، گوندەک بچووکێ ل نێزیک فارابێ یە (فارابا نها ل کازاخستانێ) ژ دایبابێن تورکی، ل دویڤ ڤێ بۆچوونێ هندەک ژ زانایێن هەڤچەرخ ئەو ژ بنیاتێ (تورکی) هژمارتینە. ژ ئالیيەک دن ڤە رەخنە ژی ل سەر ڤێ بۆچوونێ هەنە.
فێربوون و خواندن
فارابی پترییا ژیانا خوە ل بەغدایێ دەربازکرییە، ئەڤە ب گۆرەیی وێ ژیاننامەیا ئیبن ئەبی ئەصیبعەی نڤيسی دیار دبیت، دیارکرییە، کو فارابی ژ نۆشدار یۆحەنایێ کوڕێ حیلانی فێری نۆژداری و فەلسەفێ بوویە، پشتی هینگێ فێری شرۆڤەیێن ئەرستۆی بوویە، ئەڤە ب گۆرەی رێزکرنا پەرتووکێن د پەیرەوی دا هاتینە برێزکرن، ژ بەر کو فارابی پەرتووک ئیساگۆجی یا فەرفۆریۆسی و پەرتووک پەندێن ئەرستۆتالیسی شرۆڤەکرینە، زێدەباری پەرتووک رستە و پەرتووک پیڤەر و گرۆڤ، کو بەهراپترێ مامۆستایێ وی کوڕێ حیلانی، ئەو زانایێ ئۆلی یێ نەستۆری بوو، ب درێژییا ڤی چاخی مانا ل بەغدایێ، ب گۆرەی ئەوا مەسعودی نڤيساندی، کو ئەو ل پشتی مرنا یۆحەنای ل سەردەما موقتەدری (٩٠٨-٩٣٢، ٢٩٥-٣٢٠) ل بەغدایێ بوو.
ژ بەر کو فارابی ب کێماسی هەتا دووماهیکا ئەیلولا ٩٤٢ ل بەغدایێ بوو، مینا ئەوا د ناڤ تێبینی یێن وی دا هاتین، ئەوێن وی د کارێ خوەیێ بۆچوونێن سەرنشینێن شارێ هێژا دا نڤیسین، ئەوا نڤیساندنا وێ ل سالا د دویڤ دا (٣٣١) ل دیمەشقێ، ئانکو ل دەستپێکا ئەیلولا ٩٤٣ ب دویماهیک ئینایی. هەروەسا ل تەتوانێ ل مەغرەب خواندییە و دەمەکی ل حەلەبی مایە و وانە گۆتینە. پاشی فارابی سەرەدانا مسرێ کرییە و سێ پشکێن کورتکرنا بنەمایێن فەلسەفا کەڤنار ل سالا ٣٣٧مش/ ٩٤٨ز. ب داوی ئیناینە، ل سالا ٩٤٩ز. ڤەگەریایە سوورییا، ژ بەر کو وی پشتەڤانيیەکا خورت ژ سەیفلدەولەیێ حەمدانی هەبوو، مەسعودی د پەرتووک خوە یا نێزیکی پێنج سالان پشتی هینگێ ٩٥٥-٩٥٦ز. یا ب ناڤێ (تاریخ تکوین الطنبوح) دا دبێژیت؛ فارابی ل رەجەبا ٣٣٩ (ل ناڤبەرا ١٤ی كانوونا ئێكێ ٩٥٠ و ١٢ی كانوونا دويێ ٩٥١ز. دا کۆچا دوايێ کرییە.
ئۆلێ وی
هینری کوربانی د نڤیسارێن وی دا بەلگە دیتنە، کو وێ بۆچوونا بەربەلاڤ ل ئیرانێ د چەسپینیت، کۆ کیشا (مەزهەبێ) فارابی شیعەیی بوویە، هەروەسا ئەو وەکهەڤییا ل ناڤبەرا ئەوا فارابی ب (فەلسەفا پەیامبەری) ب ناڤ دکەت و ئەوا ئیمامێن شیعە دبێژن دبینیت. هەر وەسا فەوزی ئەلنەجار دبینیت، کو فەلسەفا فارابی یا رامیاری ب رێنمایێن شیعی کاریگەر بوویە. (نادیە مەفتۆنی) هزر دکەت، هزرا شیعی د ناڤ نڤیسارێن فارابی دا هەیە.
ژیان و شاگرد..
فارابی ل جهێ ژ دایکبوونا خوە دەست ب وەرگرتنا زانستان کرییە، کو دەست ب خواندنا زانست و بیرکاریێ و تۆرە و فەلسەفێ و زمانان کرییە، ئەو د زمانێ تورکی دا پێشداچوویە، کو هزر دهێتەکرن ئەو زمانێ وی یێ سەرەکییە، زێدەباری زمانێ عەرەبی و فارسی و یۆنانی زانینە.
ل دەردۆرا سالا ٣١٠مش، جهێ خوە هێلایە و بۆ تەڤاڤکرنا وێ خواندنا دەستپێکری قەستا بەغدایێ کرییە، دا هەم وێ پێشڤە ببت و هەم ژی زانستێن دی وەرگریت، ل حەرانێ (روهایێ) فەلسەفە و لۆجیک (منطق) و نۆشداری ل بەر دەستێ نۆشدار یۆحەنایێ کوڕێ حیلانی خواندییە و پاشی چوویە بەغدایێ ل وێرێ فەلسەفە و لۆجیک ل بەر دەستێ ئەبی بەشر مەتیێ کوڕێ یونسی خواندییە، ئەوێ کو ئێک ژ ناڤدارترین وەرگەرێن ژ زمانێ یۆنانی بوو، زێدەباری وێ، ل بەر دەستێ ئیبن سیراجی زمانڤانییا عەرەبی خواندییە.
هەروەسا مۆزیک و نۆشداری و بیرکاری د سەردەمەکا زوی دا خواندینە، ژ پێخەمەت وەرگرتنا زانین و بەلاڤکرنا وێ، ئەو گەلەک شەیدایێ گەشتان بوویە، وەک هاتییە زانین، ل دەردۆرا ٣٣٠مش. ژ عیراقێ بەر ب وەلاتێ شامێ چوویە، د ناڤبەرا باژێڕێن وێ دا گەریایە، ب تایبەت حەلەبا پایتەختا حەمدانییان و دیمەشقێ، ل بەر سیبەرا سەیفولدەولەی ژیایە و زانین وەرگرتنە، هەروەسا ل سالا ٣٣٨مش. گەشتەک بۆ مسرێ کرییە، بەری ل شامێ ڤەگەریت ل سالا ٣٣٩مش. کۆچا داوی کرییە.
