گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
سه‌لوا محه‌مه‌د نهێلى
ژن پێشەنگا سەركەفتنا خێزانێ و جڤاكى و نەتەوەیا خۆ یه. یا هاتییە گۆتن؛ كو ژن یا بێهێزە، ئانكو ئەو هێزا زەلامی هەیی ژنێ نینە، ئەو راستە؛ لێ ب تنێ ژ لایێ جەستەیی ڤە وێ جوداهییێ دبینین، ژ بەر كو ژن خودان هزر و بیرێن بهێزە یا بێ جوداهییە هەڤبەرى شیانێن هزری ل گەل زەلامی، ژن یا ژیر و وێرەك، كو باوەری ب خۆ و بڕیاردانا خۆ هەیە و گەلەك بهێزترە ژ زەلامی تایبەتی د بیاڤێ كارێن جڤاكی دا. بۆ ڤێ مژارێ، مە چەند شێرە ژن ژ لایێ رەوشەنبیری و خواندنێ ڤه هەلبژارتینە، دێ هندەك ژنێن كورد و بیانی ل ساڵێن سەدێ دوازدێ تا نوزدێ دا ده‌ینە دیاركرن، ژ بەر كو خواندن و پێشڤەچوونا ژنان ل وی سەردەمی تشتەكێ ب ساناهی نەبوو.
خوشبەختانە ئەم شیاینە تا رادەكێ رۆلێ ئه‌ڤان ژنێن پێشه‌نگ یێن بیانى وه‌كو (توبا ئازمودێ، فاتیما فەهری و سۆفیا لوئیزا جكس بلەك) و یێن كورد وه‌كو (مەستوورە خانێ و حەبسه‌خانا نەقیب) دیار بكەین.
توبا ئازمودێ (1878 – 1936):
خانما توبا ئازمودێ هەر ژ زارۆكینیا خۆ، حەزا خواندنێ ل دەڤ هەبوو، بابێ وێ میرزا حه‌سه‌ن خان كەسەكێ خاندەڤان و رەوشەنبیر بوو، كچا خۆ توبا خانێ مامۆستایێن تایبەت گرت بوون، هەر د ژییێ زارۆكینییێ دا، ل گەل خواندنێ؛ خۆ فێرێ زمانێ عەرەبی و فەرەنسی كر بوو(1)، هەر چەندە یا هەڤدەم بوو ل گەل سه‌روبه‌رێ ئالۆزێ سیاسی یێ ئیرانێ ل وی سەردەمی، كو هشیاربوونا گەلێ ئیرانێ بوو، ئانكو دەستپێكا شۆڕەشا مەشرۆتیێ (الثورة الدستوریة) بوو، لێ یا بەردەوام بۆ ل سەر خواندنا خۆ، ب ڤێ چەندێ حەزا خواندنێ ل جەم ژنێن دەوروبەرا ژی پەیدا بوو، لەورا چاڤ ل توبا خانێ كرن، بەر ب خواندنێ و پێشكەفتنێ ڤە بچن، توبایێ بەری شۆڕەشا مەشرۆتیێ ل ساڵا 1903ێ، ئێكەم قوتابخانەیا بنەڕەتی یا كچان ل باژێرێ تەهرانێ ب ناڤێ (پەروەرش) دامەزراند، بەلێ ژ ئەگەرێ روى ب روی بوونا هەڤدژێن پێشڤەچوونێ، ئانكو كه‌ڤنه‌پەرێسان، ژییێ قوتابخانێ ب تنێ چار رۆژان ڤەكێشا(2)، لێ ئەڤ شێرە ژنە دەستبەردایى حەز و شیانێن خۆ نەبوو، هەڤبەرى هەمی ئاستەنگ و هەڤڕكییان راوەستیا بوو، لەوا ل ساڵا 1908ێ، دوبارە قوتابخانەیەكا دی ب ناڤێ (ناموس) دامەزراند. دابینكرنا هەمی پێدڤییێن قوتابخانێ ب ستویێ خۆ ڤە گرتن، ژ بلی كو ئێكەم وانە بێژا ژن بوو د وی سەردەمی ل وەلاتێ ئیرانێ. ل سەر پێشڤەچوونا مللەتێ خۆ هه‌را بەردەوام بوو، ل ساڵا 1928ێ ئێكەم قوتابخانا ئامادەیی ل باژێرێ تەهرانێ دامەزراند، كۆمەكا مامۆستایێن زەلام ل ڤێ قوتابخانێ دا هاتنە دامەزراندن، توباخانێ تا دووماهییا ژییێ خۆ بەردەوامی دا كارێ خۆ یێ فێرخوازیێ(3).
