گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
سەید کافی عەلەوی (نەهری)
ل درێژییا مێژوویێ دا چرایێ زانست، هونەر و ئەدەبییاتا هەر نەتەوەکێ د بن سیوانا ئاسایش و دەستهەلاتێ، ب تایبەت دەستهەلاتدارێن خەمخۆر، گەش بوویە و رێکا پێشداچۆنا وی نەتەوی ل حەموو بوواراندا رۆن کرییە.
کورد یەک ژ وان نەتەوەیانە، کو مخابن حەتا نهە جوغرافییایا وان ل درێژییا مێژوویێ دا مەیدانا شەڕ و پەڤچۆنێن؛ لەشکەرێن ئمپراتۆرییا رۆم و ئیرانێ، بۆرا دەرباسبوونا دینێ ئسلامێ و بەرفرەهبوونا وێ بۆ جیهانێ،کێشمەکێشا سەفەوییان و ئۆسمانیان و نەدیتنا ئاسایشێ و نەبوونا دەستهەلاتدارەک خۆ بخۆتی و هەڤگرتی و یەک پارچە بوویە. ئەڤە ژی بوویە سەبەب وەکی تێتە چاڤەرێکرن پرتووخانا زانست، هونەر و ئەدەبیاتا کوردی ل گۆر پێشداچۆنا جیهانێ ب گشتی و جیناران ب تایبەتی دەولەمەند و پڕبار نینە.
سەر وێ رەوشا باس هاتیکرن، ئەم دبینن دەما ئەو جوغرافییایە ل هندەک تاڕ و دەورێن مێژوویێ دا دبیتە خودانێ هندەک دەستهەلاتدارییێن هەرێمی و خودانێ ئاسایشە بەرچاڤ و گرنگی دانا دەستهەلاداران ب زانست، ئەدەبیات و هونەرێ، ئەم بوونە خودانێ هندەک بەرهەمێن گرنگ و پڕبار.
زانست و هونەر، ب تایبەت ئەدەبیات د سەردەمێن دەستهەلاتدارییا میرنشینێن؛ بدلیس، هەکاری، جزیر و بۆتان، ئامێدی، ئەردەلان، بابان، سۆران و موکریان و… سەری هلدایە و پێشکەتنەکی بەربچاڤ هەبوویە و تێکچۆنا وان میرنشینان بوویە سەبەبێ پاشکەڤتن و نەمانا داهێنانێن نڤیسکی.
نڤیسین و وەرگێران دو چقێن ئەدەبییاتێ نە، کو هەر یەک ژ وان ل جهێ خۆ دا گرنگییەک تایبەت هەیە. نڤیسەر هەسپێ پێنڤیسا خۆ ل مەیدانا زمانێ، کو لێ شارەزایە، دتەرقینیت. لێ وەرگێر دبیت هەم سوارچاکێ مەیدانا زمانێ نڤیسێ، هەروها زمانێ وەرگێری بیت. وەرگێر هەول ددەت بابەتا ئەدەبی یان زانستییە زمانەکی بیهانی ب نەتەوه یان هەڤزمانێن خۆ بدەتە ناسین.
چێرۆنگا (لەیلی و مەجنوون)، یەک ژ وان چێرۆنگایە، کو حەتا نها چەند هەلبەستڤانان ب چەند زمانێ جهێ، وەک؛ فارسی، تورکی، پەشتوو، جغەتایی و کوردی (کورمانجی، سۆرانی، هەورامی و گۆرانی) د قالبێ چێرستێ (مەسنەوی) دا ڤەهوونانە و رابەری خواندەوانێن خوە کرنە. هەروها ئەڤ چێرستە ب زمانێن؛ تورکی، ئەرمەنی، ئنگلیزی، فرەنسـی و رووسی ب تایبەتی ب چەند دەڤۆکێن کوردی د سەردەمێن جهێدا هاتییە وەرگێران.
سەوادی باسا وەرگێرانا لەیلی و مەجنوونێ ژ زمانێ فارسی کرییە، لێ نەدایە دیارکرن کو لەیلی و مەجنوونا کیژان هەلبەستڤانێ فارس وەرگێرایە.
سەوادی کو سالا ژ دایکبوون و وەفاتا وی نەدیارە و چێرستا لەیلا و مەجنوون د ١٩ پشک و ٧٧١ مالکاندا ڤەدگێریت.
لەیلی و مەجنوون یا کو ب ناڤێ سەوادی هاتییە ناسین و ب دەڤۆکا کورمانجیا ژۆری هاتییە ئامادەکرن، خودانێ دو تایبەتمەندییێن خاسمە؛ یا یەکێ؛ ب راسپارتنا دەستهەلاتدارێ سەردەمێ هاتییە ئەنجامدان و یا دویێ؛ وەرگێرانا وێیە.
د بەرنڤیسێن ب جی مایی ژ چێرستا لەیلی و مەجنوون، کو ل بەر دەستێ من هەنە، ناڤێ هۆزانڤانی ب ئاوایێن؛ سەوادی (سَوادی) و سووادی (سُوادی) هاییە نڤیسین. لێ هندەک کەسان ژی ئەو ناڤە وەک؛ سُواری دایینە ناسین.
ئەڤ هەر سێ پەیڤێن؛ سەواد، سوواد و سووار، ناڤن و ب زێدەکرنا پیتا – ی – یا نسبەتێ دبنە؛ سەوادی، سووادی و سوواری. هەر یەک ژ وان ناڤان دشێن ببنە ناڤ، تەخەلوس یا ناسناڤێ هەلبەستکاری.
- بەرنڤیسا مەلا نوورلاهـ گۆدشکی دا بۆ پەیڤان، سەر، ژێر و بەر بکار هاتییە و سێ جار ناڤێ هەلبەستڤانی ب ئاوایێ سووادی (سُوادی) هاتییە نڤیسین. ئەڤ بەرنڤیسا مەلا نوورلاهـ سالا (١٤٠١ێ ک/ ١٩٨١ێ ز) ل بەر بەرنڤیسەکی سالا ١٢٨٦ێ ک هاتییە نڤیسین.
- د بەرنڤیسا محەمەد سراج ئەلکوردی دا پەیڤ بێی، سەر، ژێر و بەر هاتنە نڤیسین و ناڤێ شاعری ژی – سوادی – بێی سەر و ژێر و بەر هاتیە نڤیسین و دکاریت ب چەند ئاوایان بێتە خواندن. بەرنڤیسا محەمە سراجی ژی سالا (١٣٨٣ێ ک/ ١٩٦٣ێ ز)، ل بەر بەرنڤیسا سالا ١٣٢٧ێ هاتیە نڤیسین.
- بەرنڤیسا محەمەدێ کال ئەلکوردی دا ژی، پەیڤ ب سەر و ژێر و بەر هاتنە نڤیسین و ناڤێ شاعری دو جاران – سُواد – و جارەکێ ژی ب – سَواد – هاتیە نڤیسین. ئەڤ بەرنڤیسە یا سالا (١٣٨٣ ێ ک / ١٩٨٧ێ ز) یە و دیار نینە ل بەر بەرنڤیسا چ سالەکێ هاتیە نڤیسین(1).
حەتا نها چەند کەسان ژی ل سەر سەوادی بابەت نڤیسینە و ل هەر بەرنڤیس یان دەستخەتەکێ دا پەیڤا – سواری – ژی هاتبیتە نڤیسین، گۆتنە کو بەرنڤیس یان ناسخی ئەو پەیڤ خەلەت خاندییە و نڤیسییە. ئەو ناڤ هەر – سەوادی – یە!
بۆ میناک؛ هێژا سەعید دێرەشی هەلبەستەک ب ناڤێ سەوادی د پرتووکا – کەلهێن ئاڤا – کو سالا ٢٠٠٥ێ ژ لایێ دەزگەها سپیرێز ل دهۆکێ هاتیە بەلاڤکرن، دایە ناساندن و ل ژێرنڤیسا رووپەرا ٣٢٩ێ دا نڤیسییە؛ د دەستنڤیسێ دا (سەواری) هاتیە نڤیسین، لێ دیارە کو شاشە، ناڤێ شاعری (سەوادی) یە.
