گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
ئومێد سەگڤان
رۆمانا گۆشەیێن تارى ل سالا 2023 هاتییە چاپکرن، ژ وەشانخانەیا رۆنیا و ب تیپێن لاتینى هاتییە وەشاندن، ژ 148 بەرپەران پێک دهێت. رۆمان ژ لایێ قەبارەیى ڤە نە گەلەک مەزنە، بەلێ ئەڤە وێ رامانێ نادت، کو ناکەڤت د چارچۆڤێ رۆمانێ دا، ژ بەر کو رۆمان ل گۆر بابەتى دهێت پیڤان و هەلسەنگاندن. مەبەست ژ گۆشەیێن تارى چییە و بۆ چى رۆماننڤیسى ئەڤ ناڤە بۆ ڕۆمانا خوە هەلبژاردییە؟
دانەنیاسینا ڕۆمانێ:
گۆشە: ئانکۆ (زاویە ب عەرەبی) یان قۆلاچ یان ژى پارچەیەک ژ دیتنێ یان ژى ئەم دشێن وەک (گوشەنیگا) ژى بێژن. هەلبەت ئەڤ زاراڤ پتر هۆنەرى و فەلسەفى یە. ((دەما ئەم بەحسا گوشەنیگایێ دکن، ئێکسەر تشتەک ئەبستراکت و وێنەیەکێ دیتى دهێت د ناڤ زێهنتیەتا مرۆڤى دا. کو ب ئەوی شێوێ هەیى بەرجەستە دبت. بۆ نموونە د هۆنەرێن جوان دا وەکى شێوەکارى ب تایبەت د وینەکێشانێ دا زاراڤێ (perspectiv) رەوانگە دهێت بکارئینان((. مەرەما ڕۆماننڤیسى پتر بەرێخوەدان دهێت، ئەو بەرێخوەدانێن تارى و رەش، یێن کو ناهێن دیتن و هەست پێ کرن.
نڤیسەرى ئەڤ سەرناڤە بۆ خوە کرییە کلیل و مفتەیەک، بزاڤێ دکت بەرەف هندەک کونجێن تارى یێن فەلسەفى و ئایینى ڤە بچت، ب رێکا روویدان و بۆیەران ئەڤان گۆشەیان رۆهن بکت و بدت بەر چاڤێن خواندەڤانى.
تارى: تارى ئەو رەشاتییا مرۆڤ نابینت و چاڤ تێرا دیتنا وێ ناکن. جارنا ئەڤ تاریبوون ژ رامانا خوە یا فەرهەنگى دەردکەڤت و رامانەک دى ددت، کو ئەو رامان پتر فەلسەفى یە، مەرج نینە ئەو زاوى رەش بت یان تارى بت، بەلێ چاڤ وان نابینت و نەشێت راستى و حەقیقەتێ ببینن.
گوشەیێن تارى ژى ژ ئەڤان هەموو هزر و رامانان هاتینە هۆناندن، ئەو گۆشەیێن نڤیسەر بەحس دکت، یێت دیتنا ژیانێ، دینى و جڤاکى نە.
دیسا مرۆڤ دشێت د کونکێن بچوک را ل ئودەیەکا مەزن تەماشە بکت، دیتن ب خوە فەلسەفەیە، ژ بەر کو ب هزرێ ڤە گرێدایى یە، هەموو کەس دبینن، بەلێ هەموو کەس وەکى ئێک تێ ناگەهن. پلاتۆن (٤٢٧-٣٤٧ ب.ز) د کۆمارا خوە دا گرنگیەک مەزن دایە فەلسەفەیا دیتنێ. هەلبەت ئەوى ئەو چەندە دیارکرییە؛ کا دیتن چەوا چێدبت و چەوا د دەقست و چەوا گەشە دکت. ئەو دیتنێ ب هش و باوەریی ڤە گرێ ددت و نموونا شکەفتێ دکت میناک. ل گۆر بۆچوونا پلاتۆنى دیتنا حەقیقەتێ پشبەستن ل سەر هش و عەقلى دهێت دکرن، بەلێ دیتنا وەهم وسەختەکاریان ب تێگەهشتنەکا هەستى ڤە گرێدایە. بۆ نموونە ئەگەر ئەم ل ئەسمانا تەماشە بکن ئەم رۆناهیەکێ دبینن، ئەم هەست پێ دکن ستێرە، بەلێ دەما کو ب تلسکۆپەکێ لێ تەماشە دکن کۆمەکا ستێرانە. ئەڤ بابەت د رۆمانێ دا گەلەگ بەرجەستەبوویە، هەر وەکى د نموونێ دا دیار:
«مرۆڤ دکانە د تیکەک زراڤ ژى را هندرێ ژۆرەکێ ببینە.» ( سندى،٢٠٢٣، ل.١١٣).