فاتیما فەهری (800 – 878):
د دیرۆكێ دا، گەلەك نموونە یێن ژنێن موسلمان هاتینە تۆماركرن، كو خودان پلە و جهێن بلند بوون، شوین تبلێن وان ل سەردەمێن جودا جودا دا د دیارن، لێ یا ژ هەمیا كاریگەرتر فاتیمایە ئەوا ب ناڤێ (أم البنین)، كو كچا محەمەد فەهری قورەشی بوو، ل ساڵا 800 زایینی ل باژێرێ قەیرەوان ل تونسێ ژ دایك ببوو، لێ ل سەردەمێ دەستهەڵاتدارییا (ئدریسێ دویێ) ل گەل مالباتا خۆ بەر ب مەراكش ڤە چوو بوون، ل وێرێ دمینن، بابێ وێ دەولەمەندەكێ ب ناڤودەنگ بوو، پشتی بابێ وێ وەغەركری؛ سامانەكێ زێدە ل پشت خۆ بۆ وێ هێلا بوو، ژبەركو ب تنێ ئەو بوو، خویشكەك ب ناڤێ مریەم هه‌بوو، لەورا وێ بڕیار دا وی سامانی بكەتە سەدەقە، مزگەفتەك ب وی سامانی ئاڤاكر بوو، مەزاختنەكا زێدە لێ كر بوو؛ دەمێ دیتی تێرا وان ناكەت عەردێ دەوروبەرێن وێ هەمی كڕین و ئەو مزگەفت بەرفرەهتر لێ كر، بەشەكێ وێ بۆ خواندنێ و پەرتووكان تەرخان كربوو، ب ڤێ چەندێ ب بوورینا دەمی، هژمارا خاندەڤانان زێدە ببوو، لەوا ئەو مزگەفت هاتە گوهۆڕین بوو زانینگەهـ ب ناڤێ (قه‌ەرەویین) ل باژێرێ فاس ل مەغرب، خواندنا ئایینی و زانستێن جودا جودا مینا: فیزیا، كیمیا، مێژوو، ئەدەبیات، زمانێ بیانی و گەردوونناسی لێ دهاتنە خواندن. لەوا د دیرۆكێ دا بوویە ئێكەمین زانینگەهـ ل جیهانێ و بوویە ئەگەرێ دەرچوونا چەندین زانا و بیرمەند و فیلەسۆفان. ئەڤ چەندە ژی بوویە جهێ شانازییا ژنێن موسلمانان، كو كەڤنترین زانینگەهـ ل دیرۆكێ ل سەر دەستێ ژنەكا موسلمان هاتبوو ئاڤاكرن. پشتی (9) نه‌هـ مەهان ژ دامەزراندنا زانینگەهێ، فاتیما فەهری ل ساڵا 878 ل باژێرێ فاس وەغەركریە(4).
سۆفیا لوئیزا جكس بلەك (1840 – 1912)-(Sophia Louisa Jex Blak):
سۆفیا ل 21 كانوونا دویێ 1840ێ، ل باژێرێ هیستینگز- نیوزلەندا (New Zealand Histimegs) هاتییە دونیایێ، سۆفیایێ تا ژییێ (8) هه‌شت ساڵیێ خواندنا خۆ ل مال دخاند، پاشی بۆ تەمامكرنا وێ بەر ب چەندین قوتابخانێن تایبەت، كو دكەڤنە باشۆرێ ئینگلتەرایێ (Southern England) چوویە. سەرەرایێ هندێ، كو دایك و بابێن وێ ب دژی هندێ بوون، كو بخوینیت، لێ بێ رازەمەندییا وان ل ساڵا 1858ێ ناڤێ خۆ ل زانینگەها كوینز (Queens University) ل لەندەن تۆماركر(5)، ل ساڵا 1861ێ هێشتا قوتابی بوو، داخاز ژێ هاتە كرن وانا بیركاریێ ل زانینگەهەكێ پێشكێشی قوتابییان بكەت. ل ساڵا 1865ێ، بەر ب ئەمریكا ڤە چوو، ل وێرێ ل نەخۆشخانا نیو ئینگلەند (New England) كار دكەت و دبیتە هەڤالا نوژدارا ژن. ب ڤێ چەندێ سۆفیا ب كارێ نوژدارییێ داخبار دبیت، لەوا ل ساڵا 1867ێ ب هەڤكارییا ڤێ ژنێ، نامەكێ بۆ سەرۆكێ زانینگەها (Harvard University) د هنێریت و داخازێ ژێ دكه‌ت، كو ل زانینگەها وان ل پشكا نوژدارى