گۆڤارا مەتین گۆڤارا مەتین
د. محەمەد خدر مەولوود
2 – 2
ئەمەی خوارەوە دەقی شیعری” شەونوێژی نامۆیان “ ی شاعیری ناوداری کورد عەبدوڵڵا پەشێوە. دەقە شیعرییەکە خۆی لە 54 دێرە شیعردەنوێنێ وتەواوی دەقە کە بەسەر5 کۆپلە دابەش دەبێ، بێ ئەوەی شاعیر ئاماژە بە ژمارەی کۆپلەکان بکات ژمارەمان بۆ کۆپلەکان داناوە. ئەمە دەقی شیعری “شەونوێژی نامۆیان”ی پەشێوە :
نەستەلۆژی پەشێو و هەڵکۆڵینى دەق:
عەبدوڵڵاپەشێو لە نێو شاعیرانی شیعری نوێی کوردی دوای عەبدوڵڵا گۆڕان و لە نێو شاعیرانی کرمانجی سەرو و خواری ساڵانی شەستەکانی سەدەی رابردوولە هەردوو دەڤەری سۆران و بادینان، بە یەکێک لەو شاعیرانە دادەنرێ کەوا زیاتر شاعیری تاسەی نیشتمان و سۆزی غوربەتە و شاعیری سۆزو هەڵچوونی دەروونە بۆ دوێنێی منداڵی و سەردەمی مێردمنداڵی و گەنجی و لاوی بەسەرچوو.
پێشێو شاعیری دوور لە نیشتمان و ئاوارەیی و دەربەدەرییە، هەردەم لە هزرو بیری گەرانەوە لە وڵاتی غەریبان و لە غوربەتەوە یە بۆ نیشتمان. هەردەم لەو تەرزە شاعیرانەیە تاسەی منداڵی و مێردمنداڵی ناخی دەهەژێنێ بۆسۆزو تاسەی بینینی هەڵدەستێ بۆ گوندی بێرکۆت و کۆڵان وشەقام شوێن و جێگاکانی باغی شاروپەیمانگای مامۆستایان و یانەی فەرمانبەران و یەکێتی نووسەرانی کورد لقی هەولێر وچایخانەی مام عوسمان وچاپخانەی کوردستانی گیوی موکریانی و گەرەکەکانی سەیداوە و سەیتاقان وتەیراوە وگوندی کەنداڵ وگردی قالینچ ئاغا دۆستایەتی و هاورێیەتی چەندین کەسایەتی نیشتمانپەروەرو و ئەدیب و نووسەران و حەیرانی رەسول گەردی وقۆریاتی مشکۆ و نازدار حەیرانی شیعرەکانی دڵی بۆیان دادەخورپێ.
پەشێو لەوتەرزە شاعیرانەیە کە شیعرەکانی ئاخ وحەسرەت هەڵکێشانە بۆ گەڕانەوە بۆ دوێنێ و ڕابردوو وبیرکردنەوەیە لە دوێنێی بەسەرچوو و بەگشتی گەرانەوە بۆ نیشتیمان، گەڕانەوە بۆ دوێنێ، گەڕانەوە بۆ منداڵی و بیرکردنەوە لە نیشتمان و وڵات لە ئاورەیی و لە غوربەت و دوورلە نیشتیمان و وڵات، سۆزجوڵان و تاسە بۆ دوێنێ و دڵ لێدان وداخورپان بۆ دوێنێ وڕابردوو وبیرکردنەوە و بەبیرداهاتنەوەی کەسی و گشتی بەتایبەتیش لە نیشتمان و وڵات دا. هەموو بارە دەروونییانە ئاماژەن بۆ تووش بوون بەدەردی نەستەلۆژی، جا چ بە شێوە گشتییەکەی بێ یا کەسی و تایبەتییەکەی نەستەلۆژی.
بەگشتی عەبدوڵڵا پەشێو لە نێو ئەو شاعیرانەی بە شاعیری نەستەلژی ناسراون لە ریزی پێشەوەن و زۆرترین دەقی شیعرەکانی دەرژێنە نێو ئەم خانە شیعرییەی کە بە شیعری نەستەلۆژی ناسراوە بە بوونی ئەم بەڵگانەی خوارەوە:
1-هەر ناو و نازناوی شاعیر خۆیەوە عەبدوڵڵا پەشێو، «پەشێو «وەک ناو ناوو نازناوی نەستەلۆژی هەژماردەکرێ و وەک ئەم نازناوانە (پەرۆش، زامدار، بێ بەش، بێخەو، ڕەنجبەر، رەنجەرۆ، شەیدا، ئاوارە، رەنجدەر، دڵزار، بیمار، مشەختی، جگەرخوین، دڵبرین، ..تد) ناوی سۆزدارو هەست بزوێن و نۆستەلیژین.
2- خودی شاعیر عەبدوڵڵا پەشێو شیعریکی بەو ناوەوە هەیە. ئەمە دەقی شیعری (نەستەلژی) یە:
– چەند بیری ئەستێران دەکەم .!