فارابی حەز ژ تنێبوونێ دکر، مینا ئیبن خەله‌کان د پەرتووک خوە (وفیات الاعیان) دا دبێژیت: وی پترییا چاخێ خوە ل دیمەشقێ د ناڤ بیستان و ل بەر کنارێن ئاڤێ دا دەرباز دکر، هەردەم ل بن دارەکێ بوو و ڤەکۆلینێن خوە دنڤیسین و شاگرد و هاریکاران ژی قەست دکرنێ.
وه‌غه‌ركرن..
پترییا دیرۆکنڤیسان دبێژن، کو مرنا فارابی د نێزیک ژيیێ ٧٩ یان ٨٠ سالیێ دا بوو. ل سالا ٣٣٩مش. ل دیمەشقێ هاتییە ڤەشارتن و سەیفولدەولەیێ حەمدانی نڤێژ ل سەر کرییە.
گۆرا فارابی ل گۆڕستانا (باب الصغیر) ل دیمەشقێ یە، کو ئەو گۆڕخانە ژ هژمارەک کەسێن بنەمالێ (بنەمالا پێخەمبەری) و هەلبەستڤان و زانا و سەردارێن موسلمانان پێکدهێت، ل سەر گۆڕا وی هاتییە نڤیسین: ئەڤە گۆڕا زانا و فەیلەسۆف و نڤیسەر و مۆسیقارێ موسلمان موحەممەدێ کوڕێ تەرخانی کوڕێ ئۆزلغییە، ئەوێ ب بابێ نەصری فارابی ناڤدارە .
پشکدارییێن وی
- فەلسەفە:
فارابی بنیاتێ فەلسەفا ئیسلامی دانایە، ب ناڤێ (فارابی)يه ناڤدار بوویە، بەلێ گراڤیبوونا رێبازێ پشتی دیاربوونا رێبازا ئیبن سینایی خویابوو، رێبازا فارابی وەلێ دهێتە سالوخدان، کو ئەو ژ فەیلەسۆفێن یۆنانی، ب تایبەتی ژ ئەفلاتۆنی و ئەرستۆی هاتییە و بەر ب میتافیزیکی و میتۆدا زانستی چوویە.
فارابی ناڤبەرا تیۆرێ و چەسپاندنێ گرتییە، بەلێ د پلانێ دا داخوازا رزگارکرنا چەسپاندنێ ژ بەربەندێن تیۆرێ کرییە، باوەریێن وی ژ ئەفلاتۆنیێ پەیدابوونە، ئەوا ژ میتافیزیکێ کویرترە، د دەما بزاڤێن وی دا بۆ پەیداکرنا ئەگەرا ئێکەمین یا هەبوونێ، فارابی ب سەر راستییا لاوازییا زانینا مرۆڤی هەلبوویە.
کارێن فارابی، چەندین چەرخان کارتێکرنەکا مەزن ل سەر زانستێن خورسکی و فەلسەفی هەبوو، گەلەکان ل پشتی ئەرستۆی، ئەو ب زاناترین کەسێ سەردەما خوە دهژمارت، ئەڤەیە نیشان ب ناسناڤێ مامۆستایێ دووەمین دهێتەکرن، کارێن وی رێخۆشکرنەک بۆ ئێکگرتنا فەلسەفێ و سۆفیزمێ ل بەرامبەر کارێن ئیبن سینای کر.
فارابی تێبینی ل سەر کارێن ئەرستۆی دانە، هەروەسا پەرتووک (دیتنا خەلکێ باژێرێ گراڤی و هەڤدژیێن وێ) گەنگەشەکرییە، بۆچوونن ل سەر باژێرێ نموونەیی، وەکی ئەفلاتۆنی د (کۆمارێ) دا کری. وەسا هژمارت، کو دین د رەنگێ چەڤەنگ و چیرۆکان دا راستییا ب تەڤایا خەلکی دگەهینیت، هەروەسا ددیت، ژ ئەرکێ فەیلەسۆفییە، کو ئامۆژگاری و ئاراستەکرنا دەولەتێ بکەت، د ڤێ دا ل گەل ئەفلاتۆنی ئێکرا دبیت، بەلێ فارابی گەنگەشا دیتنا ئەفلاتۆنی دکەت و دیتنەکا هەڤبەر و گونجای ل گەل ئیسلامێ ژێ پەیداکر، دەما کو دیتی ل شوینا شاهەکی فیلۆسۆف ل نک ئەفلاتۆنی، دڤێت باژێرێ گراڤی پەیامبەرەک پێشەوا دەستهلاتداری یێ ل سەر بکەت.
فارابی و شاگردێن رێبازا وی د پەی وی را ئەو گەنگەشە کرن، مەرەم ژ باژارێ گراڤی مەدینا مونەوەر بوویە، هەکو پێخەمبەر موحەممەدی وەک سەروەرێ موسلمانان دەستهلاتداری لێ دکر، کو بەردەوام د گەل خودایی د ئاخڤی و خودایی یاسا و رێسایێن خوە پێددان.
- لۆجیک:
د سەر هندێ را، کو فارابی د لۆجیکی دا رێبازا ئەرستۆی گرتییە، بەلێ وی هزر ل سه‌ر رێبازێن دی یێن لۆجیکی هەبوون، وی گەنگەشا بابەتێ مگرتی یێن پاشەرۆژی و تیۆرا هژمار و گرۆپان و پەیوەندییا لۆجیکی ب زانستێ نەحوێ ڤە کرییە، زێدەباری پویتەپێدانێن وی ب شێوازێ دەرهاڤێژێ بەلگەکرنێ (استدلال) ل نک ئەرستۆی، وەسا باوەر دهێتە کرن، فارابی ئێکەم کەسە لۆجیک ل سەر دو پشکان پارڤەکری، ئێکەمین (هزرە) و دوەمین (گرۆڤەکرن)ە. هەر وەسا فارابی گەنگەشا پیڤەرێ مەرجی و بەلگەکرنا هەڤرەنگی یێ کرییە و تێگەهێ پیڤەرێ چامەیی ل سەر رێبازا ئەرستۆی زێدەکرییە، ئەو چەندە د تێبینی یێن خوە دا ل سەر پەرتووک ئەرستۆی (هۆنەرێ چامەیێ) گۆتییە.