هەتا وى ل جهەک ئاماژە ب ئەڤێ چەندێ دایە:
«ئەم ب هەڤرا د سەر پرا دەلال را دەرباز بوون و ب نک تاخا گوندک دا مەشیان. پشتى هینگێ، ئەم د کۆلانێن تاخا رووتان یێن تەنگ دا چوون و داکەتن د مزگەفتا مەزن دا. ئەم ل گوشەیەک تارى راکەتن و مە ئاگەهـ ژ خوە نەما.» (کوڤان سندى، ٢٠٢٣، ل.٧٥)
ل ئەڤێ درکێ نڤیسەر بزاڤێ دکت ئەڤێ تاریبوونێ بۆ هندەک ژێدەران بزڤرینت، ئەڤ گۆشەیا مزگەفتێ یا تارى، کو نڤیسەر دەربرینێ ژێ دکت، دکەڤت د چارچووڤەیەک واقعى دا و کو وى دەمى رۆناهى ل مزگەفتێ نینە، ئانکو تارییە، بەلێ ئەم دشێن پتر ئەڤی چەندێ رۆهنتر بکن، کو مزگەفت ل ئەڤێ پارچە نڤێسینی دا وەک هێمایێ ئایدۆلۆژى و ئایینەک ئاسمانى هاتییە بەحسکرن، کو هندەک زاویێن وێ تارى نە و کەس نابینت و بەحس ژێ ناکت. بەلێ نڤیسەر بزاڤێ دکت ئەڤان گوشەیان ببینت و هندەک پرس هەنە، حەز دکت بەرسڤا وان بدەست خوەڤە بینت، ژ بەر هندێ سیپە ئەو کەسێ کو ڤەگیرانا رۆمانێ ب وى هاتى راسپاردن وەک کارەکتەرێ سەرەکى یی ڕۆمانێ گەلەک پرسیار ل بن ئەزمانێ وی ڤە هەنە و د گەل مەلایێ مزگەفتى و زەلامێن ئایینى گەلەک جاران دکەڤت گەنگەشێ و مەرەقا زانینا زانیاریان ل دەف هەیە.
ئێک ژ گوشەیێن نڤیسەر بەحس دکت مەسەلا (باوەریێ)یە. سیپە و مەلا ل سەر ئەڤی بابەتى دکەڤن گەنگەشەیەکێ، کو ئەو ژى سیپە کورە هەژارەکە و داخوازا قەرەکێ پارا ژ مەلایى دکت، دبێژتێ:
«ئەز باوەرم مرۆڤێن خودێ، ژ هەر کەسى دلنەرمتر و خێرکەرترن.» (سندى،٢٠٢٣ ، ل.١٢)
بەلێ مەلایێ مزگەفتێ باوەر ژ گۆتنێن سیپەیى ناکت، چونکى ئەو خوە وەسا قەنج و باش نابینت. باوەریا وى ب تنێ وەکى ماسکەکێ یە بۆ خوە پاراستنێ. مەلا ل جهەکێ بەرسڤا وى ددت:
«نا، نا، وسا بلند نە فرە، ئەز ڤێ گۆتنێ ژ تە پەسەند ناکم.» (سندى، ٢٠٢٣، ل.١٣)
هەتا ئەڤ گەنجە ب وێ مەرەقێ حەز دکت، کو بکەڤت ل دویڤ شۆپا مەلایى، بەلێ مەلا وى قەبوول ناکت، ژ بەر کو مەلا د زاتێ خوە دا نە کەسەک وەسا باوەردار و پاکژە، تژییە ژ گونەهان.