+ «تەنیا لەوێ
هەر ئەستێرەو بۆ جێژوانێک ڕێنماییە «.
– چەند بە عەزرەتی ئاسمانم !
+ «تەنیا لەوێ
ئاسمان دەریای ئاودامانی لەبەردایە «.
– بۆ بۆنێکی خواکرد شێت بووم
+ «تەنیا لەوێ
هەر کولیلکێک شووشە بۆنی سەرواڵایە «.
3- مانەوەی شاعیر لە ژیانی ئاوارەیی و دوورە وڵاتی ولەدەرەوەی نیشتمان، خالێکی دیکەن تا شاعیروەک شاعیرێکی راستەقینەی نەستەلۆژی بناسێنرێ.
4-بابەتی شیعرەکانی هەر لە یەکەم کۆ شیعری فرمێسک و زام -1965-1967 لەو جۆرە شیعرانەن کە دەرژێنە نێو خانەی شیعری نەستەلۆژی و شیعرەکانی قووناغی مۆسکۆی کە لە ساڵی 1973وە دەست پێ دەکات ئەو راستیە باشتر دەسەلمێنێ کە پەشێو لە چاو زۆرێک لە شاعیرانی هاوچەرخ و هاوکوفی خۆی شیعرەکانی لەو بوارەدا گەلێ دەوڵەمەندە.
پەشێو کە ژیانی خێرانی لەدەرەوەی نیشتمان پێکدێنێ و پێشتریش عیشق وخۆشەویستی لەگەڵ کچی نیشتمان و وڵاتی خۆی- کوردستان وپاشان لە ئەوروپا لەساڵی 1973وە بەدواوە عیشق وخۆشەویستی لەگەڵ ئافرەتانی رووسی و ئەوروپی دروست دەبێ، تایبەتیش لەگەڵ ئەم کچانە کە قارەمانی دەقەشیعرییەکانیەتی (ڤالیا، بێئاتی، مۆنیکا وچاوڕەشی باکۆ و قارەمانی دیکەی ئافرەتی بێ ناو) لە شیعری ( ئەدێسە، لەوەتی هەم خەون دەبینم، شەفەق، لە زەردەپەڕداو…تد) و لە چەندین دەقی شیعری تر کە قارەمانی ئافرەتی ئەوروپاین دەبن هۆکاری سەرەکی دروستبوونی حاڵەتی نەستەلۆژی بۆ شاعیر.
5-وەک پێشتر و لە خاڵی پێشوو ئاماژەمان پێ داوە شیعرە نەستەلۆژییەکانی عەبدوڵڵا پەشێوی شاعیر هەر لەسەرەتای ساڵانی 1964-1965 وە دەست پێ دەکات ولە کۆشیعری یەکەمی (فرمێسک وزام -کەرکووک -1967) تا کۆشیعری (شەونامەی شاعیرێکی تینوو- بەغداگە1972)وکۆشیعری (شەونییە خەونتان پێوەنەبینم -چاپی بەغدا 1980) تاکۆتا شیعرەکانی قووناغی شیعرەکانی ساڵانی 2006-2019 دەگرێتەوە.
واتە گەر بیوگرافیایەک بۆ شیعرە نەستەلۆژییەکانی شاعیر بکەین ئەوا تەواوی شیعرەکانی شاعیر هەر لە کۆشیعرە چاپکراوەکانی (پشت لە نەوا ڕوو لە کڕێوە 1965-1979) وکۆشیعری (هەسپم هەورەوڕکێفم چیا1980-2005 ) وکۆشیعری (سەوڵم پۆڵایە وکەناریش دوور2006-2019 ) کەتەواوەی دیوانە شیعرییەکان و لە هەرسێ کۆ بەرهەمدا لە جۆرو چەشنی شیعری نەستەلۆژی تەژییە و چەندین دەقی ناوازەی تیادایە کە توێژەردەتوانێ توێژینەوەی ئەدەبی لێکۆڵینەوەی زانستی لەسەر بنیات بنێ و بۆ مەبەستی زانستی چ وەرگرتنی بروا نامەی ماستەرو دکتۆرابێ یا بۆ بەرزکردنەوەی پلە و ناسناوی ئەکادیمی.
لە کۆی هەموو شیعرەکانی نێو ناونیشانی کۆشیعری ( پشت لە نەوا ڕوو لە کڕێوە)
کە بەرهەمی ساڵانی 1965-1979یە، دەقی شیعری (ئەگەر ئەمجارە بێمەوە– مۆسکۆ16-5-1975)بەیەکەمین شیعری نەستەلۆژی قووناغی مۆسکۆی شیعرنووسینی شاعیر دادەنرێ.