عەبدولرەحمان مزوری ژی ناڤێ – سواری – یا راست زانییە و سەیدا عەبدولرەقیب یووسف دژی وێ گۆتنێ گۆتارەک ژێر ناڤێ – سەوادی نەک سواری – سالا ١٩٨٠ێ د گۆڤارا – بەیان – دا بەلاڤکرییە.
سەیدا عەبدولرەقیب یووسف یەک ژ وان کەسایە، کو ب درێژییا گەلەک سالان ل سەر ناڤێ – سەوادی – و ناساندنا وی کار کرییە و نڤیسییە.
ئەز دێ ل بەر گرنگییا بابەتێ، لێرەدا گۆتارا وی کو بەرتەکەک هەمبەر وان کەسانە کو – سەوادی وەک سواری- دانە ناساندن، یان هەبوونا شاعرەک ب ناڤێ – سەوادی – نە پەژراندنە، وەک خۆ د ناو[ ]دا ڤەگوهێزم.
ئەڤ گۆتارە ژێر ناڤێ – سەوادی نەک سواری – سالا ١٩٨٠ێ د گۆڤارا (بەیان) دا بەلاڤ بوویە.
[برایێ بوێژ کاک عەبدولرەحمان مزوری د پاشکۆیا «عراق» دا ژمارە ٤٠/١٩٨٠ هەلبەستەک یا شاعرێ کورد «سەوادی» بەلاڤکرییە. ناڤ نیشانێ: « ئەو هۆزانا سواری یە» و ئەو هەلبەستەش وەکو بلاڤکری ٢٢ دێرن و پێشیا وێ ئەمەیە:
ئەی فەلەک دیسا تە کول کر دەرد و ئێشانێ د من
مسلێ بلبل مەیلێ گول کر زەهر و ئەفغانێ د من
تێدا باس کردوە کە هیچ سەرچاوەیەکی مێژویی و یان ئەدەبی ناوی ئەم شاعرە نەهێناوە، تەنیا عەبدولرەقیب یوسف ناڤێ وی هێناوە د هاوکاری دا (ژمارە ٤٢٤ رۆژا ١/٥/١٩٧٨) د گۆتارەک دا لە ژێر ناونیشانی: « لەیلا و مەجنوون یا هۆزانڤانێ کورد سەوادی» یانی بە پیتی «دال». بەڵام کاک عەبدولرەحمان «سواری» بە راستر زانیوە، لەبەر ئەوی کە بەم جۆرە ناوی هاتوە، یانی بە پیتی «رێ» لەو هەلبەستەی دا لە کەشکوولی شێخ طاهای رەسەنی دا کە بڕێک هەلبەستێ چەند شاعرێک تێدا یە.
سالی رابردوو پاش ئەوەی من ئەم هەلبەستەی بۆ گۆڤاری (بەیان)م نارد و لە (٣٠) دێڕ پێکهاتبو- نامەیەکم بۆ کاک عەبدولرەحمان نووسی، باسی ئەم هەلبەستەشم کرد کە یێ سەوادی یە…].
سەیدا عەبدولرەقیب پاشێ دبێژیت؛
ناوی ئەم شاعرە کوردە بە وشەی «سەوادی» یەوە هاتوە د کتێبە دەستنوسەکەیدا «لەیلا و مەجنوون» کە بە کرمانجی ژۆروو لە سالی (١١٧٢ ک =١٧٥٨/١٧٥٩ ز) و یان سالی (١١٦٢ک=١٧٤٨/١٧٤٩ز) دا هۆنراوە، سێ دانە لەم دەستنوسە لە لام هەیە. دوویان بە فۆتۆقۆپیە. لە هەمویاندا لە دوو یان سێ جێگە دا «سەوادی» بە پیتی «داڵ» نەک «سواری» بە پیتی «رێ» هاتوە. هەر دانەیێک لە ناوچەیێک یێ کوردستان تورکیە دا هاتوە نووسین:
١- دەنەی ڕەمەزان رەشید شکەفتی لە مەدرەسەی (حسێنان) لە ناوچەی(فارقین) لە ولاتی (دیاربکر) لە سالی (١٣٥٥ک) دا نوسراوە بە دەستی رەمەزان…
٢ – دانەی سراج الدین کە لە سالی (١٩٦٣) دا نوسیوە لە گوندی«دکیە» لە رۆژئاوای جزیرا بۆتان.
٣- دانەی محەمەد کال کورێ شێخ نوری لە سالی (١٣٨٧ک) دا نوسیوە بۆ فەقی عەبدوللە آذر کە عەبدوللاهـ لە تەتوان دادەنشێ لە ناوچەی (بدلیسی) لە قەراخ دەریاچەی وان.
وها دیارە نو جار ناوی شاعر (سەواد)ی بە پیتی «داڵ» نوسراوە لەم سێ دانەیەدا. لە دانەی سراج الدین دا جارێکتریش نوسراوە بەڵام بە قەلەمێ رەساسی لەم عبارەتەدا کە لە کۆتایی کتێبەکەیدا یان بڵێن لە دەستنوسەکەیدا:
« تمت المختصرة المنظومة بالکردی من قصة مجنون و لیلی علی ید احقر العباد سوادی قد حررها لاجل لوءلوء عمان الوزارة عبداللە پاشا».
دور نییە ئەم عبارەتە یێ دانەرێ کتێبەکەی بێ و عبداللە پاشا ئەو پیاوە گەورەیە بێ کە لە (بەندێ سالس) دا شاعر وەسفی داوە و کتێبەکەی بۆ ئەو دانیوە. ئیتر ئەگەر (میر عەبدال)ی جزیری بێ و یا میرەکی تر بێ بە تەواوی بۆ مان تا ئێستا رۆن نەبوە…].
سەیدا عەبدولرەقیب ل درێژییا گۆتارا خۆ دا نڤیسییە؛
[کاک عەبدولرەحمان«سواری» راست زانیوە چونکە ئەڵی وشەیەکی کوردیە و ئەلێ «سواری» دێیەکە لە بەرواری ژێری و ئەلێن نازانین ئایا خەلکی وێیە یان نا؟ بەلێ مامۆستا دوکتۆر مەعروف خەزنەداریش لە گۆڤاری (رۆژی کوردستان ژمارە ٤٩ سالی ١٩٧٨) دا رەخنەیەک بەلاو کر لە سەر ئەو مەقالەی کاک ئیبراهیم عەلی مەحموود کە لە گەل منی کردبوو لە رۆژنامەی (العراق) دا رۆژی ١٧/١/١٩٧٧ دەربارەی دەستنوسەی «لەیلا مەجنوون» و خەلەتێک یی خۆمان راست کردبوو. خەلەتەکەش ئەوە بوو کە نەمانزابوو ئەم دەستنوسە لە یێکەتی سۆفیەت چاپ کراوە بە ناوی «حارث بدلیسی»یە کە دور نیە ناوی سەوادی بێ. مامۆستا دوکتۆر مەعروف نوسیوە کە هیچ شاعرێکی کورد بە ناوی «سەوادی»یەوە نیە… ئەگەر ئەم بڵێن «سواری» دێیەکە لە ناوچەی بەهدینان دا ئەبێ بزانین کە «سەوادی» ناوی دێیەکی سی چل مالەیە لە رۆژئاوا و نێزیک «فندک»ێ ل (بۆتان) بەڵام پێ ناچێ ئەم شاعرە خەلکی ئەم دێیە بێ. چونکە «لەیلا مەجنوون» بە شێوەی (بۆتان) نییە و بە شێوەی ناوچەکانی ژۆرووە، ئیتر دێیی «سواری» لە کویەوە…].