بهێتە وەرگرتن، سەرۆكێ زانینگەهێ بەرسڤا وێ ددەت: «ب لێبورین ڤە هێشتا چ بەشێن نوژدارى بۆ ژنێ ل دەڤ مە نەهاتینە ڤەكرن». ل ساڵا پاشتر سۆفیا داخازییا خۆ پێشكێشێ زانینگەها نوی یا نوژدارى ئەوا ژ لایێ ئیلیزابیت بلەكوێل(Elizabeth Blackwell) ڤە ل نیویورك هاتییە دامەزراندن كر، بەلێ بابێ وێ وەغەر دكەت، نەچار دبیت ڤەدگەریتە دەڤ دایكا خۆ ل بریتانیا. ل ساڵا 1869ێ، بابەتەكێ وێ ب ناڤونیشان «نوژدارییا باش بۆ ژنان» هاتبوو بەلاڤكرن، د ڤێ گوتارێ دا، سۆفیایێ بانگەشەیا گرنگیدان ب هەستێ ژنان و نەخۆشان كرییە، ئاماژە ب هندێ ژی دا بوو، كو پەروەردا كچان ب تنێ ب كاروبارێ مالێ و كارێن دەستی ڤە یێ هاتییە سنوردار كرن. دیار دكەت، كو ناهێلن وەكى نوژداره‌كێ كار بكەن…، دیسان داخاز كرییە رێكێ ب دەنە كچێ و ژنێ، دا كو شیانێن خۆ ب بكاربینن و بۆ وان دیار بكەن ژن ژ زەلامان كێمتر نینە. سۆفیایێ بڕیار دا ل بریتانیا نوژدارییێ بخوینیت، لەوا ل مەها ئادارا 1869ێ، داخازییا خۆ پێشكێشی زانینگەهەكا ئەدینبۆرگ (University of Edinburgh) كر، هەرچەندە زانینگەهێ رازیبوونا خۆ ل سەرداخازییا وێ دا، لێ سەرۆكاتییا كارگێرییا زانینگەهێ داخازییا وێ رەد كر ب بەهانەیا هندێ، كو شیانێن هندێ نینن ئامادەكارییێن پێدڤی ژ بۆ داخازیا ژنەكێ ب تنێ دابین بكەن.
سۆفیایێ بۆ جارا دویێ ل هاڤینا هەمان ساڵ دا، ل گەل پێنج ژنان پێشكێشی هەمان زانینگەهـ كرن و پاشی دو ژنێن دیژی هاتنە ل گەل ڤی گروپی، ب ڤێ چەندێ رازیبوون ل سەر هاتە دان. د دیرۆكا بریتانیا دا، ئێكەم جار بوو، كو ژنان دەرفەتا ب دەستڤە ئینانا باوەرناما دكتورایێ د بیاڤێ نوژدارى دا هەبیت. سۆفیا ل ساڵا 1869ێ بوویە پێشەنگا بزاڤا ژنان ل پادشاهەتییا بریتانیا مەزن ل هەرێما ئیرلەندا دا، سۆفیایێ ژ بۆ خواندنا ژنان د بوارێ نوژدارى دا، رۆلەكێ سەرەكی گێرایە، ئەو ل گەل(6) شه‌ش ژنێن دی، كو ب ناڤێ كۆمەلا حەفت ئه‌دینبورگ دهاتنە نیاسین، بزاڤ دكرن ژ بۆ پشتەڤانییا ژنان د بوارێ خواندنا نوژدارى دا، ل ساڵا 1869ێ ئێكەم ژن بۆ خواندنا خۆ د بوارێ نوژدارى دا ل زانینگەها ئه‌دینبورگ ل ئسكاتلەندا دەستپێكری، ئەڤ چەندە ژی د دەمەكی دا بوو، كو خواندن د ڤی بیاڤی دا بۆ ژنێ یا سنوردار كری بوو، چ ناڤەندێن تایبەت بۆ خواندنێ یا گرێدایی ب پشكا زارۆكبوونێ (مامایی) ڤە نەبوون، هەولێن وێ ژ بۆ ڤەكرنا ڤێ پشكێ، تایبەت كو رۆلەكێ سەرەكی هەبوو بۆ دامەزراندنا دو پەیمانگەهێن تایبەت د بوارێ نوژدارییا ژنان دا ل لەندەن و ئه‌دینبورگێ دا هەبوو، سۆفیا د ژییێ (70) ساڵیێ دا گەهشتە گوپیتكا سەركەفتنا خۆ د بوارێ نشتەگەرییان دا، هەروەسا د ژییێ (71) ساڵیێ دا، ببوو نوژداره‌كا سەركەفتی و دكتۆرایه‌‌كا زانینگەهان ل وەلاتێ بریتانیا دا(٦).