ئەم دەقە شیعریە ( ئەگەر ئەمجارە بێمەوە – مۆسکۆ 1975) یەکێکە لەو دەقە شیعریانەی کە چەندین وشەو دەستەواژەی هەڵگری چەمکی نۆستالیژیان هەڵگرتووە و بە هەبوونی چەندین چەمکی نەستەلۆژی لەم دەقە شیعریەی (شەونوێژی نامۆیان) دا هەر لەسەرەتای ناونیشانەوە دەست پێ دەکات بۆیە ناونیشانی (شەونوێژی نامۆیان-مۆسکۆ1979)سەرەتا هەر ناونیشانەکە وەک خۆی هەڵگری چەمک واتای نەستەلۆژیایە و دەروازەیەکی نەستەلۆژییە بۆ چوونە نێو دەق.
ناونیشان کە ناسنامەی دەقەو دەروازەی ئیستاتیکییە بۆ چوونە نێو دەق و خوێندنەوەی ناوەرۆک وەک لەم دەقەوە بەدیاردەکەوێ ناوەرۆکەکەی لە کۆپلەی یەکەمەوە هەموو تاسەو ئارەزوو و خورپەی دڵ و ڕاچڵەکین و سۆزو ناخ هەژانێ، وەک ژوانی یەکەم، بۆ نیشتمان بەدیاردەکەوێ:
(1)
لە هەر جێیەک چیا ببینم
دڵم،
وەک لە ژوانى یەکەممدا،
دادەخورپێ،
ڕادەچڵەکێ،
سەرسام دەوەستم لە بنیا
وا تێدەگەم،
لە چیاى منڕا دەست پێ دەکەن
چیایەکانى هەموو دنیا! ..
(2)
لە هەر کوێ کانى ببینم
دڵم،
وەک لە ژوانى یەکەممدا،
دادەخورپێ،
ڕادەچڵەکێ،
پێش ئەوەى بینى پێوە نێم
لە بەردەمیا
بە هێمنى چۆک دادەدەم،
قەوزەى سەرى
وەک شابسکى شۆڕەژنێک
شانە دەکەم…
چونکە من وام بە بیردادێ
کە شیرناوى گشت کانییەکان
لە نیشتمانى منڕا دێ! ..
پەشێو کە یەکێکە لەشاعیرە دیارومەزنەکانی نێو جیهانی ئەدەبی ئەفرێنەری کوردی و پێگەی لە نێو دونیای ئەو ئەدەبەدا کاریگەرە و کاریگەرێتیشی زۆریشی هەبووە، بە پاشخانە کەلتووری و رۆشنبیرییە مەزنەکەیەوە و وەک فەرهەنگێکی نەتەوەیی زمانەوانی پرۆسەی هونەری شیعریی هاتۆتە پێش و گەر وەک «قوتابخانەیەکی پەشێوی شیعری « بۆ سەردەم و قووناغی هاوچەرخیش نەبێ، ئەوا وەک میتۆدو رێبازو رێچکەی پەشێوی شێوە و شێوازی خۆی بە سەر ئەدەبی کوردی و شیعری نوێی کوردیدا جێ هێشتووە.
سەرچاوەی سەرەکی ئیلهام وبیرۆکە-ئایدیای شیعرەکانی پڕاوپڕن لە خۆشەویستی نیشتمان و سۆزو ئەڤینی بۆ خاک- کوردستان ومرۆڤ-ئافرەت، بە ئاوێتەکردنی هەردوو تەرزە خۆشەویستییەکە شاعیر، گوتاری نیشتمانپەرەوەری لە ڕوانگەی هونەری شیعری بەرزەوە دەگەیێنێتە وەرگر و نەوەکانی لەمەوپاش.
کاتێ شیعر هەڵگری گوتاری نیشتمانی دەبێ، هەڵبەت تەژی دەبێ لە وێنە و زمان و دەستەواژەی فەرهەنگی ڕەسەنی کولتووری.وەک ئەم شیعرەی پەشێو(شەونوێژی نامۆیان)دا دەبینرێ و ئەوەمان پێ دەڵێ کە ئەرکی شاعیری عەبدوڵڵا پەشێو هەرتەنها وەک شاعیرێک نیشان نادا،بەڵکو وەک نووسەرو مێژوونووسێکی هوشیار، ڕۆڵ و ئەرکی بۆ زێد وخاکی ڕەسەنی نیشتمان بەزمان و وێنەی شیعری لە سەر شانەوئەستۆپاکی لێ دەوێ،بۆیە پەشێوی شاعیر باری کۆمەڵایەتی و سیاسی و کولتووری نیشتمانەکەی بە گوتاری شیعری دەخاتە ڕوو.