دەروونزانی
فەلسەفا هشی ل نک فارابی:
فارابی دو گۆتن د بارا زانستێ دەروونزانییا جڤاکی دا نڤیسینە، ل سەر بۆچوونێن ئاکنجیێن باژێرێ گراڤی، ئەوا د پەرتووکێن وی دا هاتی، ب وان چوویە د ناڤ بابەتێ دەروونی دا، ئەو ب ئێک ژ بنیاتێن ئاڤاکرنا مرۆڤی د دەولەتا وی هزرلێکری دا هژماتییە، وەسا دیتییە، کو مرۆڤ لاوازە و نکاریت ب تنێ ب تەمامییا گراڤیبوونێ بگەهیت، ژ بەر هندێ پێدڤی ب هاریکارییا کەسانێن دن هەیە، مرۆڤی ب خورسکێ خوە حەز ژ هاریکارییا ل گەل یێن دی هەیە، دا ئەرکێن خوە ئەنجام بدەت.
چونکو هەتا مرۆڤ ب تەڤاڤییا ئومێدکری بگەهیت، ل سەر وییە ژ خەلکی دی نێزیک بیت و خوە ب وان هەڤبەر بکەت، هەتا هەڤکارییا وان ب دەستڤە بینیت.
وی هێزا ئیرادێ ب بەرپرسا حەزان یان نەبوونا وان د هژمارت، ئەوا د هەستان و ئاشۆپێ دا پەیدا دبیت، ب وێ چەندێ سنجا (سلوک) جڤاکییا تاکی ب هێز دکەت و وی جوداهی د ناڤبەرا کارڤەدانێن ئێکسەر، یێن گیانەوەر پێرادبن و ئەو کارڤەدانێن هشیار و یێن ژ هشیارییا ل نک مرۆڤان هەی دا کرییە، فارابی دل ب دەستهلاتدارێ جەستەی هژمارتییە و هاریکارییا مێشکی و ئەندامێن دی یێن جەستەی دکەت، تێهنێ ب هەستەوەران ددەت، ئەڤ تێهنە ب خوە ژ جوداهیێن ناڤبەرا هەردو نڤشان بەرپرسە، هندی ئەو ل دەف مێران بلندتر دبیت، وان پتر تۆرە دکەت و ژن ژ مێران دلۆڤانتر و نەرمترن، ها ل ڤێرە شوینوارێ ئەفلاتۆنی ل نک فارابی دبینین، هەکو دبینیت، هەردو نفش د شیانێن خوەیێن هەستپێکرنێ دا وەکهەڤن و فارابی وەسا دیتییە، کو ژن دکارن فەیلەسۆف و پەیامبەر ژی بن.
فارابی هێزا دەروونی ل سەر پێنج هێزان پارڤەکرییە، ئەو:
هێزا ڤەژەنێ: ئەو ڤەژەنێ ددەت، هێزێ دبەخشت و دزێت.
هێزا هەستێ: هەکو ب هەر پێنج هەستەوەران هایدار دبی.
هێزا ئاشۆپکرنێ: کارێ وێ تۆمارکرنا وێیە د هندر دا، پشتی د هەستێ دا نەبیت.
هێزا دئاخڤت: ئەوە یا مرۆڤی ژ گیاوەران جودا دکەت، کو جوانییێ ژ کرێتی و گرانی ژ ئەرزانییێ جودا دکەت.
هێزا ئارەزۆیی: ئەوا وی شەیدای تشتەکی دکەت و کێنداری تشتەکی دی دکەت.
فارابی د پشکا داوی یێ، یا باژێرێ خوە یێ گراڤی دا، یا ب ناڤێ (گۆتنا ژ ئەگەرا خەونان) جوداهيیێ د ناڤبەرا راڤەکرنا خەونان و سروشتێ وان و ئەگەرێن وان دا کرییە، ئەو هزر دکەت خەونان کارتێکرن ل سەر کەساتییا تاکی و رەفتارا وی هەیە.
- مۆزیک:
گۆتارا سەرەکی: پەرتووک مەزنا مۆزیکێ
فارابی پەرتووکەک ل سەر مۆزیکێ ب ناڤێ (پەرتووک مەزنا مۆزیکێ) دانایە، تێدا بنەمایێن فەلسەفی یێن گرێدايی مۆزیکێ شرۆڤەکرینە، چوویە د ناڤ ساخلەتێن وێ یێن گشتی دا، پشتی وێ د هژمارەک گۆتنێن خوە دا تێگەهێ چارەسەرییا ب مۆزیکێ و کارتێکرنا چارەسەرییا مۆزیکێ ل سەر جانی گەنگەشەکرییە.
- فیزییا:
فارابی گۆتنەک کورت ب ناڤێ (بۆشایی) هەیە، تێدا گەنگەشا ڤالاهی چییە دکەت و زانا وەسا دبینن؛ کو ئەو ئێکەمینە، یێ ب سەربۆرا کریارا ڤەدیتنا هەبوونا ڤالاهيیێ رابوويی، کو چاڤدێری و ڤەکۆلینا تەنێن بنئاڤکری کر، پاشی ب ئەنجامێن خوە گەهشت؛ کو با هەردەم بەرفرەهـ دبیت، هەتا ڤالاهییا هەیی پڕ دکەت، ب گۆرەی ڤێ، ئەو هەبوونا ڤالاهی یێ پەسند ناکەت، ژ بەر کو ئەو هزرەک لۆجیکی نینە.
هزرێن وی یێن فەلسەفی:
ژێدەرێن کارتێکەر
فارابی گەلەک رێبازێن فەلسەفی ڤەخواندنە، بەلێ پتر ب فەلسەفا ئەرستۆی داخبار بوویە، نەمازە رێبازا ئەرستۆییا نووژەنا ل ئەسکەندەرییێ بەربەلاڤ، فارابی ب پڕ بەرهەمییا خوە ناڤدارە، پتر ژ سەد پەرتووکن پالددنە وی، پڕرەنگییا د ناڤ پەرتووکێن دەستپێکی یێن فەلسەفی دا ب رەنگەکی گشتی و تێبینی یێن وی ل سەر کارێن ئەرستۆی، مینا (زانستێ رەوشتی بۆ نیکۆماکسی) سەبارەت کوڕێ ئەرستۆی نیکۆماکسی، زێدەباری کارێن وی یێن تایبەت، کو پەرتووکێن وی ل هەڤهاتی و لۆجیکی بوون، هەر چەندە ئەو ژ گەلەک خواندنگەهـ و رێبازێن جودایێن فەلسەفی پێکهاتبوو. هەروەسا فارابی ب نموونێ هەسارە و رۆژا بەتلیمۆسی و رەگەزێن ئەفلاتۆنیێن نوو کاریگەر بوو. ل چاخێ گرنگی ب هەلوێستێ وی ژ میتافیزیکێ و فەلسەفا زانستی و سیاسەتێ دای، ئەو پتر نێزیکی (کۆمار)ا ئەفلاتۆنییە ژ (سیاسەت) یا ئەرستۆی.