هەروها سەیدا عەبدولرەقیب د گۆتارەکی دی دا ژێر ناڤێ -سەوادی- دبێژیت؛
[سەوادی شاعرێکی کوردێ هێژا و بەرکەتیە و یەک ژ وان شاعرێن مە یێن سەدێ هەژدەیێنە… سەوادی خودانێ کتێبا ( لەیلی و مەجنوون)ە ب کرمانجیا ژۆری د ڤێ کتێبا خۆ یا بەرکەتی دا کو سالا ١١٧٢ک(=١٧٥٨/١٧٥٩ز)یە و یان دەهـ سال ل پێشیا وێ یانی سالا (١١٦٢ک) چونکو «مەغز سینە» هەر وەکو د هندەک دەنکێ «لەیلی مەجنوون»ێ «مەغز سنە» هەر وەکو د هندەک دەنکێن وێ یێن تردا – کریە مێژویا دانینا وێ. وەکو د بێژی:
نەهـ رۆژی تەمامی پاشی نەورۆز
ئەم بوونە ب دل عەدیم و ئەندۆز
مەغزێ دەڤ و لێڤ و سەعیێ سنە
تاریخێ ژ لەو ژ مەغز سنە
ئەم نزانن سەوادی خەلکێ چ جهەکیيە و چاوا ژییاوە. یانی ئەم تشتەک دەربارا سەرهاتیا ژیانا وی نزانین، هەتا ناڤێ وی ژی نزانین چیە. تەنیا کتێبا (لەیلی مەجنوون) لە یێکەتی سۆفیەت ب ناڤێ (حارث)ێ بدلیسی ڤە هاتیە چاپکرن. ئیتر نەدوورە (حارث) ناڤێ وی بێ و خەلکێ بدلیس بێ…هەر کەسێک ڤێ کتێبا وی بخونێ دزانی کو شاعرەکی باش بویە و هز دکە، کو دبی هندەک هەلبەست (قەسیدە) ژی دانیبن و یان دیوانەک یا شەعرێ ژی هەبێ. بەلکو سەوادی بخۆ تلیا خوە بۆ ڤێ یێکێ درێژ دکە. د ڤی هەلبەستا خوە دا یا کو د ڤێ گۆتارێ دا بلاڤ دکین…
سەیدایێ عەبدولرەقیب ل داوییا ڤێ گۆتارا خۆ دا قەسیدەیەکێ کو سی مالکە بەلاڤ کرییە و دبێژیت یا سەوادی یە و چەند جارەک ژ ئالیێ (سەید عەبدولعەزیر عەلەوی) ڤە هاتیە خوەندن ل ئیزگێ قەسرا شیرین و ب دەنگێ وی ل نک من هەیە. دەستپێکا وێ قەسیدێ ئەڤەیە؛
ئەی فەلەک دیسا تە کول کر
دەرد و ئێشانێ د من
مسلێ بلبل مەیلێ گول کر
ئاهـ و ئەفغانێ د من
بێ مسال و بێ عەدیلن
گەر چ بت رەغبەت زەلیلن
خۆش ل حالێ من دەلیلن
بەیت دیوانێ د من](2)
****
وەرگێر یان کورتکەرێ چێرستا لەیلا و مەجنوون چ سەوادی بیت یان سوواری، هەر دو ژی نەناسن.
د بەرنڤیسا محەمەد سراج ئەلکوردی و محەمەدێ کال دا، بلی دانێ سالێ چ سەرەداڤ بۆ لێڤەکۆلینێ بەردەست نینە. تنێ ل داڤیا بەرنڤیسا محەمەد سراج ئەلکوردی دا هاتیە نڤیسین؛ سەوادی کورتیەک ژ مەجنوون و لەیلا بۆ عەبدوللاهـ پاشا یێ وەزیر نڤیسییە.
راستە سەوادی لەیلا و مەجنوون ب راسپارتنا عەبدوللاهـ خانی وەرگێرایە، لێ ب بۆچوونا من بەرنڤیسا محەمەد سراج ئەلکوردی ژ بەر بەرنڤیسەکێ هاتیە نڤیسین، کو بۆ عەبدوللاهـ پاشا یێ وەزیر هاتیە کورتکرن و ناسخی ب زانەتی مالکێن، کو پەسنا عەبدوللاهـ خان و میرێ بەری وی ددەن نەڤەگوهاستییە.
بەرنڤیسا کو ژ بەر وێ سالا ١٣٣٣ێ (١٩١٣) هاتیە نڤیسین، ژێدەری بەرنڤیسا محەمەد سراجی یە کو پێنجە سالان پشتی وی و محەمەدێ کال ژی چار سالان پشتی محەمەد سراجی ئامادەکرینە و هەر دو ژی بێ سەرەداڤن.
بۆنا ناسینا شاعری، دبیت ئەم قیما خۆ ب ئاگاهدارییێن بەندا سێ- سەبەبێ نەزما کتابێ – د بەرنڤیسا مەلا نووراللە و لەیلا و مەجنوونا چاپکری یا نوبهارێ، کو ئەو ژی چاپا بەرنڤیسا مەلا نووراللە، بینن جا بزانن سەردەما کیژان میر یان خانی بوویە و ناڤ یان ناسناڤێ شاعری چبوویە.
د داڤیا بەرنڤیسا محەمەد سراج الدین دا ژی ناڤێ عەبدوللاهـ پاشا هەیە.
د دو بەرنڤیسان دا ناڤێ عەبدوللاهـ هەیە، لێ یەک خان یێ دی پاشا یە.
د بەرنڤیسا مەلا نووراللە دا پەسندانا عەبدوللاهـ خانی و بابێ وی کو بەری وی میریتی کرییە، هەیە و عەبدوللاهـ خان بەگزادەیە.
لێ د بەرنڤیسێن دی دا ئەو پەسندان چنینە و تنێ د داڤییا بەرنڤیسا محەمەد سراجەدین دا ناڤێ عەبدوللاهـ پاشا هەیە کو وەزیرە.
ب نێرینا من دبیت د ناوا وان بەرنڤیسێن هەیی، ئەم زێدە ل سەر بەرنڤیسا مەلا نوورللاهـ حەساب بکەن دێ باشتر رێ نیشاندەر بیت. راستە بەرنڤیسا مەلا نوورللاهـ پاش بەرنڤیسێن دی هاتیە نڤیسین، لێ گرنگییا وێ د ڤێ هندێدایە، کو ل بەر بەرنڤیسا هەری پێشی، یانی یا سالا ١٢٨٦ێ هاتیە نڤیسین و دەست ژ دەڤۆکا شاعری ژی نەهاتیە دان و پەیڤ نەهاتنە گوهەرین.
د بەرنڤیسا مەلا نوورللاهـ دا سەوادی د پشکا سێیێ دا ( سەبەبێ نەزما کتابێ ) د شێست مالکاندا باسا دانێ سالێ، وەسفا سروشتێ، جهێ خۆ و چاوانییا وەرگێرانا ڤێ نەزیمێ یان چێرستێ، هەروسا پەسندانا دەستهەلاتدار و سەبەبێ ئەنجامدانا ڤی کاری کرییە و دبێژیت؛
رۆژەک کو بهارێ عالەم ئار
ئەتلەس کربوو ل باخ و سەحرا
مابەینێ هەوا ب بێهنێ عەنبەر
با مسک و عەبیر بوو بەرابەر
….
شاعر درێژییێ ددەتە وەسفکرنا دانێ بهارێ و د ناوا فکران دا دچیت و میرێ وەغەرکری تێتە بیرێ و پەسنا وی ددەت؛
ئەلقسە د ڤێ بهارێ مەرقووم
دەر زل و پەناهێ میرێ مەرحووم
میرێ کو فەلەک ل وی موئەسسف
زیل عز و عولا ئەمینێ یووسف
حەتا هەبوو لە تەختێ دەولەت
با عەدل و سەخا و شەرع و سەولەت
ئالایێ حکوومەتێ قەوی بوو
حوکمێ وی کتابێ حەق رەوی بوو
…
پشتی وەسفکرنا تایبەتمەندییێن میرێ ڤەخەرکری، دبێژیت؛
ساکن ل سەرایەکی مونەقەش
دلگیر و مورەتتەب و موفەرەش
روونشتبووم ئەز ژ پەنجەرایێ
فکریمە سەحاری و هەوایێ
ناگەهـ م دی دەری گوشا بوو
شەمسەک ژ دەریڤە مونجەلا بوو
رۆژا فەلەکا کەمالێ عرفان
بەگزادەیێ عالی عەبدوللاهـ خان
…
مەنسووب ژ دوودمانێ مەعلووم
سولبییەیێ نەفسێ میرێ مەرحووم
…
سەوادی لێرە دا پەسنێ کەسێ چۆیی بال وی ددەت و دبێژیت؛ بەگزادەیە و ناڤێ وی عەبدوللاهـ خانە و ژ پشتا میرێ ڤەخەرکرییە. ئەڤ گۆتن و داناسینا میرێ ڤەخەرکری و عەبدوللاهـ خانی ددەتە دیارکرن کو ئەوی دەستهەلاتدارییا میرێ مەرحووم ژی دیتیە و نها د دەڤرانا خانیتیا عەبدوللاه خان، کەسێ کو ژ پشتا میرێ ڤەخەرکرییە، دژیت.