گوتاری شیعری پەشێو لەم دەقە شیعرییەدا پڕاوپڕە لە جوانییەکانی نیشتمان کە خۆیان لە جوانی سرووشت و جوانی مرۆڤەکان دەبیننەوە لە نێو کۆمەڵە ڕووداوێکن پڕاوپڕن لەئاخ هەڵکێشان بۆ ساتە بەسەرچووەکان، پڕاوپڕن لە تاسەو حەزو ئارەزوو وگەڕانەوە بۆ دوێنێ، بۆیە هێلی درامی دەقە شیعرییەکە لە ئاستێ ناوەستێ بەڵکو بە گوێرەی ڕووداوی دەقی شیعری شەونوێژى نامۆیان، لە هەڵبەزو دابەزدا دەبێ. ئەم دەقە کە بەسەر پێنج بڕگەدا بەش کراوە، تەنیا بڕگەى دوایى نەبێت، ئەوانى تر لەنێو گەردوونى دەقەکە چەمک ومانایان لەیەک دەکات و لە بونیادى پێوەندیى زمانى دەقەکەوە بونیادى گشتیى دەقەکە، بە هەر پێنج کۆپڵە و بڕگە و وێنەى شیعرى بە بەراوردکردن لەنێوان (کوردستان – ئەوروپا – جیهان)، پێشتر (کوردستان – ئەوروپا) و دواتر (کوردستان – جیهان)، هێڵى دراماییى دەقەکە بەرز دەبێتەوە. ئەداتى بەراوردکردنەکەش و کەرستەکانى پێکچواندن سروشت و ئافرەتە.
لە هەر چوار کۆپلە و بڕگەى شیعرەکەدا هەندێ چەمک و دەستەواژە چەندبارە دەبنەوە، لەوانە: (لە هەر کوێ، دڵم، لە ژوانى یەکەممدا، منڕا، من، چیا، کانى، خۆشم دەوێ، نیشتمان، دادەخورپێ، چاو، ڕادەچلەکێ، گەر… تاد) هۆیەکەش چۆنیەتى ڕۆنانى بونیادى دەقەکەیە. کەچى لە دوا کۆپلە و بڕگەدا دەستەواژەى تازە دێنە نێو پانتاییى دەقەکە و جگە لە چەندبارە بوونەوەى (جیهان) پاتبوونەوە بەدى ناکرێت.
(من)ى شاعیر، کە بە بەراوردکردنەکە هەڵساوە، خودێکى دەقییە، بەهۆى ڕاناو و بەکارهێنانى ڕاناوەکان لە خودى قسەکەر جیا بۆتەوە و بۆتە کیانێکی سەربەخۆ. بۆیە تەنیا (من)ى شاعیرە دەسەڵاتدارە کە بۆتە بکەر و دروستکەرى ڕووداوى نێو پرۆسەى دەقەکە. لەوەوە کە کەسە ڕاستەقینەکە بوونى هەبێ، کە (خودێکى دەقى)یە، خودى شاعیرە و پێویستى بە کەسێکى دروست کراو یا خەیاڵیکراو (متخیل) نەبووە، تا بەهۆیەوە پەنا بۆ دەمامک ببات و لە ژێر ماسکدا گوزارشت لە مەبەست و مەرامى خۆى بکات.
ئامراز و کەرستەکانى بەراوردکردنەکەى نێوان (کوردستان و ئەوروپا و جیهان) (سروشت و ئافرەت)ە..
لە سروشتدا: «چیا» و « کانی» بەکار هاتوون.
(چیا، کانى) بنەماى سروشتن و لە تەواوى جیهاندا، بەتایبەتیش لەو شوێنانەى سروشتیان لەیەک دەچێ و لە یەک دەکەن و نزیکن لەیەکتری.
(سەرمایى، گەرمایى، تیشکى ڕۆژ، سروە) دیاردەى سروشتین.
چیا لە (د: 1، 7، 8) دا…
لە هەر جێیەک چیا بینیم
دڵم،
وەک لە ژوانى یەکەممدا،
دادەخورپێ، ڕادەچڵەکێ،
سەرسام دەوەستم لە بنیا…
وا تێدەگەم،
لە چیاى منڕا دەست پێ دەکەن
چیایەکانى هەموو د نیا!
«چیا»، جگە لە مانا فەرهەنگییەکەى، بە ماناو مەبەستى ڕەمز و هێماى شیعرى بەکار هاتووە کە دەبێتە ڕەمزى (بەرزى و خۆڕاگرى).
کانى لە (د: 10، 20)دا:
لە هەر کوێ کانى بینیم
دڵم،
وەک لە ژوانى یەکەممدا،
دادەخورپێ، ڕڕدەچڵەکێ،
پێش ئەوەى بینى پێوەنێم،
لە بەردەمیا
بە هێمنى چۆک دادەدەم،
قەوزەى سەرى
وەک شابسکى شۆڕەژنێک
شانە دەکەم.
چونکە من وام بەبیر دادێ،
کە شیرناوى گشت کانییەکان
لە نیشتمانى منڕا دێ!
«کانى»، جگە لە مانا فەرهەنگییەکەى، شاعیر بە ماناو مەبەستى ڕەمز بەکارى هێناوە، کە سیمبول و واتای (بەخشش، ژیان و بەردەوامى و ئاوەدانى) دەگەیەنێ، ه لە شێوەی (ئافرەت = دایک)، (کانی) بە مانای بەردەوامى وئاوەدانى ژیانە.