مەستوورە كوردستانی (ماهـ شەرەف خانم/1805 – 1847):
ل باژێرێ سنە (سەنەنده‌ج) ل رۆژهەلاتا كوردستانێ ژ دایكبوویە، ب ناڤێ مەستوورە كوردستانی یان مەستوورە ئەردەلانی دهاتە نیاسین، ژ مالباتەكا خانەدان و بناڤودەنگ یا كوردان بوو، زمان و ئەدەبیات، كوردی، فاسی، عەرەبی، فەقهی و ئیسلام(7) ل بابێ خۆ ئەبولحەسن به‌گ فێر بوویە، مەستوورە د ژییێ (17) ساڵیێ دا هەڤژینی ل گەل خسرو خانێ ئەردەلانی؛ دەستهەلاتدارێ میرگەها ئەردەلان، كوڕێ ئەمان اللە خان والیێ سنە پێكئینا بوو(8). د دیرۆكێ دا دهێتە هژمارتن ئێكەم ژنە كو نڤیسەر و هزرڤان ل وی سەردەمی دا، ژنەكا بیر تیژ و ژیر بوو، نڤیسەر بۆ د بوارێ هەلبەستێ، ئەدەبیات و دیرۆكی دا، ژنەكا خودان شیان بوو، خۆشی ژ نڤیسینێ و خواندنێ وه‌ردگرت، خه‌تدەست نڤیسەكێ جوان و ب رێكوپێك هەبوو. ب بۆرینا دەمی، هەست ب هندێ دكر، كو چ كچ و ژنان د وی سەردەمی دا دەستێ وێ یێ نڤیسانێ ل چ دەران نەبوویە(9).
مێژوونڤیسێن بیانی، مەستوورە خانا شۆخ و شەنگ، خودان رەوشتەكێ بەرز ب (ئاڤا زێری) ناڤ كرییە، ژ بەر كو ژنەك بوو یا ئاخفتن خۆش و شرین و وێرەك و چاڤ نەترس بوو، ب هشیاری هەلبەستێن خۆ و ب خەتەكێ جوان و دەربڕینەكا باش دنڤیسین، بەلێ ب مخابنی ڤە ژ بەر شەڕ و ئاژاوه‌یێن ناڤخویی و هەڤڕكییا بەردەوام د ناڤبەرا ئیرانێ و ئیمپراتورییەتا ئوسمانی دا، نێزیكی بیست هزار ژ بەیتێن دیوانا وێ یا پڕ بەها ژ ناڤچوون، به‌لێ خۆشبەختانە ل ڤێ دووماهیێ دا سەركێشی زانینی (حاج یه‌حیا مه‌عرووف) یێ ئیرانى، رابوویە ب كۆم ڤە كرنا هەلبەستێن وێ یێن گرنگ، پشتی ماندیبوونەكا زۆر، شییایە دو هزار بەیتان ژ هەلبەستێن وێ كۆم بكەت، ل ساڵا 1925ێ ل ژێر ناڤونیشان (دیوان ماهـ شرف خانم كردستانی) ل چاپخانا شورۆی ل تەهرانێ چاپ بكەت و بێخیتە بەر دەستێ خاندەڤانان(10).
مه‌ستووره خانێ گەلەك حەز ژ خواندنا پەرتووكان دكر. ب ڤی ئاوایی كارتێكرنەكا مەزن ل سەر نڤیسینێن وێ یێن هەلبەستان و دیرۆكی ژی كرینە. بابێ مەستوورێ هەردەم ئەو ل باژێران و كەلهان دگێراند، داكو ژ نێزیك هایداری ژ شینوارین دیرۆكی هەبیت، ب ڤێ چەندێ حەز و ڤیانا وێ بۆ دیروكێ زێدەتر لێ هاتبوو، لەوا پتر حەز ژ خواندنا بابەتێن دیرۆكی دكر، مەستوورە ب خۆ دیار دكەت: «رۆژەكێ چاڤێ من ب نڤیسینەكێ كەڤت، كو ل دۆر كوردستانێ نڤیسا بوو، هەر چەندە ب هویربینی نڤیسا بوو، بەلێ گەلەك كێماسی تێدا هەبوون، خانما مه‌ستووره دبێژیت: ل وی دەمی من هزر د هندێ دا كر، كو ئەز ل دویڤ شیانێن خۆ دەست ب دەمە نڤیسینا دیرۆكێ و وان كێماسییان راست ڤە بكەم و راستییێ تەمام بكەم، وەك ئەركەكێ نەتەوەیی و تشتەكی ل سەر دیرۆكا ئەردەلانێ بنڤیسم، وەك ئەركێ من، داكو گەلێ من رۆژەكێ ژ رۆژان ب ناڤێ من شاد ببن». دیسان دیار دكەت: «ژ بۆ ڤی كارێ دیرۆكی ژی، من گەلەك پەرتووك ل سەر دیرۆكێ خواندن و چاڤپێكەڤتن ل گەل مروڤێن دانعه‌مر كرن، هەتا من ئەڤ دیرۆكە نڤیسی، هه‌روه‌سا دبێژیت: ژ خاندەڤانان دخازم من ژ لاڤایێن خۆ بێ بەهر نەكەن»(11).