مرۆڤ و لایەنێ تارى:
بابەتێ مرۆڤ و لایەنێ وى یی تارى ژ ئەوان بابەتێن سەرەکى یە د ررۆمانێ دا، ئەڤە ژى دچت د وێ بازنەیا گوشەیێن تارى دا، کو نڤیسەرى هەول دایە خواندنەک دى بدت مرۆڤى، چەمێکن گۆنەهێ، قەنجیی و هەروەسا وژدانێ دا.
گۆنەهـ:
گونەهـ دەرئەنجامێ خەلەتى و تاوانەکێ یە، گونەهـ چەمکەکە ژ ناڤ جەرگێ دینێ سەرهلدایە، گرێدایە ب خەلەتیەک د دەرحەقێ دینى دا. جارنا ژى گونەهـ چاڤکانییا خوە ژ جڤاکى وەردگرت. ئانکو تێگەهێ گونەهێ نە جێگرە، ژ کەسەکێ بۆ کەسەکێ ژ جڤاکەکێ بۆ جڤاکە دى دهێت گوهۆرین. بەلێ دیتنا دەروونشیکاریێ ب تایبەتى مۆدێلا فرۆیدى، گونەهـ گرێدایى بابەتێ میتافیزکێ یە، نەک رەوشتى ڤە. هەروەسا فرۆید هەستێ گونەهێ بۆ ئەوان فاکەتەران دزڤرینت، ئەوێن کو د گەل دەروونێ مرۆڤى نەگونجن، بەلێ دیتنا ئایینى گونەهـ نە پێگیرکرنە و ژ رێ دەرکەتنە، بەلێ د فەلسەفێ دا گونەهێ تێگەهەک کویرتر هەیە، ب تایبەت د تەسەوفێ دا، گونەهـ رەحمەتێ پەیدا دکت، ئەگەر گونەهـ نەبت رەحمەت نینە. هەلبەت هۆزانڤانێن وەکى خەیامى ئەڤ هزر د چوارینێن خوە دا بەرجەستە کرییە. د ئەڤێ رۆمانێ ژى دا گونەهـ ب ئەوى رەنگى هاتییە شبهاندن.
قەنجى:
نڤیسەر د ئەڤی ڕۆمانا خوە دا ئەوی چەندێ دیار دکت، کو هەموو مرۆڤ هیژایى قەنجێێ و دلۆڤانیێ نە، ژ بەر کو مرۆڤ ژ دو لایەنان پێک دهێت، لایەنێ باش و یێ خراب. دەما مرۆڤی قەنجی ل مرۆڤەکێ خراب کر، ئەو هینگی، ئەو قەنجى نە ل لایەنێ خراب کر ، بەلکو ل لایەنێ باش کر، هەر وەکى د نموونێ دا دیار:
«هەما وەرە دا بچن لاوک، ئەز هەم قەنج و هەم ژى بەدکارم، ڤیجار نها تو وێ ئالیکارییا بەشێ من یێ قەنج دکى، لەورا تو ژى دێ قەنج ببى…» (سندى، ٢٠٢٣، ل.٥٦).
مەرەم ژ ئەڤی چەندی ئەوە، کو هەموو مرۆڤ قەنجن و باشن؛ چونکى لایەنەک وان یێ باش هەیە، ئەڤە ژى گۆشەیەک تارى یە، نڤیسەر مە ب سەر هل دکت. ئانکو مرۆڤ نابت ل سەر پیڤەرێ گونەهـ و بەدکاریێ بهێت هەلسەنگاندن، چونکى هەر لایەنکێ وى یێ باش و قەنج هەیە. دبت ل ئەڤێ درکێ گونەهـ و قەنجى تێکەلى ئێک دبن و د ناڤ ئیک دا دحەلن.