سەوادی درێژییێ ددەتە گۆتنا خۆ و دبێژیت؛
ئەو هات و سەلام و مەرحەبا کر
پرسا مە کر و دلێ مە شا کر
ڕوونشت و ب لەب کرم موشەڕەف
ئەخبار و قسەس کرن موسەڕەف
مەبحەس ڤەدکر ژ هەر کەلامێ
حەتا کو گهایە ڤێ مەرامێ
گۆ شەعر و نەزیمە خۆش کەلامن
مەقبوولێ جەمیعێ خاس و عامن
حاسل ل مە کر کەمالێ تەکلیف
ئلحاح و تەسەلوتەک ب تەلتیف
…
پورسیم ژ وی موراد مەکنوون
گۆ تەرجومەکی ژ لەیل و مەجنوون
مەوزوون بکەری کو ئەم بزانین
لەورا کو ب فارسی نزانین
…
د بەرنڤیسا محەمەد سراجی دا هاتیە:
پرسی مە ژ وی موراد مەکنوون
گۆ موختەسەرەک ژ لەیل و مەجنوون
کوردی تو وەزنکی دا بزانن
لەو ئەم تو ب فارسی نزانن
د بەر بڤیسا محەمەدێ کال دا هاتیە:
پورسی مە ژ وی موراد مەکنوون
گۆ تەرجومەکی ژ لەیل و مەجنوون
کوردی تو وەزن بکی دا بزانین
لەو ئەم ب فارسی نزانن
چۆنا عەبدوللاهـ خانی (ئەبدال یان عەڤدال خان) بال شاعری نیشان ددەت، کو وی دەستهەلاتداری گرنگی دایە ئەدەب و زانستێ و کەسێن زانا و ئەدیب و بلیمەت. ئەڤا ژی رەفتارەکی نەوازەیە عەبدوللاهـ خانی یە. دەستهەلاتدار خۆ ناگرن بچنە خزمەتا زانا و عالمان، بەرەڤاژی ئەو، وان گازی دکەنە دیوانخانە و خزمەتا خوە. ئەگەر کارەکێ ژی ژ وان بخازن، کو ئەنجام بدەن، تەکلیف ناکەن، ئەمر دکەن.! لێ عەبدوللاهـ خان خودانێ وان پەسنێن هاتی دان، تەکلیفێ ل وی دکەت لەیلی و مەجنوونێ کو ب فارسی یە، وەرگێریتە کوردی. ئەڤا ژی گرنگی دان ب ئەدەب و زمانێ کوردى یە.
سەوادی ب ڤی ئاوایی باسا جی و دەمێ ئەنجامدانا بجی ئینانا ڤێ وەرگێرێ دکەت و دبێژیت؛
حینا م بسەرڤە ئبتدا کر
دەر شەهر د حالێ شوهرە وا کر
نەهـ رۆژ تەمام پاشی نە ورووز
مەنقووش م کر نگینێ پیرووز
دەر وەقتێ مودەرسێ مەلەک کیش
یەک بین و یەک ئاخڤ و یەک ئەندیش
…
ب گۆتنا سەوادی، ئەوی ل باژێری د رۆژا نەهێ نەورۆزێ د دانێ بهارێ دا دەما کو دەرسبێژێ بوویە، دەست ب ئەنجامدانا کارێ وەرگێرانا چێرستا لەیلی و مەجنوون کرییە. سالێ ژی د ڤێ مالکێدا ددەتە دیارکرن؛
مەغز و دەڤ و لێڤ و سەعیێ سنە
تاریخ ژی لەو ژ «مەغز»ێ سنە
…
ئەڤە ب وێ مانایێ یە، کو د سالا – مەغز – (مغز) ئەڤ کارە بجی ئینایە. ب لێکدانا حسابا ئەبجەدی؛ ( م=٤٠+غ=١٠٠٠+ز=٧) دبیتە هەژمارا (١٠٤٧). یانی سالا ١٠٤٧ێ کوچی/ ١٦٣٧زاینی.
ل سەر دیارکرنا سالێ ل گۆر ڤێ مالکێ، هندەک بۆچۆنێن جهێ هەنە.
- د بەرنڤیسا مەلا نوورللاهـ دا هەژمارا ١١٣٢ێ ل سەر پەیڤا «سنە» هاتیە نڤیسین.
- د بەرنڤیسا محەمەد سراج الدین یان محەمەد سراج ئەلکوردی دا پەیڤا «مەغز» ب ڤی ئاوایی ]مغز] هاتیە دیارکرن و ل سەر پەیڤا – سنە – ١٠٤٧ هاتیە نڤیسین. ل لێڤا پەرێ ژی ( آذار ١٧ سنە ١٠٤٧) هاتیە نڤیسین.
- عەبدولرەقیب یووسف ژی «مەغز سینە» سالا ١١٧٢ێ ک (١٧٥٨/١٧٥٩ز) یان دەهـ سال پێشتر «مەغز سنە» سالا (١١٦٢ک) دایە زانین.
سەوادی ل درێژییا بەندا سێ دا دبێژیت؛
یا ڕەب ئەڤی نگارێ فاخر
نۆباوەیێ باخێ دەورێ ئاخر
مەحفووز بکی ژ بێ فسالان
سەتحی و سەقیم و بێ متالان
نگار؛ نەخش، یا هاتی نڤیسین.
فاخر؛ گرانبها، جهێ سەربلندی یێ.
نوباوە؛ هەر تشتا کو تازە ڤێرا گهەشتبیت، بەرێ تازە گهەشتی، نۆبەر.
دورێ ئاخر؛ ئشارەیە ب دەورانا کالیتی یێ،دەورانا داوییا تەمەنی.
لێرەدا سەوادی دبێژیت؛ بۆ جارا یەکێ ئەڤ کارێ گرانبها ئەنجامدایە و نۆبەرا دەورانا کالیتی یا وییە و ل بەر خودێ دپارێتەڤە، کو ئەڤێ نۆبەرێ ژ کەسێن جاهل و نەخاندوار بپارێزیت.
ب گۆتنەکی دی، ئەڤ گۆتنا سەوادی ددەتە خوویاکرن، کو چێرستا لەیلی و مەجنوون بەرهەما داوییا تەمەنێ وییە و سەرگرتی دبێژیت ب ئاوایەکی دی هەلبەست نڤیسییە.
سەوادی بخۆ د هەلبەستەکێدا باسا هەبوونا دیوانێن خۆ دکەت و دبێژیت:
بێ مسال و بێ عەدیلم گەر چ بێ رەغبەت زەلیلم
خوەش ل حالێ من دەلیلن بەیت و دیوانی د من
گاهـ بەر گاهـ ئەشکەرانە پوڕ د ناڤ عامێ بەلانە
مسلێ رۆژێ پوڕ جەلانە خال و نیشانێ د من
سەوادی د بەندا چارێ دا باسا سونەتکرنا قەیسی دکەت و بالێ دکێشیتە سەر گازیکرنا مەزنێن سەرحەدێ و دبێژیت؛
باڤی ب هەزار دەرد و مننەت
ئینا کو بکەت ژ بۆ وی سوننەت
ئەز سەرحەد و کووفە تا ب بەسرا
قاسد ب قەبیلەیان هنێرا
ئینا وی ئەکابرێ قەبیلان
ژ ئەقران و مسال و هەم عەدیلان
د جوغرافیا کوردستانێ دا چ جی یان ناڤچەیەکی تایبەت ب ناڤێ – سەرحەد – چنینە، لێ پشتی شەڕێ چاردێرانێ و شکیانا سەفەوییان و پارچەبوونا کوردستانێ بۆ جارا یەکێ، ئۆسمانیان دەڤەرێن سینۆری، کو کەتنە ناڤبەر وان و سەفەوییان ل بەسرە حەتا قەرسێ، سەرحەد ناڤکرن؛ نها ژی دەڤەرێن سینۆری یێن د ناڤبەرا ئیران و تورکیێ، سەرحەد تێنە ناسین. ئەڤ گۆتنە ژی ددەتە خوویاکرن، کو سەوادی د پارچا ژێر دەستهەلاتدارییا ئۆسمانیان دا ژییایە.