ل دویڤ ئاخفتنا (دكتور صدیق صفی زادە)، خالقی جوانییەكا بێ هاوتا دایە مەستوورە خانێ ژبلی جوانیێ یا شرین و لەشەكێ جوان و رێكوپێك هەبوو كو هەمی ب جوانیا وێ مەندەهوش دبوون، هەر دیسان دیار دكەت كو وەسا هاتیە ئافراندن بێ كێماسی ب هەمی لایەنانڤە ژبلی جوانی و شرینیا وێ و دەست نڤیسەك دابویێ كو چ كەسێ ل وی سەردەمێ ئەو تێدا دژیای ئەو دەست نڤیس نە بوویە، هونەر، ئەدەبیات، زمانزان، دێرۆك نڤیس و هەلبەستڤان كەسەكا سەركەفتی بوو، خالقی ئەڤ هەمی نیعمەتە ب وێرا بەخشی بوون. دیاردكەت مه‌ستووره خان پشتی وەغەرا هەڤژینێ خۆ، ئه‌و (13) سێزده ساڵان د ناڤ مالباتا خۆ دا دژییا، پاشی بەر ب باژێرێ سلێمانیێ ڤە دچیت بۆ ماوەیێ ساڵەكی ل وێرێ ئاكنجی دبیت، ل وی دەمى، كوڕمەتێ وێ حسێن قولی خان وەغەر دكەت، ب ڤێ چەندێ ژیانێ ل دەڤ مەستوورێ چ ڕامانا خۆ نامینیت و تایا مرنێ مه‌ستووره خانێ دگریت، ب وێ تایێ ل ساڵا 1847ێ وەغەرا دووماهێ دكەت و ل باژێرێ سلێمانیێ دهێتە ڤەشارتن(12).
هاتییە زانین، كو مه‌ستووره خانێ دیوانا وێ یا هەلبەستان ژ (20) بیست هزار بەیتا پێكهات بوو، ئەوا ب ناڤێ (دیوان ماە شرف)، هەروەسا پەرتووك ل دۆر دیرۆكا ئەردەلانێ ژی هەبوو، ل دویڤ ئاخفتنا رۆژهەلاتناسا روسی (ڤاسێلێیڤا)، كو جهه‌كێ تایبەت د هیستۆریۆگرافیا ئەردەلان ل رۆژهەلاتا كوردستانێ هەیە، ل ساڵا 1990ێ دا، هەر وێ رۆژهەلاتناسێ ئەو پەرتووك بۆ زمانێ روسی وه‌رگێڕا(13).
من ان زن كە بە ملك عفاف صدر گزینم
زخیل پردگیان نیست در زمانە قرینم
بەزیر مقنعە من را سریست لایق افسر
ولی چە سود كە دوران نمود زار چنینم؟
ب رامانا:-
من ئەو ژنەم كە بە پاكی لە سەرووی هەمووانم
لە هەموو خێلی ژناندا نییە كەس هاوشانم
لە ژێری سەروێنەكەمدا سەرێكە هێژای تاج
بەڵام لە زەبری زەمانم وا قەتیسی دەورانم(14).