لە دیاردەکانى سروشت «سەرما» لە (د: 22) بەماناى سستى، تەزین یا سڕبوون بەکارهاتووە، بەڵام پەنجەى لە گۆناچێ (د: 24):
چونکە سەرماى هەموو جێیەک
تیشکێک ڕۆژى
نیشتمانى منى تیایە
گەرما (د: 27)، سروە (د: 30) هەمان بۆچوون و لێکدانەوە هەڵدەگرێ. لەم کۆپلە شیعرییەدا شاعیر وردەکارییەکى جوانى بیناسازى دەقى ڕۆناوە، دوو گوزارشتى جیاى بۆ بەراوردکردن بەکارهێناوە، بەڵام بەیەک چەمک و بۆ یەک مەبەستى شیعرى. ئەم وشە دژانە (سەرما – گەرما) ماناى گوزارشتە جیاکانیان نەخش کردووە.
کەرستەى دووەمى بەراوردکردنەکەى دەقى شیعرى (شەونوێژى نامۆیان) لە کۆپلەى چوارەمى شیعرەکەدا دەست پێ دەکات، لە (د: 32 تا 40)ى دەقەکە بەردەوام دەبێت، (ئافرەت) وەک توخمێکى دیار و کاریگەر بابەتى بەراورد کردنەکەیە لەم سێ دێڕە شیعرەدا:
چاوى کیژى ئەوروپایى
گەر شینیش بێ – خۆشم دەوێ،
گەر سەوزیش بێ – خۆشم دەوێ
ئەو چاوە «شین» و» سەوز»انەى کچانى ئەوروپاى بۆیە خۆش دەوێن چونکە (ئەو)ى شاعیر:
واتێگەم:
شینترین چاو
سەوزترین چاو
لەم دنیایە،
تۆزێک ڕەشیى
چاوى کچى
نیشتمانى منى تیایە.
چاوى کچى نیشتمانى شاعیر، کچە کوردستانى، ڕەشە، تۆزێ لەم ڕەشاتییەى ئەو چاوەى داوەتە چاوە» شین» و «سەوز»ەکانى نەک هەر کچانى ئەوروپایى، بەڵکو تەواوى کچانى دنیا. هەر بۆیەش، لاى شاعیر جوانیى چاوانى کچانى دنیا، لەبەر بوونى تۆزێک لە ڕەنگى ڕەشى چاوى کچى کوردستانە لەنێو ڕەنگە شین و سەوزەکانى چاوانى کچانى دنیا. لێرە هەستێکى دیکەى شاعیر دەخوێنینەوە… ئەو هەستە پاک و جوانەى پەشێو بەرز و پیرۆز ڕاگرتنى (بابەتە ناوخۆییەکان)ەو بە جیهانیکردنى (بابەتى ناوخۆ)یە، ئەمەش دەچێتە نێو خانەى هەستى نیشتمانپەروەرى و پەرستنى بابەتە نیشتمانییەکان.
لەنێو خود و هزرى شاعیردا هێلە دراماییەکەى دەقەکە لەم خاڵەوە بەرز دەبێتەوە، دەستەواژەى (واتێدەگەم) لەم کۆپلەیە پنتى بەرز بوونەوەیە بۆ پۆپە- دوندی دەق، چونکە ئەوى شاعیر وەک کات و ساتی دەق و شوێن (29/11/1979 – مۆسکۆ) (شینترین چاو، سەوزترین چاو)ى کچانى ئەوروپاییى لەبەرچاوە، بەڵام ڕەنگى (ڕەشیى چاوى کچە کورد)ى لێ دوورە، کە دەکاتە هەمان دوورى لە (چیا و کانى، گەرماو سەرما و سروە)ى کوردستان لە کۆپلەکانى (1، 2، 3)ى شیعرەکە، بەڵام ئەم توخم و ڕەگەزانەی شیعر (ڕەشیى چاو، چیا، گەرما، سەرما، سروە) لەنێو بیر و هزر و ئەندێشە و هەست و نەستى شاعیر هەڵگیراون و هەست و هۆشیان تەژی و پڕکردۆتەوە، لەکات و شوێنى دەقدا (29/11/1979 – مۆسکۆ) دەیانهێنێتەوە و بوون و ژیانیان پێ دەبەخشێ و بابەتەکانى ئەوێى دەق (مۆسکۆ – ئەوروپا)ى پێ وەلاوە دەنێت. بۆیە بابەتە نیشتمانییەکانى شاعیر (چیا، کانى، سەرما، گەرما، سروە، ڕەشیى چاوى کچ) دەبن بە ڕەمزى کوردستان و شاعیر پاش بەراوردپێکردنیان بە بابەتە ئەوروپاییەکان بابەتە کوردستانییەکان بەرزتر و پیرۆزتر ڕادەگرێ.