ل گۆر وان ئاگادارییێن هاتی دەست، ئەم دشێن بێژن؛ سەوادی ل دەڤەرا کو ب ناڤێ سەرحەدێ هاتی ناساندن د سەردەمێ دەستهەلاتدارییا عەبدوللاهـ خان کوڕێ میرێ ڤەخەرکری ژیایە و لەیلی و مەجنوون ب راسپارتنا وی د سالا ١٠٤٧ێ ژ فارسی وەرگێرایە سەر زمانی کوردی. ئەڤ ئاگادارییەنە رێ نیشاندەرن بۆ ڤەدیتنا عەبدوللاهـ خان و پەیدا کرنا هندەک سەرەداڤان بۆ ناسینا سەوادی.
بلی لەیل و مەجنوونا سەوادی، کو ب کوردییە، د ئارشیوا سولیمانیە یا ئەستەنبۆلێ دا چێرستەک ب ناڤێ – حال نامە – ب زمانێ تورکیا ئوسمانی هەیە، کو ب دەستێ هەلبەستڤانەکێ ب ناڤێ – سەوادی – د ١٩٣ێ رووپەران و د ٦٥ بەندان دا هاتیە نڤیسین.
سەرناڤێ بەندان ژی ب مالکەک یان دو مالکان ب قەلەمێ سۆر هاتییە دیارکرن. د هەر رووپەرێ دا، بلێ رووپەرێن دەستپێکرنا بەندان، ١٧ مالک و ب گشتی د ٣٢٣٤ مالکان دا هاتیە نڤیسین.
سەوادی بلی قالبێ چێرستێ، سێ خەزەل و دو تەک مالک ژی د ناڤا ڤێ چێرستێ دا جیکرییە.
ئەو (حال نامە)، کو سەربۆرا سەوادی یە، د سێ پشکاندا هاتییە نڤیسین و بخۆ د بەندا داڤییێ دا دبێژیت؛
نتەکم بو کلام عنبر فام
اولدی طقوز یوز اللی اوچدە تمام
ئەو کەلاما عەنبەر بوو، سالا نەهـ سەد و پێنجە و سێ یێ تەواو بوو.
راستە هەلبەستکار بخۆ دبێژیت، کو سالا ٩٥٣ێ (کۆچی) نڤیسینا ڤێ چێرستی؛ کو سەربۆرا وی بخۆ یە، تەواو کرییە، لێ دیارە کو سالا ٩٥٦ێ ئەڤ نەزیما خۆ جارەک دی ب ئاوایەک رێک و پێک سەرلنوو نڤیسییە. بەر هندێ ل داڤییا وێ دا سالا تەواو بوونا وێ ب هەژمار ٩٥٦ نڤیسییە.
هەلبەستکاری نازناڤێ – سەوادی – دەهـ جاران د ڤێ چێرستێ دا بکار ئینایە.
سەوادی د ٤ بەندێن دەستپێکا ڤێ چێرستێ دا ب دو سەد و بیست مالکان دا باسا ئافراندان مرۆڤی، یێکانە پەرەستی و تایبەتمەندیێن مرۆڤی و پەسنا حەزرەتێ پێغەمبەر و چۆنا وی بۆ مێعراجێ دکەت.
ل داڤییا بەندا ٤ێ دا نزایێ دکەت کو رۆژا حسابێ گونەحێن وی بینە بەخشین و دبێژیت؛
کە بو گون فقیر نامرادی در
بونجە عبد ایچرە بر سوادی در
یوزنی قار اتمە روز جزا
کە قرا ازرە اولمز اصل قرا
«وی هەژارێ بێ مراز، کو د ناڤا هندە بەندەیان دا – سەوادی –یە، رۆژا حەشرێ روویێ وێ – رەش – نەکە، چونکو رەش ل سەر رەشێ خوویا ناکەت».
د ڤێ پارانەڤێدا سەوادی بال دکێشیتە سەر – رەشک یان رەش – بوونا خۆ.
سەوادی د بەندا حەفتێ دا باسا سپیبوونا ردینا خۆ دکەت و ژ گەنجان دخازیت قەدرێ وێ دەورانێ بزانن و دبێژیت؛
ای سوادی صقالک اغردی
دخی سرخ اتمدک رخ زردی
پیر اولدک اوتنمدکمی دخی
معصیتدن اوصنمدکمی دخی
«ئەی سەوادی تە ردین سپی کر و روومەتێ تە یێ زەر ئێدی سۆر نابیت. تو ئێدی پیر- کال بوویی و شەرم ناکەی هێشتا گونەحان دکەی؟».
سەوادی د بەندا حەشتێ دا باسا سەبەبێ نڤیسینا سەربۆرا خۆ دکەت و دبێژیت؛
راستلر ایچرە داستان اتدم
آنی دستان راستان اتدم
عجمک طرز نظمی ترکیدە
گر چە آز اولر پسندیدە
لیکن اولرسە قابل اصلاحە
ویرر البتە ذوق ارواحە
کلک بو نظم دلپذیر نظام
اصلن اوچ قسمت ازرە قلدی تمام
اولا بالضرورە ترک وطن
اتدکم درگە نیچە مسکندن
بر حیا کانی نک فراقی ایلە
درد و اندوه اشتیاقی یلە
ملک زیبای رومی قلدم جای
قالمغ اول کشور ایچرە قلدم رای
ثانیا روم شاهزادە سینک
ذکری درکم بو بن فتادەسی نک
خدمتن درگهینە قلدی قبول
اتدی آنیدە بندە مقبول
«من راستیا سەربۆرا خۆ کرە دەستان و ب ئاوایێ نەزما عەجەمی ب تورکی نڤیسی. ئەگەر کو گەلەک کێم تێتە پەسەندکرن. ب سێ سەبەبان من قەلەم گرتە دەست بۆ نڤیسینا ڤی نەزیمێ؛
- یا یێکێ ئەز ناچار بووم ل وەلاتێ خۆ دەرکەڤم و ل چەند جییان بمینم و ب کول و دەردێ دوورییا کانییەک حەیایێ ئەز ل وەلاتێ رۆمێ جیوار بووم.
- یا دوویێ ئەزێ باسا شەهزادێ رۆمێ بکەم کو قەبوول کر ئەز ل دەرگەها وی خزمەتێ بکەم».
- دپشکا سێیێ دا ژی باسا رهوشا خۆ پاش مرنا شهزادە ل مسرێ دکەت.
سەوادی د بەندا ٩ێ حەتا بەندا ٣٠ێ کو داڤییا پشکا یێکێیە، باسا جاحێلییا خۆ و ئەڤینداری و حەژێکرنا کچەکێ و گهەشتنا وان ب هەڤ ب هزار کول و دەردان و مرنا ئەڤینا خۆ دکەت.
ل پشکا دویێ و بەندا ٣١ێ حەتا ٣٤ێ، سەوادی باسا دەستهەلاتدارێ سەردەمێ و رەوشا ئالۆز و زولما کو ل دەڤەرا وان دهاتەکرن، دکەت و ل بەندا ٣٥ێ باسا دهرکەڤتنا خۆ ل وەلاتی دکەت و بخۆ دبێژیت؛
وطندن جدا غریب دیار
بویلە ایلر سیاحتن اظهار
کە بو حال ازرە چون بن آزادە
گوردم اسباب ظلمی آمادە
بریکادن تعدی جانە فزون
بریکا جور دوردن دل خون
ارممکچون کمال دینە خلل
قطع ایدوب مهر کشورمدن امل
…
عاقبت صورت تجارت ایلە
فکر سود و غم خسارت ایلە
قلدم اسباب و جاهدن چکوب ال
الضرولات موجبنجە عمل
وطنمدن کە ملک شرواندر
صحن عالمدە بر گلستاندر
سفر بحری اختیار اتدم
کوکلمی محنت ایلە یار اتدم
«ئەزێ کو ژ وەلاتێ خۆ خەریب بوومە، ب ڤی ئاوایی ئەزێ باسا گەرا خۆ بکەم. دەما کو من سەبەبێن زولمێ دیت و دلێ من تەژی خوون بوو. ب ناچاری من دەست ل – شەروان- وەلاتێ خۆ کێشا و وەک بازرگانەکێ سەر بەحرا قەزوێنێ را هاتمە تالشێ و لنگەرکەنانێ را چۆمە باژێرێ رەشتێ، کو ناوەندا پارێزگەها گەیلانێ یە. ل رەشتێ دەرکەڤتم و بەرا خۆ دا ئەردەبیل و سەرابێ و لوێرا چۆمە تەورێزێ و وێدەرێ را ژی بەرا خۆ دا سنوورێ رۆمێ. هێشتا ئەز نەگهەشتبوومە سینۆرێ رۆمێ، تووشی دەستەیەک قزلباشان بووم و ئەز وەک خیانەتکارەکێ کو وەلاتێ خۆ بجی دهێلیت و بەرا خۆ دایە رۆمێ گرتم. پاشێ بازرگانەکی شاهی ئەز ل دەستێ قزلباشان رزگار کرم».