گۆشەیەک دى نڤیسەر بەحس دکت، لادانە: لادان یان ژى ژ ریدەرکەتن، چ ژ هزرەکێ بت، یان ئایینەکی یان ژى ژ نەریتێن جڤاکى بت. دەما مرۆڤ دهێت لادان، هەلبەت گونەهکار دبت ل گۆر ئەوێ ئایدیایێ. دەرکەتن یان ژى لادان ژ رێکەک راست بۆ یا خەلەت، ل گۆر دیتنا نڤیسەرى راستبوونە، رێکەکە بەرڤ گەهشتنا راستیێ. هەر وەسان هەتا ژ ریکەکا راست دەرکەڤت سەر رێکەکا خوەهر، راست نابت، هەتا ژ رێکەکا خوەهر نەچت سەر رێکا راست، راست. ئانکو هەم راست چەوتە، هەم چەوت راستە، هەر دو تەماکەرێن ئێکن. وەکى د نموونێ دا دیار:
«هەتا مرۆڤ ژ رێیا چەوت دەرنەکەڤە ناگەهە رێیا راست و هەتا ژ رێیا راست دەرنەکەڤە ناگەهە رێیا چەوت. ئەگەر چەوتى نەبا، راستى ژى دا نەبا، ئەگەر راستى نەبا چەوتى ژى دا نەبا. دیسا ژى هەردو د گەوهەرێ خوە دا گومانن.» (سندى، ٢٠٢٣ ل.٩٨).
ئەڤ بابەتێن هە؛ هەموو ل دۆر سەرناڤێ ڕۆمانێ کوم دبن، هەر بابەتەک ژ ئەڤان گوشەیەک تاریە و نڤیسەر رۆناهیێ دئێخت سەر.
چیرۆکا ڕۆمانێ:
ئەڤ رۆمانە ل سەر گەنجەکێ خەلکێ ئامێدیێ یە ب ناڤێ سیپە و مرۆڤەک هەم مایتێکەر و پرسیارکەرە و حەزا زانین و پرسان ل دەف هەیە. ئەڤى گەنجى پیرە دایکەک ب ناڤێ دونیا هەیە، کو ژ لایێ جەسەدى ڤە نەخوەشە و د ئێشەک گران دا دژیت و ل دوماهیێ وەغەر دکت.
ئەڤ گەنجێ مایتیکەر، ژ بەر هەژارى و بێ پارەیی یێ بزاڤا دزییا گەنجینەیا مەلایى دکت، هەرجارا ئەڤ گەنجە قەستا وى دکت، زێرەڤانێن مالێ وى دگرن و ناهێلن ئەوێ گەنجینێى بشەلینت و وى ئاگەهدار دکت، کو ئەو گەنجینە یێن کەسەکێ نە، ب ناڤێ (سۆلبەندێ سۆر_ئادەم) ئەو دبێژت ئەگەر تە دەستویرییا ئەوى ئینات، تو دشێ ئەڤان پارەیان بۆ خوە ببى، هەلبەت پشتى دایکا وى دونیا دمرت، ئەڤ گەنجە د گەل بازرگانەکێ مەسیحى ب ناڤی سیسۆ دچن باژێرێ زاخۆ و هەم ئەو ژى ب مەرەما بازرگانیێ دچت، کو سیسۆ هندەک بارێن گویزا ددت وى، دا کو بۆ خوە کار بکت، هەروەسا ئەو بزاڤی دکت ل سۆلبەندێ سۆر بگەرت، دا کو وى پەیدا بکت.
ب ئەڤی چەندێ، روویدانین ڕۆمانێ پێش دکەڤن و قەهرەمان کومەکا کەسان ناس دکت و ب سەر کۆمەکا روویدانان هل دبن.
جۆرێ ڕۆمانێ:
ئەڤ ڕۆمانە، ژ وان رۆمانان دهێت هژمارتن، ئەوێن کو تێدا مژارێن فیلۆسۆفى، دەروونى و تراژیدییەک رەش ب خوەڤە دگرت. هەلبەت ئەڤ جۆرێ ڕۆمانێ ل سەدێ بیستێ ب رەنگەک بەرفرەهـ ل جیهانێ بەلاڤ ببوو، کو پرانییا فەیلەسۆفان ئەڤ جۆرێ رۆمانێ نڤسین، وەکى سارتەرى و ئەلبێرت کامۆى. کو ب رێکا رۆمانێن خوە هندەک پرس و دیدتێن فەلسەفى دئازراندن.