فارابی و ئەرستۆ و مووسایێ کوڕێ مەیمۆنی:
فارابی رۆلەکی ئەکتیڤ د ڤەگوهازتنا هزرێن ئەرستۆی دا دیتییە، کو ژ یۆنانییا کەڤنار بۆ رۆژاڤایا کرستیان د سەردەمێن ناڤین دا ب ڤەگوهێزیت. ئەم ئەوێ د وەرگەڕا تێبینییا فارابی دا، ل سەر (هەڤۆک)ا ئەرستۆی دای بۆ زمانێن لاتینی دبینین. مووسایێ کوڕێ مەیمۆنی پێ داخبار بوو، ئەو ئێک ژ گرنگترین هزرمەندێن جوهی یێن سەردەما ناڤینە، گەلەک ب فارابی داخبار بوو. د ناڤ نڤیسارێن وی یێن ناڤدار دا گۆتارەک هەیە ب وی دهێتە پالدان، ئەو (گۆتارەکە د هۆنەرێ لۆجیکی دا) و د وێرێ دا مووسای ب شێوازەکی زیرەکانە رێبازێن لۆجیکی یێن ئەرستۆی ل بەر رۆناهییا تێبینی یێن ئیبن سینای و فارابی کورتکرینە. نڤیسەر (ریمی براگ) راستیەکێ تەکەز دکەت، کو تنێ فارابییە مەرەما وێ گۆتارێ، زێدەباری کاریگەرییا کوڕێ مەیموونی ب شرۆڤەکرنا ئەفلاتۆنی سەبارەت پەیامبەری یێ، ئەوا هزر دکەت ژ سەردەما فارابی ناڤداربوویە.
هەر ئێک ژ فارابی و ئیبن سینای و ئیبن روشدی ژ پەیکەڤێن خواندنگەها فەلسەفی یان تێگەهشتنا فەلسەفی دهێن هژمارتن. بەلێ فارابی د پەرتووک خوە (بهەڤگەهاندنا بۆچوونا هەردو زانایان) دا هەولدایە، هەر ئێک ژ رێبازا ئەرستۆی و ئەفلاتۆنی ب هەڤ بگەهینیت.
ب گۆرەی ئەدامسۆنی، ئارمانجا ئێکانە یا سەرەکی، ئەوا نڤیسینێن فارابی بۆ دچن، ئەو دوبارە ڤەگەراندن و ڤەژاندنا دبستانا ئەسکەندەری یێ یا فەلسەفییا جارانە، ئەوا مامۆستایێ وی یێ کریستیان یۆحەنایێ کوڕێ حیلانی ژ وان بوو. ژ بەر سەرکەفتنێن وی، ئەو ب (مامۆستایێ دووەمین) دهێتە هژمارتن. هەروەسا ئەدامسۆن دبێژیت؛ فارابی تشتەک ل سەر هزرێن کندی یان ئەبۆ بەکرێ رازی یێن سەردەما خوە نە گۆتییە، ئەڤە وێ دیار دکەت، کو فارابی باوەری ب رێبازا وان نەبوویە.
میتافیزیک و زانستێ گەردوونان:
بەروڤاژی کندی، یێ بابەتێ پشت- تشتان (ئەوا ل پشت خوڕستی) یان میتافیزیک ب خودا ب خوە هژمارتی، فارابی هزر دکر، ئەو پلا ئێکەمین گرنگی یێ ب هەبوونێ ددەت (ئانکو هەبوون خوە ب خوە)، ئەڤە گرێدای خودای ب تنێ یە، کو خودا بنەمایێ هەبوونەکا رەهایە. ل گەل هندێ بۆچوونا کندی، تێگەهەک شاشێ بەربەلاڤ ل سەر فەلسەفا یۆنانێ، د وی دەمی دا ل نک رەوشەنبیرێن موسلمان پەیداکر. ژ بەر هندێ ئیبن سینا دیار دکەت؛ کو ئەو ب درستی د بابەتێ میتافزیکێ نەگەهشتییە، هەتا پێشگۆتنا رەخنەیی یا فارابی نڤیسای نە خواندی.
زانستێ گەردوونان ل نک فارابی، ب شێوەکی سەرەکی پشتبەستنێ ل سەر سێ کۆچان (ستوونان) دکەت: میتافیزیکییا ئەگەری یا ئەرستۆیی، زانستێ گەردوونان یێ ژ ئەفلاتۆنییا گەلەک پێشکەتی پەیدابوویی و زانستێ گەردوونناسی، یێ بەتلیمۆسی. د نموونێ وی دا، وەسا ل گەردۆنێ دنێڕن، مینا ئەو هژمارەک بازنەیێن ناڤەندەک دیارکری هەبیت؛ بهاڤێ دەرڤەیی یان ب (بەهشتا ئێکەمین) دهێتە ب ناڤکرن، بهاڤێ ستێرێن خوجهـ، زوحەل، هەسارا موشتەری، مەریخ، رۆژ، زوهرە، عەتارد و داویێ هەیڤ. د ناڤەندا ڤان بازنەیێن ناڤەند دیارکری دا جیهانەک مینا هەیڤێ هەیە (د بازنێ هەیڤێ دا و ل بن کارتێکرنا وێیە)، ئەوا ژ جیهانا گیتی (مادی) پێک دهێت. هەر بازنەیەک ژ ئەڤان بازنەیان نوونەرییا هشەک دووەمین دکەت، ((ئەوێن ب هەمان تەنێن ئەسمانی دهێنە ناسکرن))، ئەوێن وەک ناڤگینێن ئەگەری ل ناڤبەرا ئەگەرێ ئێکەمین (د ڤێ رەوشێ دا، خودا) و جیهانا گیتی دانە. زێدەباری وێ چەندێ، دبێژن ئەو ژ خودای پەیدابوونە، یێ ئەو ئەگەرێ فەرمی و کاریگەرە.
کریارا پەیدابوونێ (میتافیزیکی و نە بەروەخت) ل گەل ئەگەرێ ئێکەمین دەست پێ دکەت، ئەوا بزاڤا وێ یا سەرەکی د راماندنا (خود)ی دا خویا دبت. ئەڤە ئەو بزاڤا هزرییە، ئەوا ل پشت رۆلێ وی د ئاڤاکرنا گەردوونێ دا. ئەگەرا ئێکەمین؛ ب رێکا هزرکرنا ل (خود)ێ خوە، کنیاتا (یەقین) نە گیتیک یا هشێ دووەم ژ وی (ب سەردا دچیت) و (دزێت). هشێ دووەم، مینا یێ بەری خوە، ئەو ژی هزر ل خوە دکەت، ل داویيێ دەلیڤەیا ئەسمانی بۆ هەبوونێ پەیدا دکەت. بەلێ زێدەباری وێ چەندێ ل سەر وی ژی پێدڤییە هزر ل ئەگەرا ئێکەمین بکەت، ئەڤە دبیتە ئەگەرا (پەیدابوونا) هشێ د دویڤ وی را.