هاتییە زانین كو مه‌ستووره و هەڤژینێ وێ خسرو خان ب هەڤرا هەلبەست دارێژتینە هەر دویان د هەلبەستێ دا پەسنا ئێكودو دكرن، خسرو خان یێ هەڤكار بوو ل گەل مه‌ستووره خانێ، كو بەردەوام بیت ل سەر خواندن و نڤیسینێ و دارێژتنا هەلبەستان، ئەڤە ژی چەند بەیتێن هەلبەستێن وێ نە:
باقی تا ئەو رۆ عومر بەرجام بۆ
باقی تا ان روز كە عمرم پا برجا ماند
شەرت بۆ پەی خەسرەو هەر واوەیلام بۆ شرگ است برای خسرو پیوستە مویە كنم
تا خالق كێرۆ دیوان مەحشەر
تا خالق روز محشر را پدید اورد
شین(مه‌ستووره) جە شرین بەتەر
شیون (مستورە) از شرین بیشتر خواهد بود(15)
خانزاد خاتوونا سۆران (1555 – 1615):
شاهژنا مێرگەها سۆران، كچا حەسەنێ كوڕێ سلێمانی، هەڤژینا میر سلێمان بەگی بوو، ل ناڤەراستا ساڵێن سەدێ شازدێ دا ژ دایكبوویە(16)، ئێك ژ ژنێن ناڤدارێن كورد بوو، پشتی برایێ وێ سلێمان بەگ ل ساڵا (1590)ێ ب پیلانەكێ ل سەر رێكا بەغدا هاتییە كوشتن، دەستهەڵاتدارییا میرگەهێ كەفتییە ل سەر ملێن خاتوون خانزادێ، (7) حه‌فت ساڵان دەستهەڵات ل میرگەهێ كرییە(17)، خانزاد ژنەكا خودان هێز و خۆراگر و ژیر بوو، د ماوەیی ڤان (7) حه‌فت ساڵێن دەستهەڵاتدارییا وێ، گەلەك كار بۆ میرگەها خۆ ئەنجام داینە، ب تایبەتى د لایەنێ ئاڤەدانكرنێ دا مینا ئاڤاكرنا كەلهان، مزگەفتان، قوتابخانان و رێك و بانان…، حه‌تا نوكه ژی چەندین شینوارێن ئاڤەدانى یێن وێ ل دەڤەرا حەریرێ و بێتاسێ ماینە، كو مێژوویا وان ڤەدگەریتەڤە بۆ سەردەمێ دەستهەڵاتدارییا وێ، ل سەردەمێ وێ میرگەهـ گەشەكرنێ ب خۆڤە دبینیت و ب هەمی لایەنان ڤە بەرفرهتر لێ هاتبوو(18).
نڤیسەرێ گه‌ڕۆك (كەریم زەند) ب ڤی شێوەیی ئاماژە ب خاتوون خانزادێ دكەت: شاهژنا میرگەها سۆران بۆ ماوەكێ درێژ ب هشیاری و ب رەوشەنبیریا خۆ، دەستهەڵاتداری ل ڤێ مێرگەهێ كرییە و ب رێڤەبرییە، پڕانییا خەلكێ ژێ د رازی بوون، ب بوو جهێ شانازییا ژنا كورد د بیاڤێ وێرەكی و سوارچاكی و ب رێڤەبرنا دەستهەڵاتێ دا، د هەمی شەڕ و ئالۆزیان دا؛ ب جلكێن شەڕی ل پێشییا سوارێن شەڕی ب رێدكەڤت. دیسان بۆ مە دیاردكەت گەلەك كەلهە و مزگەفت و فێرگەهـ ئاڤاكرینە(19).
حەبسەخانا نەقیب (1891 – 1953):
ل باژێرێ سلێمانیێ ژ دایك بوویە، كچا شێخ مەعرووفێ بەرزنجی یە، نەڤیا كاك ئەحمەد شێخی بوو، خێزانا شێخ عەبدولقادر حەفید بوو، حەبسەخان ژ مالباتەكا مەزنا ئولدار و زانست خاز بوو، ئێك ژ وان ژنان بوو، كو ناڤودەنگیا وێ ل كوردستانێ بەلاڤ ببوو، ژنەكا چاڤتێر و خێرخاز و دلۆڤان و خودان رەوشتەكێ جوان بوو، یا دلسۆز و وەفادار بوو، وەكی سەركردەكێ بوو ژ بۆ ژنێن دەوروبەرێن خۆ، دەستێ هاریكارییێ بۆ هەمیان وەك هەڤ درێژ دكر، ژ بەر زمان شرینییا وێ، وەفاداری و مروڤایەتییا وێ بۆ ژنان؛ هەردەم دیوانخانا وێ یا تژی ژن بوون، ل وێ دیوانخانێ دا هەردەم باس ل خواندنێ، رەوشەنبیریێ، رەوشتێ باش و كوردپەروەریێ دكر، ئانكو دشێین بێژین دیوانخانا وێ خواندنگەهەكا كۆمەلایەتی و فێرخازییا بێ وێنە بوو(20)، ئەو ژنا نیشتمان پەروەر و دلسۆزا ژنان، هەلویستەكێ بەرز هەبوویە ژ بۆ ڤەكرنا خواندنگەهێ بۆ ژنێن سلێمانیێ و دەوروبەران، هەردەم هەول ددا نەزانینێ و نەخواندنێ د ناڤ ژنان دا نەهێلیت، لەوا یا بەردەوام بوو ل سەر هەولدانێن خۆ، ب ڤێ چەندێ شیایە دیوانخانەكێ و خواندنگەهەكا ئێڤاران بۆ ژنان ب دامەزرینیت ژ بۆ فێركرن و نڤیسینێ بۆ نەهێلانا نەخواندنێ، هه‌تا حەبسا خان بخۆ ژی چوویە رێزا وان ژنان، ئانكو بوویە قوتابی ل هەمان خواندنگەهێ دا، ب ڤێ چەندێ د دیرۆكا كوردان دا ئێكەم خواندنگەها ژنان بوو(21)، زێدەباری هندێ، ئێكەم خواندنگەها ژنان بوو، كو ب شێوەیه‌كێ ب رێكوپێك هاتییە دامەزراندن، دیوانخانا خۆ ژی پێشكێش كرییە، كو بكەنە خواندنگەهـ بۆ وان ژنێن فێرخاز، پاشی ئەو خواندنگەهـ كو ملك و مالێ وێ بوو، ژ بۆ پەروەردێ هاتە تاپۆكرن(22).