(گۆشەێن تارى)، د کەڤت د خانا رۆمانا مژدار و گۆمانێ دا. ئەڤ جۆرێ ڕۆمانێ گرێدایە ‹ب رۆمانا گۆمانێ ڤە›، لێ بەلێ بابەتێ وێ یێ سەرەکى مەندەهوشیەک عەقلانى یە، هەموو دەمان ئەڤ مەندەهۆشى تاوانەکە یان چەند تاوانن. ئەڤ جۆرێ ڕۆمانێ وەها ژێ دهێت خواستن، کو تاوانبار بهێت دیارکرن و بهێت جزاکرن. هەتا دۆماهییا ڕۆمانێ دڤێت خوەندەڤان ئەڤێ تاوانبارى ناس نەکت، گەر ڕۆماننڤیس ئەڤێ رێنمایێ ل بەر چاڤ وەرنەگرت، وى چاخى دێ نە ڕۆمانەک مژدار بت، ب تنێ دێ ڕۆمانەک گومانبارى بت.
د ئەڤێ رۆمانێ ژى دا تاوانەک هاتییە ئەنجامدان و تاوانبار ل دۆماهیێ دگەهت سزایێ خوە. ئەو ژى مەلایەکە، یان ژى کەسەک ئولدار و دیندارە، کچەکێ ب کچینیێ دئێخت، ئەو زارۆک دهێت سەر دونیایی ناڤێ وى دکت ئادەم (سۆلبەندێ سۆر)، بزاڤێ دکت وى بن ئاخ بکت، دەما ئەردى دکۆلت ب سەر جەرەکێ مەعدەن و زێران هلدبت و ب ئەڤێ چەندێ ڤە مژیل دبت و ل وى دبت رۆناهى، ل دوماهێ ل کەلەکێ سیار دکت و د ئاڤێ دا بەرددت و ل وى دبت ئێشەک وژدانى و هەردەم د ئازاران دایە، هەر وەکى د نموونێ دا دیار:
«دلێ من ب گۆتنا چیرۆکان تەنا و ئارام دبە، هندى خەم وێن د هەمبانا من دا پەنگیانە، ڤیجار حەز دکم هنەک چیرۆکان بێژم و ناخێ خوە ئارام بکم.» (سندى، ٢٠٢٣، ل. ٢١).
تەکنیکا ڕۆمانێ:
تەکنیکا ئەڤی رۆمانێ تێکلەیەکە ژ رۆمانا کەڤن و نوى. نڤیسەرى هەم تەکنیکێن ڕۆمانا نوي تێدا بەرجەستەکرینە، کو روویدان نە تەمام و مژاوى نە، کاراکتەر کرینە سەنتەر، گرنگیى ب زنجیرەیا چیرۆکێ نەدایە. هندەک جهان روویدان دقەومن ، قەت ئاگەهییا خواندەڤانى نە ل سەر. ل هندەک جهان ژى وى پەنا بۆ موتیفێن فۆلکلۆرى برینە، وەکى (ل دویڤ گەریان، بەردانا زارۆکى د ئاڤی دا) ئەم دشێن بێژن ڕۆمانڤیسى رۆمانا خوە ل سەر بنگەهێ حیکایاتێن فولکلۆرى، ب تایبەتى سەبارەت ئەرکێن چیرۆکێ ئاڤاکرییە. ل گۆر دیتنا فلادمیر پرۆپى هەموو حیکایاتێن فولکۆرى ژ (٣١) ئەرکان پێک دهێت. گەلەک ژ ئەوان ئەرکان د ئەڤێ رۆمانێ دا دهێن دیتن.
تەکنیکا ڤەگێرانێ:
ڤەگیرانا ئەڤێ رۆمانێ ب رێکا کەسێ ئێکێ تاکە، کو ڤەگێرەکە، چ تشتا نزانت ژ بلى وێ یا ئەو دبینت و گوهـ لێ دبت. دیسا ئەڤ ڤەگێر بێ زانیاری ل سەر روویدانێن ڕۆمانێ. جارنا ئەم وى وەک ئالاتەک بێ گیان دبینن، وەک کامیرایەکێ یە، کا چەوان هەیە وەسا ڤەدگوهێزت.
هزرا رۆمانێ:
ئەڤ ڕۆمان ل سەر سێ هزرێن سەرەکى هاتییە ئاڤاکرن، ئەو هزر ژى د سێ کاراکتەران دا بەرجەستە دبن، ڕۆماننفیسى بزاڤ کرییە، (مرۆڤى- ئادەم، دونیا و فەلەک) د سێ مرۆڤان دا کاراکتەریزە بکت و ب رێکا ئەوان ئاگەهی سەر ئەڤان هەرسێ بابەتان پێشکێش دکت.