رۆبارێ پەیدابوونێ بەردەوام دبیت، هەتا دگەهیتە هشێ دەهەمین، ئەوی د بن وی دا جیهانا گیتییە. هەر چەندە دڤێت هەر هشەک هزر ل خوە و هژمارا پڕانيا یێن پێش خوە بکەت، چونکو هەر ئاستەک د پەی را ل هەبوونێ پتر و پتر ئالۆزە. ئەڤ کریارە ل بەرامبەری ڤیانێ پێدڤییە. ب گۆتنەک دن، خودایی چو هەلبژارتن نینن، کانێ ئەو دێ گەردوونێ ئافرینت یان نا، بەلێ ب ئەگەرا هەبوونا وی، ئەو ب خوە ئەگەرا هەبوونا وێ یە. هەروەسا ئەڤ بۆچوونە وێ دگەهینت، کو گەردوون سەرمەدییە، ئەبو حامدێ غەزالی د هێرشا خوە دا ل سەر فەیلەسۆفان، رەخنێ ل ڤان هەردو خالان دگریت.
د گەنگەشا خوە دا ژ بۆ ئەگەرا ئێکەمین (یا خودایی)، فارابی ب رژدی پشتبەستنێ ل سەر لاهۆتا نێگەتیڤ دکەت. دبێژیت د شیان دا نینە ئەو ب ئالاڤێن هزری بهێتە زانین، مینا پارڤەکرنا دیالکتیکی یان پێناسەیی، چونکی مەرج هەنە، بێی کو ئەگەردار بن. بۆ نموونە دبێژیت؛ د شیان دا نینە ل دویڤ نفش و جوداهییان بهێنە ناساندن، چونکو گەوهەرێ وان و هەبوونا وان ژ هەڤ جودانە، ل دویماهیکی وی چو جۆڕ نینن ژێبوونا وان بکەت. ئەگەر هات وەسا بیت، ئەو نابیتە ئەگەرا ئێکەمین، چونکو دڤێت تشتەک دن پێشتر هەبیت، ئەو ژی بێگارە (مستحیل)ە. دبیت نیشان ب وێ دکەت، هندی تشت ژ ئالییێ فەلسەفی ڤە یێ ئاسان بیت، دێ پتر یێ تەڤاڤ بیت. پشتبەستن ب ڤێ چەندێ، ئەدامسۆن دبێژیت؛ د شیان دایە زنجیرا پیرامیتی (هەرەمی) یا تەڤاڤا زانستێ گەردوونییان ل نک فارابی ب گۆرەیی ڤاڤارتنا جۆڕ و نڤشان بهێتە دیتن. هەر ئاستەکی سەرکەفتی د ڤی کالبەندی (هیکل) دا ساخلەتێن خوە یێن سەرەکی و کێماسیێن خوە هەنە، ئەڤ ئالۆزییا مشە یا بەردەوامە جیهانا گیتی (مادی) دیار دکەت.
زانستێ زانیارییان و زانستێ جیهانا دی (الاخرة):
د نێرینا فارابی دا بۆ گەردوونێ، مرۆڤ یەکتانە، چونکو ئەو د ناڤبەرا دو جیهانان دا رادوەستن: جیهانا (بلند) يا مادی یا هشێن ئەسمانی و بەرهشیێن جیهانی، جیهانا گیتی (ژێری) پێکهاتی ژ زانینا هەستەوەر، ئەڤ پشکە گرنگییێ ب پرتێن هەستەوەر ددەت؛ مینا کیرێ و کەنگی و چەند و چەوا و پشکدارییا مرۆڤی ل گەل گیانداران؛ ئەو د جەستەیێن گیتی دا دژین، ل داوی یێ ئەو ژ جیهانا (ژێرینە)، بەلێ وان شیانێن هشداری ژی هەنە، وان ب جیهانا (بلند)ڤە گرێددەت. هەر ئاستەک ژ ئاستێن هەبوونێ د زانستی گەردوونان دا ل نک فارابی، ژ بزاڤەکا بەر ب گراڤیبوونێ دچیت، ئەوا مینا ئەگەرێ ئێکەمین، ئانکو هشێ نموونەیی لێ دهێت. ئانکو، گراڤیبوونا مرۆڤی یان (بەختەوەری)یێ، یەکسانی هزر و راماندنا بەردەوامە.
فارابی هشی ل سەر چار جوینان پارڤە دکەت: گومانکری، راستەقینی، وەرگرتی و نوینەری. هەرسێکێن بەراهیکێ، ئەو رەوشێن جودایێن هشێ مرۆڤینە و یا چارێ ئەو هشێ دەهێ (هەیڤ)ە د زانستێن گەردوونان دا یێن تایبەت ب وی ڤە. هشێ گومانکری نوینەرییا شیانا هزرکرنێ دکەت، ئەوا هەمی مرۆڤ تێدا هەڤپشکن، هشێ راستەقینە، ئەو هشێ تێکهەلی کریارا هزرکرنێیە. ب رێکا هزرکرنێ، مەرەما فارابی بژارتنا بەرهشێن گشتییە ژ ئاوایێن هەستوەرێن تشتان، یێن هاتینە تێگەهشتن و د ئاشۆپا کەسی دا هاتینە هەلگرتن.
ئەڤ بزاڤە لڤینەکا کەتواری ژ مگرتیيێ دخوازیت، کو هشێ جێگر ل دویڤ جۆرێن هەستەوەرێن هلگرتی سەرەدەریێ بکەت؛ مینا رۆژ جیهانا گیتی روهن دکەت، دا دیتنێ ب مە بدەت، هشێ بکەر جیهانا بەرهشان بۆ مە روهن دکەت، دا بکارین هزر بکەین. ئەڤ رۆناهییە هەمی پەیدابوویان (مینا چاخ و جهـ و چێتریێ) و ژ وان چەستەیی نامینن، ئەو بەر ب باوەریێن دەستپێکی دهێنە گوهارتن، ئەو بنەمایێن لۆجیکینە، مینا {هەمی ژ پشکێ مەزنترە}. هشێ مرۆڤی ب کریارا خوە یا هشی ژ مگرتییا کەتواری دهێتە ڤەگوهاستن، دەما پێنگاڤ پێنگاڤ تێگەهشتنا ڤان بەرهۆزان دبیت، ل گەل وێ دەستنیشان دبیت، (ب گۆرەی ئەرستۆی، ب تێگەهشتنا تشتەکی ژ تشتان، هش مینا وی لێ دهێت)، چونکو هشێ بکەر هەمی بەرهۆزان ناس دکەت، ئەڤە ئانکو دەما هشێ مرۆڤی هەمیان دناسیت، ئەو ب هەژیتییا هشێ بکەرڤە دهێتە گرێدان و هشێ وەرگرتی دناسیت.