سەوادی پشتی رزگاربوون ژ دەستێ قزلباشان درباسی ئاخا رۆمێ دبیت خۆ دگەهینتە باژێرێ تۆقاتێ.
د بەندا ٣٦ێ دا سەوادی باسا ئاسایشا سەردەمێ دەستهەلاتدارییا بایەزید خانی و چۆنا خۆ بۆ ئاماسی یێ دکەت.
سەوادی د بەندێن ٣٧ و ٣٨ێ دا پەسنا دەستهەلاتدارییا ئەحمەد خانێ کورێ بایەزیدێ ئۆسمانی ل ئاماسیێ و چاوانییا چۆنا خۆ بۆ بارگاها ئەحمەد خانی ب رێکا کەسەک ژ هەڤوەلاتیێن خۆ، کو د خزمەتا وی دا بوو، دکەت.
پاشێ دبێژیت: داوییێ ئەز گهەشتمە بارهگاهێ و د مدەهەکی کورت دا بوومە خزمەتکارێ شاهی.
سەوادی ل بەندا ٣٩ێ را حەتا بەندا ٥١ێ باسا سەربۆرا ئەحمەد خان و چۆنا خۆ و کوڕێ ئەحمەد خانی بەر ب وەلاتێ شام و مسرێ و دەستهەلاتدارییا سولتان سلیمی ل ئەستەنبۆلێ و مرنا شهزادە ل مسرێ لبەر نەخۆشیا برینا رەش (تاعوون) دکەت.
د بەندا چل و پێنجێ دا ، دەما ئەحمەد خان، کوڕێ خۆ بەر ب مسرێ رێتێخیت و سەوادی ددهتە گەل وی، باسا – ئەسمەر- بوون و بێکەسییا سەوادی بۆ کوڕێ خۆ دکەت و ژێ دخازیت، کو چاڤێ خۆ بدەتێ.
د بەندا ٥٢ێ دا باسا لەشکەرکێشییا سولتان سەلیمی بۆ مسرێ و دادپەروەرییا وی دکەت و مالکا داوییا بەندێدا دبێژیت؛
عجمم گر چە لیک صبح و مسا
ایدرن خاک روم ایلینە دعا
«راستە ئەز عەجەمم، لێ سبێ حەتا ئێواری ئەز نزایێ بۆ ئاخا رۆمێ دکەم».
لە بەندا ٥٣ێ را حەتا داوییا بەندا ٦٤ێ باسا خۆ و کوشتنا خزمەتکارێ خۆ ب دەستێ کەسەکی نەناس و گرتنا خۆ ب توهمەتا کوشتنا خزمەتکاری و گرتنا بکوژێ خزمەتکارێ خۆ ل وەلاتێ شامێ و رزگاربوونا ژ بەلایان دکەت.
ل بەندا ٦٥ێ دا کو بەندا تەواو کرنا ڤێ نەزیمێیە، دبێژیت:
نتەکم بۆ کلام عنبر فام
اولدی طقوز یوز اللی اوچدە تمام
«من ئەڤ کەلاما عەنبەر بۆ د سالا نەهسەد و پێنجە و سێ یێ دا تەواو کر».
ب خاندنا – حال نامە- یا سەوادی، بۆ مە دیار دبیت، کو سەوادی خەلکێ شەروانێ یە و دەما جاحێلییا خۆ دا چۆیە رۆمێ و د دەڤرانا ناڤسالییا خۆ دا ل سالا ٩٥٣ێ کۆچی سەربۆرا خۆ نڤیسییە.
شەروان یێک ژ باژارێن ئیرانا کەڤنە،، کو دکەڤیتە باشۆر رۆژهەلاتا قەفقازێ نێزیک لێوارێن بەحرا خەزەر یان قەزوینێ. ئەیالەتا شەروانێ (حەتا سالا ١٨١٣ێ ز) سەر ب ئیرانێ بوو و نها دکەڤیتە ناوا سینۆرێن کۆمارا ئازەربایجانێ.
سەوادی د بەندا ٣١ێ، کو دەستپێکا پشکا دویێ یا حال نامێ یە، دبێژیت؛ شاهـ ئسماعیل سالا ٩١١ێ کۆچی بوو پادشاهـ. پاشێ باسا هێرشکرنا وی بۆ سەر شەروانێ و گرتنا وێ دکەت، کو وێ دەمێ فەروخ یەسار شاهێ شەروانێ بوو.
پشتی ڤەگەرینا شاهـ ئسماعیلی، رکەبەرییا کورێن فەروخ یەساری بۆ دەستهەلاتداریی و شەرێ ناڤخۆیی دەستپێدکەت. زولم و کوشتن و نا ئەمنی زێدە دبیت. دیسان قزلباشان سەری هلدان و زولم کرن و رەشا ئێمناهێ و ئاسایشا خەلکێ تێکدان.
پاشێ باسا دەستهەلاتدارییا سولتان سەلیم و چۆنا خۆ بۆ مسرێ و نەخۆشیا برینا رەش ل وی وەلاتی و هێرشا سولتان سەلیمێ ئۆسمانی بۆ سەر مسرێ دکەت.
سولتان سەلیم سالا ( ٩١٨ ک،١٥١٢ز) بوویە سولتان و سالا (٩٢٣ێ ک،١٥١٧ێ ز) مسر گرتیە. گرتنا مسرێ ژ لایێ سولتان سەلیمی پشتی سەرهەلدانا برینا رەش ل وەلاتێ مسرێ بوو.
سەوادی میژوویا نڤیسینا سەربۆرا خۆ سالا ٩٥٣ێ کۆچی دایە دیارکرن. ئەڤ مێژوویە نیشان ددەت، کو سەوادی ٣٠ سالان پشتی نەخۆشییا برینا رەش و چۆنا سولتان سەلیمی بۆ مسرێ نڤیسییە و سێ سالان پشتی نڤیسینێ ژی، یانی سالا ٩٥٦ێ جارەک دی پێداچۆیە و نڤیسییە.
ژ لایەک دیڤە سەوادی دبێژیت ب ئاوایی عەجەمی من ئەو نەزیما تورکی نڤیسییە. جارەکێ ژی دبێژیت؛ گەر کو ئەز عەجەمم، لێ نزایێ بۆ رۆمێ دکەم.
سەوادی بەدەلا ناڤێ ئیران و ئۆسمانی، پەیڤێن؛ عەجەم و رۆم بکار ئینایە. بەرێ هاتنا ئۆسمانیان، ئیران و رۆم هەڤسینۆر بوون و پشتی هاتنا ئۆسمانیان ژی ژ لایێ گەلێن ئیرانێ ئەو دەر ب ناڤێ رۆم هاتیە ناسین.
عەرەبان پەیڤا – عەجەم – بۆ کەسێن نە عەرەب و خەلکێ ئیران و توورانێ ب کار ئیناینە و ئۆسمانیان ژی وەلاتێ ئیرانێ و گەلێن ئیرانی بە عەجەم و وەلاتێ عەجەم ناسینە.
هەلبەستڤانێن وەک؛ فردەوسی، نزامی، جامی و سەعدی و … ژی پەیڤا عەجەم بۆ وەلات و گەلێن ئیرانێ بکار ئینانە.