- ئادەم:
ئادەم یان ژى مرۆڤ، ئەو بوونەوەری سرۆشتى و ئەوێ ژ هەموو بۆنەوەرین دى زالتر و بهێزترە. د ئەڤی رۆمانێ دا، ئەو ب رەنگەک نە شەرعى ژ دایکا خوە دونیایێ بوویە. بێ حەزا خوە هاتییە دونیایێ.
ئادەمى دو ناڤ هەنە، یێ دویی ژى (سۆلبەندێ سۆرە)، ئەو کارێ سۆلان دکت، چەند سال بەرێ ژ لایێ مەلایەکێ ڤە د زکێ دایکا خوە دونیایێ دا دهێت چێکرن و دهێت سەر دونیایێ. ئەم ئەوى وەک قەهرەمانێ رؤمانێ دبینن و ئەو هەلگرێ کۆمەکا ئەرکانە، د رۆمانێ دا ئەنجام ددت، ئێک ژوان ئەرکان دیڤەگەریان ل بابێ خوە و حەز دکت راستیا چیرۆکا خوە بزانت، هەر وەکى د نموونێ دا دیار:
«دونیا کەت بیڤەلەرزینان و ژ ناڤۆکا خوە هەژیا. پێلێن وێ وەکە یێن زەریایێ مەنگ گەهشتن بەر لێڤ و پەراڤان.» (سندى،٢٠٢٣، ل١٢٩.)
ب ئەڤێ رەنگى ئادەم ژ دایکا خوە دبت. هەم نڤیسەرى دیتنەک جدا بوو ئەوێ حیکایاتێ هەیە، هەم ژى ئەو مرۆڤى بوونەوەرەک بێ دەستهەلات دبینت و بێ حەزا خوە دهێت دنیایێ و ژێدەری هاتنا وى ژى نە ئاشکەرا و دیارە.
رەنگە مرۆڤ هەموو گونەهەکە ژ گونەهێن ئەڤێ دونیایێ، دونیا ماکا گونەهکاریانە و دبت ئەگەر مرۆڤ پەیدا دبن و دهێن ژیانێ. دبت ژى نڤیسەرى خواندنەک دى بۆ دیرۆکێ و ئەفسانەیا چیبوونا مرۆڤى و ئادەمى هەبت.
- دونیا:
دونیا ئەڤ فیزیکا ئەو ئەم تێدا دژین و هەناسێ ل سەر دکێشن، د کاراکتەرا دو ژنان دا بەرجەستەکرییە. ئێک ژ ئەوان دنیایان دایکا سیپەیی یە، ئەوێ ئەڤێ رۆمانێ ڤەدگێرت، ناڤێ وێ ژى دونیایە و ب ئێش و نەخوەشیەکێ کەتییە. ئەڤ ژنا هە هەلگرا رامانێن لایەنکێ دونیایێ یە وەکى:
- دونیا گەشتەک نەخوەش و ب ئێشە، ئەڤ ژنا هە ژى ژ دەردێ ئێشەکێ دنالت.
- دیسا ژنەکە، ژ بەر نەخوەشی و ئێشا خوە کێم ئاقل و سەفیل بوویە، هەتا کو وى رادەیى جەگەرا خوە ناس ناکت. مەرەم ژ ئەڤێ چەندێ ئەوە؛ دونیا ژى وەسایە کورفامە دلۆڤانیێ ب کەسێ نابت و دیسا ژى کەسێ ناس ناکت، چونکى ئەو ب خوە ژ خوە ناس ناکت.
«دونیایێ، هنان د سەرێ تە را گرتیە، هنان ژى د دووڤێ تە را و کەس ناگەهت چ دەران.» ( سندى، ٢٠٢٣، ل.١٧).
هەروەسا ئەڤ ژنە ل جهەکێ دبێژت:
«تو کى. ما تو هێشتا، وێ جادووگەرا بێ بەر و بێ پشت ناس ناکى؟» (ل.١٧)
ئانکو ئەو ب خوە ژى وەکى جادوگەرەکی یە، کەس نەشیت وی ناس بکت و ئەو ژى کەسێ ناس ناکت.