ل دەمەکی ئەڤ کریارە رەنگە میکانیکییە، دەلیڤەکا باش ژ بۆ هلبژارتنێ یان شیانا مرۆڤی ناهێلیت، (رێسمان) دبێژیت، ژ بەر کو فارابی ب خوەبەخشییا مرۆڤی یێ پێگیرە. ئەڤە ل وی دەمی رویددەت، دەما مرۆڤ ل دویڤ وێ زانینا وەرگرتی بڕیار ددەت، کا ئەو دێ خوە بەر ب بزاڤێن گراڤی یان نە گراڤی ئاراستە کەت، ل دویماهیکێ بڕیار ددەت؛ کا ئەو دێ ژ بۆ بەختەورییا راستەقینە پێنگاڤێ هاڤێت یان نا. ب رێکا ئەوا رەوشتییە و هزرکرن د وێ دا کا خورسکێ رەوشتی چییە، د شیانا هشێ درست دایە، کۆ {مینا} هشێ کاریگەر بیت، ل داوی یێ ب تەڤاڤبوونێ بگەهیت. ب تنێ ب رێکا ڤێ کریارێ جانێ مرۆڤی دکاریت ژ مرنێ قورتال بیت و ل داويیێ بژیت.
ب گۆرەی فارابی، ژیانا داوییێ نە سەربۆڕەکا کەساتییە یا تیتالێن ئۆلی مینا ئیسلام و فەلەتی وێنە دکەن، هەر کەسەک یان ساخلەتێن جانێ نەمازە، پشتی مرنا جەستەی نامینن؛ هێزا هشی ب تنێ دمینیت و (پشتی وێ چەندێ، تنێ ئەگەر ب گراڤیبوونێ گەهشت)، ئەو دێ ئێک بیت ل گەل هەمی جانێن هشدارێن دی د ناڤ هشی بکەر دا و دێ چیتە د ناڤ جیهانا زیرەکا خوڕی (پاکژ) دا. هێنری قوربان ڤێ بیردۆزییا داوی یێ ل گەل ئیسماعیلیيێن ئەفلاتۆنیێن نوو هەڤبەر دکەت، ئەوێن سەبارەت وان ئەڤ کریارە ب گەرا مەزنا داهاتییا گەردوونێ دەست پێ دکەت. ل گەل وێ چەندێ، دیبۆرا بلاکویل دبێژیت، مە ئەگەر هەنە گومانێ بکەین؛ کانێ ئەڤا هەنێ دیتنا پێگەهشتی و پێشکەتییا فارابی یە یان نا، هەروەسا هزرمەندێن پشتی وی ژی مینا ئیبن توفەیل و ئیبن روشد و ئیبن باجە تەکەز دکەن، کو ئەوی خوە ژ ڤێ بۆچوونێ بێبەهر کرییە، ل دەما تێبینی ل سەر نیکۆماسیێ دای، ئەوا پشپۆرێن هەڤچەرخ هنداکرین.
زانستێ دەروونی و جانی و ناسینا پەیامبەرییێ:
د چارەسەرییا رەوانا مرۆڤی دا، فارابی پشتبەستن ل سەر نەخشەیێ بنیاتی یێ ئەرستۆیی کرییە، ئەوێ ژ تێبینی یێن هزرمەندێن یۆنانی، یێن پشتی خوە وەرگرتین، کو ئەو ژ چار بەهرەیان پێک دهێن: حەزکرن (دلچوون یان دلڕەشبوون ژ بابەتێ مەرەم پێ)، هەستیاری (پێهایبوونا هەستەوەران ب کەرستێن مادی)، ئاشۆپ (هێزا دکاریت وێنەیێ تشتان ب پارێزیت، پشتی ب وان هایدار دبیت، وان ژ بۆ هندەک مەرەمان دجڤینیت)، هش (العقل)، ئەو، ئەو بەهرەیا هزرێ یە. ئەو دوماهیک تشتە ژ ڤان یێ مرۆڤی هەیی و وی ژ رووەک و گیانەوەران جودا دکەت. ئەو پشکا ب تنێ یا جانییە ژ مرنا جەستەی قورتال دبیت. هەستەوەرێن ناڤخوەیی ب رەنگەکی دیار د ناڤ ڤی نەخشەیی دا هندانە، مینا ب خوەزانییا ساخلەم، ئەوا فەیلەسۆفێن د پەی ڕا مینا ئیبن سینا و ئیبن روشدی ل سەر دئاخڤن.
پێدڤییە گرنگییەک تایبەت ب سەرەدەرییا فارابی ل گەل هێزا ئاشۆپکرییا رەوانی بهێتە دان، ئەوا ژ بۆ شرۆڤەکرنا پەیامێ و پەیامبەری یێ ب پێدڤی دهێتە هژمارتن. زێدەباری شیانا وی ب پاراستنا وێنەیێ بەرهش یێ تشتان و چارەسەرکرنا وان، ئەو ئەرکێ چاڤلێکرنێ ب ئاشۆپێ ددەت. مەرەم ب ڤێ کارینێ ل سەر زارڤەکرنا زیندەوەرییە ب رەنگەکی نە وەک رەنگێ وی. ب گۆتنەک دن، ژ بۆ چاڤلێکرنا {س} ئەو ئاشۆپکرنا {س}ە ب گرێدانا وێیە ب ساخلەتێن لۆجیکیڤە، نە ب سالۆخدانا دیمەنێ وێ یێ تایبەتە. ئەڤە شیانێن زارڤەکرنێ یێن ئاشۆپێ بەر ب پشتی ئاوایێن بەرهش بەرفرە دکەت، داکو هێس (میزاج) و ڤیان و حەزکرن و هەتا بەرهشێن نە کەرستەیی یان تشتێن گشتی یێن خوڕی ب خوەڤە بگریت، مینا وێ یە، بۆ نموونە دەما مرۆڤ {ئەنگریێ} (شڕ)ی ب {تارییێ} ڤە گرێ ددەت، بۆ پەیامبەری، زێدەباری شیانا وی یا هزری، شیانا ئاشۆپکرنەکا گەلەک ب هێز ژی هەیە، ئەوە یا رێ ب وی ددەت ب د سەرداچوونێ (فیض) ژ هشی بکەر (هشێ دەهێ د زانستێ گەردوونان یێ پەیداکەر دا) وەرگریت. پاشی گرێدانا ڤان بەرهشان ب چەڤەنگ و وێنەیان دهێتە کرن، هەتا رێکێ ب وی ددەت، ب رێکەک وەسا ب راستی یێن خوڕی بگەهیت، کو د شیان دا بیت کەسێن ئاسایی تێبگەهن. ژ بەر هندێ ناسکرنا پەیامبەریێ نەمازەیە، نەکو ناڤەرۆکا وێ، ئەوا کو دبیت فەیلەسۆف ژی ب رێکا نیشاندان و هشی پێ بگەهن، ب تایبەت وێنەیێ ژ ئاشۆپا پەیامبەری پێهاتییەدان.