حەبسەخانێ نە ب تنێ رۆلەكێ باش د فێرخازییێ و پێشڤەچوونێ دا هەبوو، بەلكو پشتی ڤەكرنا خواندنگەهێ، رۆلەكێ باش د كوردپەروەرییێ ژی دا هەبوو، ئەڤی رۆلێ وێ د دیرۆكا كوردان دا ناهێتە ژبیركرن، دەمێ حەبسا خانێ وەك ژنەكا دلسۆز ل ساڵا 1930ێ، نامەك دەربارەی مافێ نەتەوه‌یا كورد بۆ كۆمەلا گەلان هنارتی، ئەڤ چەندە نە ب تنێ د ناڤ كوردان دا جهێ شانازیێ بوو، بەلكو ناڤودەنگییا وێ ل وەڵاتێن بیانی ژی دا دەنگڤەدایە. پشتی ئەنجامدانا چەندین كار و چالاكییێن باش د ناڤ جڤاكێ خۆ دا، حەبسه خان ل 15ى نیسانا 1953ێ ب نەخۆشییا گران وەغەرا دووماهییێ كرییە و ل گردی سەیوان ل باژێرێ سلێمانیێ هاتە ڤەشارتن(23).
ئه‌نجام:
هەر بابەتەكێ ئەم شرۆڤە بكەین، دێ بۆ مە ئەنجامەك ژێ دەركەڤیت، ل دویڤ وان ژێدەرێن ل بەردەست و مە خاندین؛ دێ بینین، كو ژنەك ل وی سەردەمی دا، سەرەرایێ وان هەڤڕكی و ئالۆزییان و رێگریییان، كو بشێت هزرا خواندنێ ل دەڤ خۆ پەیدا بكەت یان هەولا دامەزراندنا فێرگەهان بكەت، نە تشتەكێ كێمە، بەلكو دبینین ئەڤ شێرە ژنە پێشەنگێن رێیا سەركەفتنا نەتەوە و مللەتەكی نە، هەول و ماندی بوون و بەردەوامییا وان پێخەمەت سەركەڤتن و پێشڤەچوونا ژنێ د جڤاكی دا، دیرۆكا مللەتێ خۆ ب هەول و ئەنجامدانا كاروكریاران زەنگینتر لێ دكەن.
ل دووماهییێ دێ بێژم ب هیڤی و ئومێدا وێ چەندێ ئەڤ شێرە ژنە، بۆ مە ببنە نموونە، كو ل سەر رێیا وان بەردەوام بین.
ژێده‌ر:
(1) رویا زابلی، زندگی نامە بانو گوبی ازموده، https://www.abbasrajabi.com/blog/.
(2) تاریخ ما، https://tarikhema.org/ancient/iran/.
(3) نوسین احمدی خراسانی، یادگار گوبی ازمودە بر تارك اموزش زنان ایران، پرتال جامع علوم انسانی، شهریور و مهر 1378 شمارە 6 و7.
(4) دربارەی زنی كە اولین دانشگاە را ساخت چە می دانید؟ https://astane.org.
(5) https://blogs.canterbury.ac.uk/library/lgbt-history-month-sophia-jex-blake-a-pioneer-for-medical-reform
(6) https://fa.m.wikipedia.org/wiki/
(7) دكتر صدیق صفی زادە (بورەكه‌یى)، دیوان مستورە كردستانی، چاپ اول، (تهران: 1377)، ص14.