- دونیا هەم بچویکە، هەم ژى مەزنە. بچویکە دەما مرۆڤ بچویک دبینت، مەزنە دەما مرۆڤ مەزن دبینت. ئانکو ل گۆر ژیان و هەلوەیستان، مرۆڤ هەست ب ئەڤی ئەزموونێ دکت. هەر وەکى د ئەڤێ نموونێ دا:
«دەمەکی هەو پێ حەسیام، ئەو دونیایا د چاڤێن من دا ئەوقاس مەزن، د دەریەک تەنگ را داکەت د دیوانەک بچووک، و تارى دا و هەر د گاڤێ دا دەرى لێ هات گرتن.» (کوڤان سندى، ل، ٢٨-٢٩).
ئەڤ هەموو سالۆخەتێن دونیایێ، رۆماننفیسى ب ژنەک پیر و نەخوەش بەخشینە.
دو: دونیا دى (دایکا ئادەمى):
ل ڤێرێ، ئەڤ لایەنێ دونیایێ پتر شەهوانى و گرێدایى خوەشى و غەریزێن ئاژەلى نە. ب تنێ ژ بو تێرکرنا حەزان دهێت بکارئینان، ئەڤە ژى ئەو لایەنێ چێژ، خوەشى و گونەهێ یە. کو د ئەڤی دونیایێ دا مرۆڤ سەرمەست و گێژە، ب تنێ ل دویڤ داخوازێین خوە ییێ ئاژەلى ڤە بەندکرییە. رۆماننڤیسى ئەڤ لایەن ب ژنەک جوان و قەشەنگ ڤە گرێدایە و کو تێدا مەلایەک یان ژى بێژن سۆفیەک دکەڤت داڤا عەشقا وێ، سەرخاترا وێ گونەهـ و تاوانێ ئەنجام ددت. هەر وەکى ئەو مەلا ب خوە دئینت زمان و دبێژت:
«دەما من دلبەر ددیت، مەندەهۆش دبووم، ئاقل د جوانیا وێ دا دبهوژى و تێدا وندا دبووم. ب هەموو شیانان کەتم بزاڤان، کو خوە بگەهینم وێ جوانیێ، تێر بنۆشم و تیهنا ئەڤینا خوە یا کۆر بکشینم.» (کوڤان سندى، ل، ٢٤).
هەلبەت مرۆڤ ژ بۆ دونیایی ئاقلێ وندا دکت و سەرمەست دبت. بەلێ د ئەنجاما ئەڤی چەندێ دا گونەهەکێ دکت و ەو گونەهـ دبت ژێدەرێ تاوانێ.
ئەڤ دونیایا ئەڤە بەحس دکت دو ئالە، ئالەک وێ شرینە، ئالەک وێ تەحلە. ئالەک وێ پاکە، ئالەک وێ پیسە. هەر وەکى مەلایێ پیر ب خوە وەسفا دونیایێ دکت:
«بەژنا وێ یا وەها زراڤ، و ناڤۆکا وێ یا ستوور دەمارێن دلێ من ژى زراڤ و ستوور کربوون. دونیا چەند شرینە، ئەقاس ژى تەحلە، کا چەند پاکە، ئەقاس ژى گەنى، سفتۆ و گومراهە.»( سندى، ٢٠٢٣، ل.١٢٩).
فەلەک:
ئادەم، دونیا و رەهندێ سێی ژى فەلەکە. فەلەک شانس و بەخت، د ئەدەبیاتا کوردى دا فەلەک بابەتەک بەربەلاڤە، ب تایبەتى د ئەدەبیاتا دەڤکى دا. رۆماننفیسى فەلەک شبهاندییە ژنەک لەشفرۆش، هەر کەسێ هێز هەبت دێ ب دەست خوەڤە ئینت، ئەوێ کو بێ هێز و دەستهەلات بت نەشێت بگەهتێ.