وێنەی شیعری تۆپۆگرافیای دەق:
ئەم دەقە شیعریە (شەو نوێژی نامۆیان) وەک دەقە شیعرییەکانی تری پەشێو هەڵگری هزرو بیری مانادارە،جوان و رازاوەیە بە خەیاڵ و ئەندێشەی بەپیتی ئەفرێنەرانە و بەهەست و نەستی ناسک و سۆزدارو وێنەی شیعری هونەری رەنگین دەگاتە وەرگروخاڵی سەرسام بوون وگیرۆدەبوون بەخوێندنەوەی دروست دەکات. وەرگری زیرەک و هوشیار هەست دەکات پرۆسەی نووسینی شیعرو ڕۆنان و چنینی وێنەی شیعری لای هەر شاعیرێ بەهۆی زمان و دارشتن و ڕۆنانی وشە ورستەو دەستەواژە وچەمک گرێدراوی سۆزو ئەندێشە و هەست و نەستی واقیعین بە بەراورد لەگەڵ هونەرەکانی وێنەکێشان و وێنەگرتن ونەخشاندن وئەفراندنی فڵچە و ڕەنگ بۆ نێو پانتایی تابلۆ ودیمەنی هەمە جۆری فۆتۆگرافی سروشتی ئاسایی، جیاوازییان لە شێوازی گوزارشکردن وئامرازی دەڕبرین دایە. لە کاتێکدا هەموویان بەرهەمێنانی کار و پشەسازی ئەدەبی و هونەری بەرز و باڵان و هەڵبژاردەی چەندین گۆشە نیگای ئەفرێنەرانەی ئەفرێنەران وێنەی شیعری یا وێنەی فۆتۆگرافی یا تابلۆی تەشکیلی ئاوێتەی بنەما وتانپۆی ناوەرۆک-ئایدیای بابەتەکەن و ئەرکی توێژەرانە لە روانگەی ئەبیسمیۆلۆژیای دەقی شیعرەکەوە، فینۆمینۆلۆژیای شیعرەکە کەپیوەندی نێوان ئایدیاو واقیعە بخاتە ڕوو.
لە کاتێکدا خۆرخی لویس بۆرخیس، شیعر بە پیشەو وسازاندنی کەرەستەکانی ناوەرۆک و بابەتەکانی شیعر تێدەگات و لە کتبەکەیدا بەم جۆرە باس لە شیعردەکات (شیعر گوزارشتە لە ئیستاتیکا بە وشەی چنراوی وێنەی هونەری) و بەواتای ئەوەی لە گۆشە نیگای بۆرخیسەوە شیعر وەک پیشەسازی رستن و رۆنان وایەوە دەکرێ چەمکی (شیعرسازی ) بدەینێ، چونکە جۆرە کارو کردەوەیەکی هونەری ناسک و دانسقەییە لە نێوان ئەندێشە و خەیاڵ و ئایدیادا کە کارگەی بەرهەم هێنانی وێنەیە وئامرازەکانی گەیاندن دەیسپێرێ بە زمان و دێرو رستەی شیعری کارسازییەکە چینن و ڕۆنانە .وەک گۆرانی شاعیر گوتەنی: (چی بنووسم هێزی ئینشایەک !)ئەو
بارە دەروونی و هزریە یە کە توانای دارشتن و رۆمانی وشەو چنینی وێنەی شیعری لێ بەرهەم دێ کە لە کەتوار-واقیع وسروشت و ژینگەی خۆیەوە سەری هەڵدابێ و رەنگدانەوەی کەتوار- واقیعەش بێ، تێدا ئەندێشە ڕۆڵی گرنگی لە چنینی دا هەبێ بە هەردوو باری خۆشی و ناخۆشی بارودۆخی ژیان دا.
لە وێنەی شیعری ئەم دەقە شیعرییەی پەشێودا هەست دەکەین شیعر زمانحاڵی ئەو کەتوارە سیاسیییە دابەشکارییەی خاکی نیشتمانە بەسەروڵاتانی دەوروبەر بەو جۆرە بارودۆخە سیاسییەی کە لە سۆنگەی دەرئەنجامەکانی جەنگی یەکەمی جیهان و رێککەوتنامەی سایکس- پیکۆ لەساڵی 1916 هاتە ئاراوە.
وێنەی شیعری دەقە شیعرییەکە سەربای ئەوەی وەک پەیام و مەبەستە بۆ شوێن – کوردستان هەمان باری کەتواری سیاسی ونەخشەی سیاسی نیشتمانی شاعیرە یا کوردستانی دابەشکراوە لە شێوە جیۆسیاسیی ونەخشی سیاسیدا شاعیرهەمان بار و دیمەنی دابەش بووی پارچە پارچەکراوی نیشتمان-کوردستان لە نێودەقە شیعرییەکەدا وێنا دەکا ولەسەرەتای کۆپلەی پێجەمی ی شیعرەکەوە تانوپۆی بۆدەکێشێ تا لە دوا دێردا نەخشە تۆپۆگرافیەکە دەنەخشێنێ.
لە کاتێکدا شیعری ئەفرێنەرانەی هونەری هیچ کاتێ وەک مێژوو باس لە بابەتەکان ناکات و بەشێوازی گێرانەوە بابەتەکان ناخاتە ڕوو، بەڵکو رووداوە کەتوارییەکان- واقیع بەکەرەستە و ئامرازی دارشتن و چنینی خەیاڵ و وێنەی شیعری بنیاتنراو لەسەر بنەمای کەتواری دەرەوەی دەق ئاوێتە بوو بە ئەندێشەی ئەفرێنەرانەی نێو هزرو خەیاڵی شاعیر.