ئەحمەدێ خانی ژی دبێژیت؛
گەر دێ هەبوا مە ئتفاقەک
ڤێکرا بکرا مە ئنقیادەک
رۆم و عەرەب و عەجەم تەمامی
حەمییان ژ مەرا دکر غولامی
عەجەم بوونا سەوادی نە ب ڤێ مانایێیە کو ئەو کورد نینە. سەوادی ئەو پەیڤ ب ڤێ مەبەستێ بکار ئینایە کو ژ گەلێن ئیرانێیە. د مێژوویا کەڤنە کوردان دا ئاران و شەروان دو دەڤەرێن دیارن.
نازناڤێ سەوادی ژ – سەواد – و پاشگرا -ئی – یا نسبەتێ پێکهاتیە و ناڤەکێ نێرە.
سَواد – : د زمانێ عەرەبی دا ناڤێ نێرە و چەند کەس ژ یارێن حەزرەتێ محەمەد پێغەمبەر(س.خ) ناڤێ وان – سەواد – بوویە. وەک؛ سەواد کوڕێ زەید ئەنساری ئەل خەزرەجی، سەواد کوڕێ خەزییەت ئەنساری، سەواد کوڕێ قارب…(3). هەروسا د فەرهەنگێن عەرەبی و فارسی دا ب مانایا؛ «رەشایی، رەش، دەور و بەرێ گوند و باژاران،کۆما مرۆڤان، تۆپا ئەردێ، هەبوونا زێدە و…ناڤێ جی یە».
د زمانێ فارسی و کوردی دا ژی؛ کەسێ کو بکاریت بخوونیت و بنڤیسیت. با سەواد – باسَواد- سَواد دار- خودان سەواد، تێتە گۆتن.
سەوادی یێ خودانێ – حال نامە – پەیڤا – قەرە یان قرا و ئەسمەر – د زمان تورکی دا بۆ خۆ پەژراندییە و بکار ئینایە، کو د زمانێ عەرەبی دا – سەواد – و د زمانێ کوردی دا ب مانا – رەش و رەشک – ە. د زمانێ کوردی دا کەسێن، کو پێستێ وان رەشە، ب – ئەسمەر – ژی تێنە ناسین.
خودانێ وەرگێرا لەیل و مەجنوونێ ب کوردی ژی نازناڤێ – سەوادی – بکار ئینایە و د سالا – مغز – کو ب حسابا ئەبجەدی دبێتە سالا ١٠٤٧ێ کۆچی، ب راسپارتنا عەبدوللاهـ خانی د دەڤرانا کالیتییا خۆ دا کو – دەورێ ئاخەر – دزانیت، ئەو کار ئەنجام دایە.
نڤیسەرێ شەرفنامێ، ئەمیر شەرفخانێ بدلیسی سالا ٩٨٠ێ (١٥٧٣ز) ژ لایێ ئیسماعیلێ دویێ ب ناسناڤێ «میرێ میران» هاتە سەرفرازکرن و دەستهەلاتدارییا بدلیسێ، کو میراتێ کال و بابێ وی بوو ئسپارتە وی. ئەمیر شەرفخان سالا ١٠٠٥ێ دەست ب نڤیسینا پرتووکا مێژووییە – شەرفنامێ – کر…(4).
شەرفخان د بەرگێ یێکێ دا باسا باژێر و کەلا بدلیسێ دکەت و سەبارەت ب عالم و زانایێن بدلیسێ دبێژیت: هەرتم مرۆڤێن ژێهاتی و زانا ل وی باژێریدا ڤێرا گهەشتنە. بدلیس جهێ بەرهەڤبوونا زانا، عالم و بلیمەتان بوویە و ناڤێ هندەک ژ وان رێز دکەت، کو یەک ژ وان؛
- مەولانا عەبدوللاهـ ناڤدار ب «رەشک» یانی – مەلایێ رەش (ملا سیاه)؛ (مەولانا عەبدوللاهـ بدلیسی»رەشک») دەرسبێژێ مەدرەسا ئدریسیە یە و ئەو ژی یەک ژ زانایێن بژارەیە(5).
خودانێ حال نامە – قرە، قرا – رەشک – بوون بۆ خۆ پەژراندییە و د هەلبەستێ دا نازناڤێ – سەوادی – هەلبژارتییە، سەوادی پشتی ژن ئینانێ و مرنا ژنا خۆ ژ شەروانێ دەرکەتیە. ئەگەر ل تەمەنێ بیست سالییا خۆ دا ل شەروانێ دەکەڤتبیت و چۆ بیتە رۆمێ، دەما نڤیسینا حال نامێ، کو دبێژیت ردینا وی سپی بوویە، دبیت تەمەنێ وی ٣٥ یان ٤٠ سالی بیت. ئەگەر ئەو هەمان مولانا عەبدوللاهـ بدلیسی ناڤدار ب – رەشک – بیت، کو شەرفخان باس دکەت، وی دەمێ، یانی سالا ١٠٠٥ێ، دبیت تەمەنێ وی د ناڤبەرا ٩٠ حەتا ١٠٠ سالان بیت.
ڤێجا ئەگەر سەوادی یێ کو لەیل و مەجنوون د – دەورا ئاخر- دا ب گۆتنا عەبدوللاه خان یان عەبدال خانی، وەرگێرایە، دبێژیت عەبدال خان – سولبیەیێ – میرێ مەرحومە و دەستهەلاتدارییا وی ژی دییتە، هەر ئەو سەوادی یان مەولانا عەبدللاهـ بدلیسی بیت، کو حال نامە نڤیسییە، هنگێ دبیت تەمەنێ وی د ناڤبەر ١٤٠ حەتا ١٤٧ سالان دا بیت.
عەبدوللاهـ خان و عەبدوللاهـ پاشا کێنە؟
د مێژوویا دەستهەلاتدارییا میر و بەگ و خانێن کورد دا، گەلەک ناڤێن؛ عەبدوللاهـ خان، عەبدال خان، ئەبدال خان و عەبدوللاهـ پاشا هەنە. لێ کەسێ کو سالا ١٠٤٧ێ خان بوویە و ل گۆر گۆتنا سەوادی، بابێ وی ژی میر بوویە، ئەم راستی عەبدوللاهـ خان یان عەبدال خانێ بدلیسی تێن، کو حەتا سالا ١٠٦٥ێ ل بدلیسێ دەستهەلاتداری کرییە.
ئەولیا چەلەبی سالا ١٠٦٥ێ هەڤڕێ د گەل ئەحمەد پاشا د سەفرا بۆ کوردستانێ، دبنە مێڤانێ عەبدال خانێ بدلیسی و چەلەبی پەسنا زاناتییا وی د گەلەک بواراندا ددەت. پەسنا کو چەلەبی ژ عەبدال خانی ددەت، کێم – زێدە ل گەل پەسندانا سەوادی ل عەبدوللاهـ خانی هەڤ دگرن.
سەوادی سالا ١٠٤٧ێ کۆچی (١٦٣٧-٨ ز) چێرستا لەیلی و مەجنوون وەرگێرایە و دەستپێکا وێ دا پەسنا دەستهەلاتدارییا میری مەرحووم و عەبدوللاهـ خانی ددەت. دیارە د سەردەمێ دەستهەلاتدارییا خانی، دەستهەلاتدارێ بەری وی ژی ژییایە کو دبێژیت؛– در زل و پەناهێ میرێ مەرحووم-
د داڤییا بەرنڤیسا لەیلی و مەجنوون ب دەستێ محەمەد سراج ئەلکوردی دا ب عەرەبی هاتیە نڤیسین؛
« تمت المختصرة المنظومة بالکردی من قصة مجنون و لیلی علی ید احقر العباد سوادی قد حررها لاجل لوءلوء عمان الوزارة عبداللە پاشا».
( تەواو بوو کورتیەک ژ نەزیما کوردی یا چیرۆکا مەجنوون و لەیلا بدەستی عەبدێ هەری کێماس سەوادی کو بۆ مرواریدێ عومانا وەزارەتێ عەبدوللاه پاشا نڤیسییە).
د دیرۆکا دەستهەلاتدارییا ئۆسمانیان دا، ل چەرخا ١٨ز،کەسەک بناڤێ عەبدوللاهـ گهەشتیە پێگەها وەزارەتێ و ولایەتا دیاربەکرێ و سالا ١٧٦٠ێ ل دیاربەکر وەفات کرییە.