فارابی و سۆفیاتی:
فارابی ل گەل خودێ خوە سۆفی بوو، ژیانەکا زاهدان و نەمەزێخی یێ دژییا، حەز ژ تنێبوون و کونجنشینیيێ دکر، دیرۆکنڤیسێن عەرەب زێدەرۆیی د نەمەزیخی و د ساخلەتێن وی یێن جیهانێ دا کرینە، ئیبن خەله‌کان ب تایبەتی وی ل رێزا کونجنشین و پاکان ددانت، هەر چەندە ئەو ل سەرایا سەیف ئەلدەولەیێ حەمدانی و مەزنان دژییا، وێ تشتەک ژ وی نە گوهارت و ژ زوهد و نەمەزێخییا خوە نە هات گوهارتن. د ڤێ هەڤنشینییا شاهـ و میران دا، ئەو پتر ل ناڤ خوڕستی دهاتە دیتن و نهێنێن وی ئاشکرا دکرن. ل سەر دبێژن؛ وی پترییا پەرتووکێن خوە ل کنارێن ئاڤێ و د ناڤ گولستانان دا نڤیساندنە. ئەڤە بەرهەڤیيەکا خوڕسکییە ل سەر راهاتییە، ئەڤە حەزەکا سۆفییە یا ب سەر وی دا زالبوویە، بێگومان ڤێ کارتێکرن ل سەر هزر و بۆچوونێن وی کرییە، ئەڤە فاکتەرەکی دیتنا بەختەوەرییا فارابی بوویە. شێوازێ فارابی ب خوە ل گەل ڤێ بەرهەڤییێ و ل گەل ڤێ حەزکرنێ دگونجیت؛ ئەو بەر ب مژداری یێ ڤە دچیت، د دەرگەهێ کویری و هویری یێ را چوویە د ناڤ دا. ئەڤە شێوازێ تەڤایا سۆفییایە، رستێن کورت و تێرڕامان دبێژن. رۆژهلاتناسان گەلەک چەتنی (زەحمەت) ب تێگەهشتن و ڤەکرنا رستێن فارابیڤە برنە، گازندە ژ ئالۆزی و شێلیبوونا وان کرینە. دیتنا فارابی د سۆفیاتی یێ دا ل سەر چەند دەرگەها ئاڤا دبیت:
– ل سەر بنیاتێ هشی ئاڤا دبیت، نەکو ل سەر سۆفیاتییا خوڕی، یا کو ل سەر دژاتییا جەستەیی ب دویرکرنا ژ خوەشیان، داکو رەوان پاک ببیت. بەلکی ئەو سۆفیاتییا بیردۆزییە ژی، پشتبەستنێ ل سەر ڤەکۆلین و ڕاماندنێ دکەت.
– پاککرنا رەوانێ ل نک فارابی، ب تنێ ب رێکا جەستەیی نابیت، بەلکی بەری هەر تشتی ب رێکا هشی و کارێن هزری دبیت.
– تنێ ب زانینێ مرۆڤ د گەهیت بەختەوەری یێ، بەلێ ب کاری دگەهیتە پلەیا دوەم، ب وێ چەندێ ئەم دبینین، فارابی هەتا د ڤی بهاڤێ رەوانی ژی دا یێ هشدار (عقلی) بوو.
فەلسەفا زانستی (رەوشت و سیاسەت):
چەسپاندنا کارێ فەلسەفی ژێدەرێ ئالۆزیيەکا مەزن بوو، فارابی د گەلەک کارێن خوە دا دەربڕاندییە، هەر چەندە پترییا کارێن وی یێن فەلسەفی ب هزرا ئەرستۆی داخبارن، فەلسەفا وی یا زانستی ب رەنگەکی گومانبڕ ل سەر دیتنا ئافلاتۆنی بوو. فارابی تەکەز دکەت، کو ئەو سیستەمەک نێرینی و کارزانی بوو. ئەو فەیلەسۆفێن بەرفرەهییا پێهایبوونێ د کارێن خوە یێن زانستی دا ب کارنائینن، ب (فەیلەسۆفێن خرش) ب ناڤ دکەت. ئەو دنڤیسیت، کو جڤاکێ نموونەیی ئەو جڤاکە یێ بەر ب دەستڤەئینانا (بەختەوەرییا درستڤە) دچیت. ب ڤی ئاوایی، ل سەر فەیلەسۆفی پێدڤییە تەڤایا هۆنەرێن رەوانبێژی یێ و چامەیی بکاربینیت، داکو راستی یێن خوڕی ب خەلکێ ئاسایی بگەهینیت، ب وی ئاوایی پێشڤەچوون ب خوە دهێت. فارابی رۆلێ فەیلەسۆفی ب جڤاکیڤە ب نۆشداری یا گرێدایی جەستەی هەڤبەرکرییە. ساخلەمییا جەستەی ب (هەڤسەنگییا ئەندامێن خوە) کاریگەر دبیت، مینا باژێر ب تیتالێن رەوشتی، یێن ئاکنجی یێن خوە کاریگەر دبیت، ژ بەر کو فارابی باژێر ب بنیاتێ، یێ خرڤەبوونا سیاسی هژمارتییە، ئەرکێ فەیلەسۆفی تێدا ئەوە، ب رێکا چارەکرنا جانێن خەلکی و پەیداکرنا دادوەریێ و ئاراستەکرنا وان بەرەڤ «بەختەورییا درست)، جڤاکەک (نموونەیی) تێدا درست بکەت.