ئەم گۆڕانکارییانەی لە دوای سایکس پیکۆ دێنە پێش کۆمەڵگەی کوردستانی وئەو پێشکەوتنانەی بەهۆی دابرانی ئەبیسمیۆلۆگی یەوە لە ئەبیستمی ئاینییەوە کە دڵداری سۆفیگەریانەیە بەرەو شیعری پەروەردەیی وفێرکردن وشیعری نیشتمان پەروەری هەنگاوینا لە قووناغی گواستنەوە دا کە تیایدا حاجی قادری شاعیربە یەکەم ڕۆشنبیر و بیرمەندی کورد دادەنرێ کە بە شێوەی مەنهەجی زمانی شیعر بۆئامانجی سیاسی وکۆمەڵایەتی ودینی، یا بە مەبەستی هۆشیارکردنەوەی نەتەوەیی وجولانی هەستی نەتەوایەتی بەکارهێنا. لەوساوە تا سەردەمی شیعری نوێی کوردی دوای گۆرانی شاعیر،عەبدوڵڵا پەشێووەک میراتگروقوتابی قوتابخانەی شیعری نیشتمانیی و نەتەوەیی بیرمەندان وشاعیرانی نیشتمان پەرەوەر «ئەحمەدی خانی و حاجی قادر» ناسێنراوە . پەشێو لە شەستەکانی سەدەی پێشوو بەرەوە سەرەوە و تا ئەم شیعرەی شەونوێژی نامۆیان -مۆسکۆ 1979 شیعرەکانی لە پێشەنگی ئەوژانرە ئەدەبییەیانە دادەنرێ کە ئەم دابڕانە سۆسیۆلۆگیە ئەبیستمۆلۆگییە ڕادەگەیێنێ.
بۆیە ئەم دەقە شیعرییە هەرلە زمانی شیعرو هونەرکارییەکانی شیعرەوە بۆ ئامانج ومەبەستی سیاسی شیعری نیشتمانی وەرگیراوە وئەم تەرزە ئەدەبیاتە شیعرییە نەتەوە ییە نیشتمانییە لە شیعری نوێیی کوردی دوای قوتابخانەی گۆڕان دەوڵەمەند کردوە .ئەوەیان سەرباری خۆشویستی نیشتمان کە لە شێوەی شیعری نەستەلۆژی لە ئاوارەیی و غەریبی وڵاتان وەسفی وێنەی نیشتمانێکی دابەشکراوو پارچە پارچە بوو، بە حەسرەت و داخ و پەژارەیی وێنا دەکات.
لە کۆپلەى پێنجەمى دەقی شیعرییەکە (شەونوێژی نامۆیان) کە 14 دێرە شیعرە تەواوی چەمک و ناوەرۆکە وەسفئامێزە بەراوردکارییەکەی لەنێوان (کوردستان– ئەوروپا) رووبەرێکی فرەوانترو گەردوونێکی ڤاڵاتر بەخۆیەوە دەبینێ کوردستان لەو تۆپۆگرافییە دابەشکراوە بچووکە گەورەیە مەزنتر دەبێ و زێدەرۆیی شاعیر دەیگەێنێتە نیشتیمانی کوردستان، هاوکێشەکە دەبێتە ( کوردستان– جیهان) ئەویش بەهۆى چواندنى کوردستان بەماناى خوارەوە.
یەکەم: «تانە». هەروەک دەڵێ:
نیشتمانم!
تۆ وەک تانەى لە سەرچاوم.
«تانە» بەواتاى پەڵەى سەرچاو دێت، ئەمەش بۆ مرۆڤ دوو کەموکوڕى و ناتەواوین. یەکێکیان، بەرچاو دەگرێت و ڕێگاى بینینى ڕوون لە مرۆڤ دەگرێت.. دووەمیان، ناشیرینى و کرێتى دەبەخشێتە دەموچاو و ڕوخسارى مرۆڤ.
کەچى پەشێوى شاعیر لەو سیفەتە ناشیرینە نابینایەدا حاڵەتێکى پێچەوانەیى دروست کردووە. ئەم حاڵەتەش هەمان حاڵەتى پێچواندنى دووەمە.
دووەم:»تەم»، کە بەواتاى تەمومژ و نادیارى و ڵێڵى دێت:
تۆ وەک تەمی،
لە گشت لاوە دەورت داوم.