د قامووسا ناڤان ل مالپەڕا ئەدەبیاتا تورک دا ژێر ناڤێ» چەتەجی عەبدوللاهـ پاشا» هاتیبە گۆتن؛
«عەبدوللاهـ پاشا کو بناڤێ چەتەجی دهاتە ناسین، ل قەسەبا چەرمکێ سەر ب دیاربەکر ژ دایک بوویە. ب وەزیرتی و والیتی یا دیاربەکرێ ئەرکدار بوویە…»(6).
هەروها د مالپەڕا بیووگرافی بەتا ( iyografya beta) دا ژێر ناڤێ چەتەجی عەبدوللاهـ پاشا هاتییە نڤیسین؛
«یەک ژ عالم، والی، وەزیر، خەتات، شاعرێن چەرخا ١٨ێ سالا ١٧٦٠ێ ل دیاربەکرێ وەفاتکریە. ناسناڤێ وی د هەلبەستێدا «ئاهی»یە. خەلکێ چەرمکێ یە.ئەم دشێن بێژن؛ ناسناڤ یان لەقەبێ – چەتەجی- ل بەر سەرکەڤتنێن، کو عەبدوللاهـ پاشا پشتی ئەرکا ئەمیرێ حەجێ، ل هەمبەر ئوربانێن – عُرْبَان – سەرکێش دەست خۆڤە ئینا، پێ هاتیە دان. ل چەرمکێ ب باشی خوەند و عەرەبی و فارسی گەلەک باش فێربوو و ببوو حافزێ قورئانێ. پشتی کو ل گەنجیتیا خۆ دا بوو فەرماندێ لەشکەری، تەولی شەرێن ل گەل ئیرانێ بوو و ل بەر سەرکەڤتنێن خۆ ناڤدار بوو و بوو سەبەبێ سەرشۆرییا هندەک وەزیران. د هەمبەر جامێرییا وی پلەیا – میرێ میران- و سالا ١٧٤٤ێ ژی روتبا وەزیرتییێ ڤەرگرتییە. سالا ١٧٣٩ێ ببوو بەگلەرێ بەگێن سیواسێ. سالا ١١٥٧ک (١٧٤٤ز) بەرێ والیتییا دیاربەکرێ، دو جار ل سیواس، دو جار ل ئەرزەرۆم و رەقایێ، سالا ١١٥٩ک (١٧٤٦ز) ژی ل ئادانا، وان، ترابزۆن، ئانادۆلێ و حەلەبێ کرییە.
چەتەجی عەبدوللاهـ پاشا چۆبیتە کیدەرێ سەرکەڤتی بوویە…
کەساتییا وی ب زانست و ئەدەبێ هاتیە ناسین. جوانییا نڤیسینا وی ناڤدارە. مەدها نەبەوی، کو ل سەر تەختەیەکی درێژ نڤیسییە، ل دیوارێ جامعا کەلا دیاربەکرێ یە. هەبوونا دو پرتووکێن ب ناڤێن: «تەرتیب زیبا، ئەنهارول جنان فی وجدان ئایەتولقورئان» نیشان ددەت، کو زاتەکی زانا بوویە. بلی ڕێڤەبەرییێ خەتات و شاعر بوو… د هندەک مالان دا – حلەیا نەبەوی ب نڤیسینا وی بخوە پەیدا دبیت. سالا ١٧٦٠ێ ل دیاربەکرێ وەفاتکرییە و ل گۆرستانا دەروەیی –چیا- هاتییە ڤەشارتن. چەتەجی عەبدوللاهـ پاشا دەما کو سالا ١٧٥٦ێ والییێ دیاربەکرێ بوو، مەدرسەیەک ب ناڤێ خوە ل چەرمکێ چێکر، کو نها ژی ل چەرمکێ بۆ خزمەتکرنا گەردشگەران ڤەکرییە…»(7).
باب و باپیرێن عەبدوللاهـ پاشا دەستهەلاتدار و خان و میر و بەگ نەبوونە.
بەرنڤیسیا کو ل داوییا وێ ناڤێ عەبدوللاهـ پاشا هاتیە نڤیسین و گۆیا سەوادی بۆ وی نڤیسییە، پشکا پەسندانا دەستهەلاتداری چنینە و ئەز باڤرم، کو کەسەک دی کورتییەک ژ وەرگێرا چێرستا لەیلی و مەجنوون یا سەوادی بۆ عەبدوللاهـ پاشا کورت کرییە و وەک دیاری دایە وی. بەر وێ هندێ ژی نڤیسییە: « تمت المختصرة المنظومة بالکردی من قصة مجنون و لیلی…».
سەوادی دبێژیت، گۆت: تەرجومەکی ژ لەیلی و مەجنوون. لێ ل ڤرادا هاتییە گۆتن «قصة مجنون و لیلی». ئەڤ ئاوایێ نڤیسینا ناڤێ چێرستێ نە کاری شاعرەکی ژێهاتی و زانا وەک سەوادی یە.
ژ لایەکی دن را هاتیە نڤیسین؛ «… لاجل لوءلوء عمان الوزارة عبداللە پاشا». ئەڤە ژی شارەزا نەبوونا خودانێ ڤێ نڤیسێ د زمانێ عەرەبی دا ددەتە خوویاکرن و نەکارییە « وزارة» و «وەزیر» ل هەڤ جودا بکەت. «وەزارة» دەزگەهـ یان تەشکیلاتا رێڤەبەرییا وەلاتانە. لێ «وەزیر» کەسێ یەکێ ل وێ دەزگەهـ یان تەشکیلاتا رێڤەبەرییێ یە. یا راست ئەوە کو نڤیسیبا؛»… لاجل لوءلوء عمان الوزیر عبداللە پاشا».
ئەنجام:
- ئەگەر ئەڤ بۆچۆنە کو سەوادی سالا ١٠٤٧ێ چێرستا لەیلی و مەجنوون ژ فارسی وەرگێرایە راست دەرکەڤیت، مێژوویا وەرگێرانێ د زمانێ کوردی دا، دێ ببیتە خودانێ پێگەهەکی گرنگ و تایبەت و زێدەتر ژ سەد (١٠٠) سالان پێشدا بچیت. چونکو حەتا نها وەرگێرانا چێرستا «خوسرەو و شیرین» یا نزامی ب دەستێ خانایێ قوبادی ب دەڤۆکا هەورامی کو سالا ١١٥٣ێ ک/ ١٧٤٠ێ ز، وەرگێرایە، وەک یەکەم وەرگێرا کوردی ل زمانەکی دی، تێتە ناسین.
- ل گۆر وان ئاگاهیێن بەردەست ئەم دشێن بێژن؛ سەوادی خەلکێ شەروانێ، خودانێ دو چێرستان ب زمانێ کوردی و تورکی یە. د ناڤ خەلکێدا ب – رەشک – هاتیە ناسین و ب گۆتنا شەرفخانێ بدلیسی ناڤێ وی؛ مەولانا عەبدوللاهـ بدلیسی یە.
هەلبەت ئەڤ گۆتنەنە تنێ بۆچۆنەکە بۆ ناساندنا جـهـ و ناڤێ سەوادی و سەرەداڤەک بۆ لێکۆلین و دەستڤەئینانا بەلگە و ئاگادارییێن زێدەتر سەبارەت ب ناساندنا سەوادی و بەرهەمێن وی.
ژێدەر:
- دو بەرنڤیسێن محەمەد سراج الکوردی و محەمەدێ کال من ژ ئارشیوا سەیدا عەبدولرەقیب یووسف ڤەرگرتنە.
- یووسف عەبدولرەقیب، گۆڤاری بەیان – ژمارە ٦٧ کانونی یەکەم – ١٩٨٠. ر ٨٧.
- قاموس اعلام، تاریخ وجغرافیا وتعبیر اصلح کافیە اسماء خاص، سامی شمس الدین، مهران متبعاسی، ١٣١١، استانبول ج٤.
- رووحانی (شیوا) بابامردوخ، تاریخ مشاهیر کرد، سروش،تهران ١٣٦٤،ج.١، ص٢٨٨.
- شرفخان بدلیسی، شرفنامە. ج ١،ص.١، نشر اساتیر، تهران ١٣٧٧، ص ٣٤٨.
روحانی (شیوا). بابا مردوخ. تاریخ مشاهیر کرد، سروش، تهران ١٣٦٤، ج .١،ص١٧٣.
- . https://tees.yesevi.edu.tr
- https://www.biyografya.com/biyografi/248