هەلبەت، فارابی هەست پێکرییە، جڤاکەک هۆسا بێ میناکە و بڕەک دیارکری یا کاودانێن دیرۆکی دخوازیت، داکو ب دەستڤە بهێت، ئانکو کێمەک ژ جڤاکان دکارن ب ڤێ ئارمانجێ بگەهن. وی ئەو جڤاک ب (جەنگەڤازـ شریرە) پارڤەکرینە، ئەوێن بەر ب ئاستێ جڤاکێن (گراڤی) نموونەیی بلند نابن، ڤاڕێبووینە. چونکو جڤاکێن نەزان، ب هەر ئەگەرەکێ ژ ئەگەران، نەشیاینە د ئەگەرا هەبوونا مرۆڤی بگەهن، ئارنجەک دن یا کێمتر ل شوینا پێگەهشتنا بەختەوەریێ ل نک وان جهێ خوە گرتییە، ڤێجا چ ئەڤە دەولەمەندی بیت یان تێرکرنەک هەستان بیت یان هێز بیت. فارابی (رۆوەکان) د جڤاکێ گراڤی دا ل بیرتینیت: ئەوێن بزاڤێ دکەن، چوونا خوە بەر ب ئارمانجێن درستێن مرۆڤینی بهێز دکەن. ب رەنگەکی ژ رەنگان، فارابی بزاڤ کرییە، نەخشەیێ باژێڕێ گراڤی ب رێکا هزرا ئێکبوونا هزرێ و جڤاکی بکەت، ب مەرەما ئێکبوونا هزری ئەنجامێ داوی یێ ب مە ددەت، ژ بەر کو راستییا فەلسەفی هەر ئێکە، بلا گەلەک رێباز ژی هەبن.
کانێ ب درستی فارابی دڤییا بەرنامەک رامیاری د نڤیسارێن خوە دا دەستنیشان بکەت یان نا، بابەت د ناڤ ڤەکۆلەران دا جهێ گەنگەشێیە. هێنری کوربان، ئەوێ فارابی ب شیعەیەک نهێندار دهژمێریت، دبێژیت؛ دڤێت وەسا د هزرێن وی بگەهین، کو ئەو (فەلسەفا پەیامبەری یە) ل شوینا ژ ئالیێ رامیاری ڤە شرۆڤە بکەین. ژ ئالییەک دی ڤە چالز پاترۆرس تەکەز دکەت، کو فارابی ل چو جهان د کارێ خوە دا باسێ پەیامبەرێ یاسادانەر یان پەیامێ ناکەت (هەتا کێم جاران ژی پەیڤا فەلسەفە دبێژیت)، گەنگەشا سەرەکی ل سەر هەلوێستێن (شاهی ـ مەلکی) و (کاربدەستێن دەولەتێ) یە. دێڤێد ریزمان جهەک ناڤین دگریت، هەر وەکو مینا کوربینی هزر دکەت، کو فارابی نەڤیایە راڤەیا باوەرییا رامیاری شرۆڤە بکەت (هەر چەندە ئەو دویرناکەڤیت و بەر ب گنۆسییا ئیسلامیڤە ژی پالددەت). گەنگەشا وێ چەندێ دکەت، کو فارابی د گەنگەشا خوە دا جۆڕێن جودایێن جڤاکی د چێتراندن، دا کارتێکرنا هزرا راست و نەراست دیار بیت. ل داوی یێ جۆشوا بارینز گەنگەشە دکەت، کو فارابی ب فێلبازی تەکەز دکەت، کو د شیان دا نینە ب دیارکرنا هشی جڤاکەک ئیسلامی یێ تەڤایی ژ بۆ دیارکرنا هندەک مەرجان بهێتە ئاڤاکرن (مینا چێترییا رەوشتی و ب کارهینانێ)، ئەوا پێدڤی پێگیربوونێیە، ل دووماهیيێ ئەڤە خواندەڤانی بەر ب وێ دبت، کو مرۆڤ ژ هەژی ڤی جڤاکی نینن. هندەک نڤیسەر دی مینا میخائیل میخائیلۆڤیچی وێ گەنگەشێ دکەن، کو ئۆلێ فارابی (ملی) بوو، فەلسەفا هەمان بەهایێ کاری وەردگریت (ل سەر بنیاتێ کارێ چێترین)، بەلێ ئاستێ زانینێ (زانستی ـ «زانینێ») یێ جودا بوو.
بەرهەمێن وی
گەلەک پەرتووک د پترییا بوارێن زانستی دا هەنە، چونکو هژمارا وان ژ سەد پەرتووکن دەرباز دبیت، هەتا رۆژهلاتناسێ ئەلمان ئەشتاینشیدەر نەچار بووی پشکا پترێ ژ پەرتووک خوە، دیرۆکا وێژەیێ عەرەبی ژ بۆ کارێن فارابی تەرخان بکەت، لێ ب سەرداگرتنا مەگۆلان یا دەولەتا عەباسی و گرتنا بەغدایێ و سۆتنا پەرتووکخانا بەغدا، پترییا بەرهەمێ فارابی ژ ناڤچوون، ئەوێ ل بەر دەستێ مە مایی هندەک دەستنڤیسن، ل گەل بەلگەنامێن دیرۆکی هاتینە پاراستن و هندەک پەرتووک، کو ژ بەر گرنگییا وان یا زانستی یا گرنگ دوبارە هاتنە بەلاڤکرن.
دەستڤیسێن فارابی یێن مایی ژ ڤان پێک دهێن:
یێن فەلسەفی:
– هەبوویێ هەبوونا وی بێ ئەگەر.
– هشێن کاریگەر.
– تاکێن ئەسمانی.
– تاکێن مرۆڤی.
– پرسیارێن فەلسەفی و بەرسڤ ل سەر وان.
– ئالاڤێن فەلسەفا ئافلاتۆنی و ئەرستۆیی.
– سەرپێهاتییا گراڤی.
د بوارێ مۆزیکێ دا:
– پەرتووک (چێکرنا زانستێ مۆزیکێ).
ژ لۆجیکی:
-ئەو تشتێ پێدڤی تو بزانی ژ بەری خواندنا ئەرستۆی.
-نامەیەک ژ لۆجیکی، گۆتن ل سەر مەرجێن باوەرێ.
-نامەیەک ل سەر پیڤەری.
-نامەیا ل سەر جان چییە.
ل سەر شعر و گۆتارێ:
– پەرتووک (ریتۆریکا)/ (گۆتار).
– پەرتووک (پۆیتیکا)/ (چامە ـ شعر).
مفا ژ ڤان ژێدەران هاتییە وەرگرتن:
۱- ویکیپیدیا
۲- المعلم الثاني وفيلسوف المسلمين فارابي. (مؤسسة هنداوي).
3-المعلم الثاني فارابي- (ليلى قبيسي) .