کاراکتەکرنا فەلەکێ، نڤیسەرى ب ژنەکەک جوان و لەشفرۆش شبهاندییە. ئەو ژن ل تاخەک ل ئەڤى باژێری دژیت و وێ گەلەک هەڤال و هۆگر هەنە، ب تنێ ب کەسەکێ ڤە گرێدایى نینە. ئێک ژ ئەوان ژى سیسۆیێ بازرگانە و توریێ دکاندارە. هندى تورى یە، نەشێت بگەهت فەلەکێ چوونکێ هێز و مالێ وی یێ دونیایێ نینە. بەلێ هندى سیسۆ یە ئەو بازرگان و تێرپارەیە. د ناڤبەرا وى تورى دا جارەکێ شەرەنیخ سەبارەت فەلەکێ چێدبت:
«ما ئەز ب تەنێ پێرا دچەرخم و دلیزم؟ ئەگەر ئەز ب تەنێ بم، مافی تە هەیە وەها باخڤى و گازندان بکى، ژیان وەکە ئێگرە، هەر کەسێ ماف هەیە پەلەکێ ژێ بستینە و ژیانا خوە پێ گەش بکە.» (سندى، ل٨٤).
ئەڤ گەنگەشە د ناڤبەرا تورى و سیسۆى دا چێدبت. دیسا ئەو بەردەوام دبت، «ئەڤ دنیا هەموو پێرا دلیزە ، ڤیجا ئەز ژى وەکى هەرکەسێ پارا خوە ژێ دستینم و هلمەکێ ژێ دکشینم. تو بخوە ژى دزانى فەلەک ژ بۆ هەرکەسى یە لێ هەر کەس نە بوو فەلەکی یە.» (سندى،٢٠٢٣، ل٨٤.)
نڤیسەر دیسا بەرێ مە ددت ئەوی چەندێ، کو فەلەک و بەخت یێن هەر مرۆڤەکێ نە، بەلێ مرۆڤ نە یین وانن، ئانکو مرۆڤ نەشێن پشبەستنی ل سەر بکن، ئەگەر جارەکێ هات، رەنگە دوبارە نەبت، چونکى جارنا ئەف فەلەک بەرۆڤاژى دبت و ل مرۆڤى دقۆلپت و مرۆڤى ژ ناڤ دبت.
رۆماننفسیى ئەڤ هەموو بابەت د ژنەکێ دا بەرجەستەکرییە و دیسا تۆرى ل سەر ئاخفتنا سیسۆى زێدە دکت و دبێژت:
«باوەر بکە گەلەک نە جیهگرە و هەردەم یا د گوهەرینێ دا. وێ چ دۆست و دوژمنێن سەرمەدى نینن.»
ئەف فەلەک شانس و بەختە، بو هەر کەسەکێ یە، بەلێ هەرکەسەک نە بۆ وی یە. دیسا نفیسەر ئەوێ چەندێ ددت دیارکرن، فەلەک وەکى ژنەک لەشفرۆشە، یی بشێت دشیت بگەهتێ یێ نەشێت ژى ژ دەردێ وێ دا سەوداسەر و دین دبت.
ئەنجام:
ئەڤ ڕۆمان ژ رۆمانێن مژدارە، خواندەڤان دڤێت ب هویرى ل سەر دەقى راوەستت.
د ئەڤێ ڕۆمانێ دا مژارێن فەلسەفى ب رێکا کارێکتەریزەکرنێ هاتینە بەرجەستەکرن، نڤیسەری بزاڤکرییە هزر و فەلسەفێ ب خوین و گەشت بکت.
بابەتێن عیرفان، ئاتائیزم، جڤاکى، رەخنەیى و تیۆلۆگى تێدا دهێن دیتن. هندەک جاران کارەکتەر ب خوە دگەل خوە ناکوکن، جارنا دیندارن و جارنا ژى بێدینن.
نڤیسەر د ئەڤێ رؤمانێ دا کەتییە ژێر کارێگەرییا تەسەوفا ئیسلامى، ب تایبەت (خەیام، سۆهرەوەردى و جزیرى).
د ئەڤێ ڕۆمانێ دا نفیسەرى بزاڤ کرییە ب رێکا ئاریشە و پرسگرێکێن دەروونى و هزرى، یین کەسایەتیێن رۆمانا خوە، هندەک گوشەیێن تارى؛ یین دینى، جڤاکى، سیاسى، فەلسەفى رۆهن بکت و بۆ مە بدت دیارکرن.
ژێدەر:
Sindî، Kovan. (2023). Goşeyên Tarî، Ronaya: Wan.