(8) هەڤژینیا مه‌ستووره خان گەلەك ڤەنەكێشا، چونكى هەڤژینێ وێ خسرو خان ل ساڵا 1834ێ تووشی نەخۆشییەكێ دبیت، د ژییێ 29 ساڵیێ دا وەغەر دكەت. پشتی وەغەرا وی ب چەند ساڵەكان میرگەهـ تووشی لاوازییێ دبیتن و هێرشێن بەردەوام یێن دەولەتا قاجاری بۆ سەر میرگەهێ، لەورا ب نەچاری مه‌ستووره ل گەل مالباتا خۆ ل ساڵا 1848ێ بەر ب باشۆرێ كوردستانێ ڤە هاتن و ل باژێرێ سلێمانیێ ئاكنجی دبن، تاكو وەغەر كری، هەر چەندە هەڤژینییا وان مینا پەیوەندییەكا ئاشتییێ بۆ د ناڤبەرا مالباتا وێ و یا هەڤژینێ وێ دا، چونكى د ناڤبەرا هەر دو بنەمالا دا، نەخۆشی هەبوو، لەوا ژ بۆ ئاشتییا وان خسرو خانی مه‌ستووره خواستییە، بۆ پتر پێزانینان بنێرە: سەلمان نهێلی، ژن و ژنا كورد د كورتە گەشتەكا مێژوویی دا، چاپا ئێكێ، (تەهران: 2020)، ل213. مستورە اردلان؛ اولین زن تاریخ نگار جهان، https://www.isna.ir/news/.
(9) ژبەر كو ئەو سەردەمێ مه‌ستووره خان تێدا دژیا، كو سەردەمەك بو نەدهێلا كچ یان ژن بخوینن دەرفەت نەبوو وێ چەندێ ببینن، لەوا مه‌ستووره خانێ هزر دكر كو چ ژن وەكی وێ یێن ژیر و خودان شیان نەبوون، نە ل كوردستانێ نە ژی ل ئیرانێ، حەتا ژێدەرێن ئیرانێ ددەنە دیاركرن، كو ل وێ سەردەمێ دا ل جیهانێ هەمیێ كەسێ دەستێ وێ نەبوویە، بۆ پتر پێزانینان بنێرە: http://mobin98.blogfa.com/post/55، زندگی نامە مستورە خانم.
(10) عبدالجبار محمد الجباری، ئافرەتە ناودارەكانی كورد، بە یاریدەی وەزارەتی كاروباری شیمال لە چاپ دراوە، 1969، ل 51.
(11) هیڤی بەرواری، كەسایەتیا ژنێ د دیرۆكێ دا، چاپا ئێكێ، (هەولێر: 2008)، ل ل 117-118.
(12) دكتر صدیق صفی زادە (بوڕەكه‌یى)، منبع پێشین، ص16.
(13) د. جەبار قادر، ژیانی كورد لە مێژوودا، https://m.facebook.com/190110987817646/posts/ ژنانی كورد لە مێژوو دا، د. جەبار قادر، دەبێ هەر لە سەرەتاوە دان بەو راستیەدا بنێم كە…، ل/640644559430951/
(14) محەمەد عەلی قەرەداغی، دیوانی مەستوورە، ماە شەرەف خانمی ئەردەلانی خەنساوی كورد، (هەولێر: 2011)، ل9-10.
(15) دكتر صدیق صفی زادە (بوڕەكه‌یى)، منبع پیشین، ص164-166.
(16) محمد علی الصویركی، معجم اعلام الكرد فی التاریخ الاسلامی و العصر الحدیث فی كردستان و خارجها، (السلیمانیة: 2006)، ص251.
(17) هیڤی بەرواری، ژێدەرێ بەرێ، ل192-193.
(18) سەلمان نهێلی، ژێدەرێ بەرێ، ل205.
(19) كەریم زەند، سۆری ژیان، چاپا ئێكێ، (سلێمانی: 2003) ل204.
(20) هیڤی بەرواری، ژێدەرێ بەرێ، ل203.
(21) سوزان عومەر، حەبسەخانی نەقیب،
https://www.khaktv.net/all-detail.aspx?jimare=2438&type=farhang
(22) حەبسا خانێ د ناڤبەرا ساڵێن (1939-1945)ێ دا، د ماوەیێ جەنگا جیهانییا دویێ دا؛ رۆلەكێ باش گێرایە، هاریكاری پێشكێشی دەست كورت و هەژاران دكرن، ب تایبەتی ل ساڵا 1942ێ، ئەڤ هاریكارییە ب هەڤكارییا رێكخراوا ئافرەتێن سلێمانیێ بوو، پشتی دامەزراندنا كۆمارا كوردستانێ ل ساڵا 1946ێ دا، رۆلەكێ سەرەكی د هاریكاریكرنا دەستهەڵاتدارێ كۆمارێ دا هه‌بوو، حەبسا خان تا دووماهیا ژییێ خۆ یا بەردەوام بوو ل سه‌ر خزمەت و ئەركێ خۆ یێ مروڤایەتیێ، بۆ پتر پێزانینان بنێرە: محمد علی الصویركی، المصدر سابق، ص238؛ عبدالجبار محمد الجباری، ژێدەرێ بەرێ، ل11-13.
(23) هەمان ژێدەر، ل12-13.