دواتر حاڵەتەکە لە نادیارى و تەمومژاوى، لە تانە و بەربەستى بینین دەبێتە ئاوێنەى بێگەرد و وەک (جامى جەم)ى لێ دێت، لەنێو ئەو (ئاوێنە = جامى جەم، کە نیشتمانە) تەواوى دنیاى لێ دەبینێت و بەدى دەکرێت:
تۆ ئاوێنەى
لەناو تۆدا هەموو دنیا بەدى دەکەم
گۆڕان لە ماناو واتاکان بۆ گەیشتن بە پۆپە و دوندی مەبەستى شیعرى، یەکێکە لە سیفەتە شیعرییەکانى پەشێو، بە تایبەتیش لەم دەقە شیعرییەدا. خوێنەر هەست دەکات پەشێو چۆن ئیش لەنێو ماناى واتاکاندا دەکات. ئەو ئیشکردنە زمانزانی و زیرەکییانەى پەشێویش لە (تانەى سەرچاو) بۆ (تەمى بەرچاو) تا دروستکردنى «تەیمان» و پەرژین هەڵبەستن لوتکەى مەبەستى شیعرى خۆى بەدەستەوە دەدات:
تۆ تەیمانى
بەهۆى تۆوە هیچ نابینم
نەکەل دەبینم، نە زەوى…
داهێنان و وردەکاریى شاعیر لەم دەقەدا داهێنان و ئەفراندنە لە چەمکى پێچەوانەى واتاکان و لە دژەماناکانى (تانە، تەم، تەیمان) و دروستکردنى ماناى تازەى شیعریە لێیان.
هەر لەم بڕگەیەداو لە دوا دێڕکانى شیعرەکە پەشێو دەگاتە لوتکەى مەبەست و دەڵێ:
نیشتمانەکەم
ک
و
ر
د
س
ت
ا
ن!
بەجۆرێ بە پچڕپچڕکردنى وشەى (کوردستان = ک و ر د س ت ا ن) شێوەیەکى تۆپۆگرافیى خاکى کوردستانى دابەشکراو، باکور، باشوور رۆژئاوا، رۆژهەڵات و نێو خاکی ئەرمیناو ئازەربایجان و… تد لەنێو دەقەکە نەخش کردووە. ئەوى شاعیر، کە ئەو شێوە هێلکارییە تەشکیلییە بە وشەى کوردستان دەبەخشێ و ئەو یاریکردنە فانتازیاییە بە وشەکە دەکات، مەبەستیەتى مەدلوولە ڕەمزییەکەى خۆى بگەیەنێتە خوێنەر و لەم هونەرى مۆنتاژکردنەدا پێمان دەڵێ، کوردستان وەک نیشتمانێکى گەورە و فرەوان ئاوا (ک و ر د س ت ا ن) پچڕ پچڕ بووە، وەک خاک و مرۆڤ دابەش و پارچەپارچە کراوە و لەنێو یەک سنوورى دیاریکراودا نەماوەتەوە و نییە و کەوتۆتە نێو چەندین سنووری وڵاتانی غەیرە کوردی وەک عەرەب و فارس و تورک و ئەرمەن و ئازەری. ئەم وێنە شیعرییە وێناکردنی نەخشەی دابەشکراوی کوردستانی مەزنە. ئەم وێنە تۆپۆگرافیە شیعرییە پرۆسەیەکى دیکەى داهێنان و ئەفراندنى پەشێوە لە خاکى دابەشکراودا و لە شێوە جوگرافیا پەرتەکەى نیشتماندا شێوەى تۆپۆگرافى دەقە شیعرییەکە بنیات دەنێ و نەستەلۆژیایە بۆ خاک و نیشتمان و کوردستانێکی یەکگرتوو.
سەرچاوە و سەرنج:
1-پشت لە نەوا و ڕوو لە کڕێوە، عەبدوڵڵا پەشێو، شیعری 1965-1979 چاپی چوارەم، کوردستان-هەولێر 2014 چاپخانەی رۆژهەڵات
2-هەسپم هەورە و ڕکێفم چیا، عەبدوڵڵا پەشێو، شیعری 1980-2005، چاپی چوارەم، کوردستان-هەولێر 2014چاپخانەی رۆژهەڵات.
3-دابرانی سۆسیۆلۆژیای ئەبیستمیۆلۆژی لە شیعری کوردی باشووری کوردستان 1980-2010، نووسینی د.هاوکار مامەندە، هەولێر چاپخانەی هیڤی 2014
4- توێژینەوەی دەق لە روانگەی زمان و ئەدەبەوە لێکۆڵینەوە، عەبدوڵڵا ڕەحمان هەولێر چاپخانەی رۆشنبیری 2017
5-ڕوونبێژی لە ئەدەبی کوردی، دکتۆر سەید ئەحمەد پارسا، سنە، بڵاوکراوەی نالی، 2018
6-نەستە لۆژیا لە شیعری هاوچەرخی کوردیدا، سۆران مامند عەبدوڵڵا، چاپی یەکەم، تاران 2017.
7- سیمۆلۆژیای کات لە شیعری کوردیدا، لوقمان ڕەئوف، گۆڤاری زانکۆی گەرمیان، ژمارە 4 ساڵ 2017 لاپەرە 32.
8-صنعة الشعر، ست محارات، خورخي لويس بورخيس، ترجمة صالح علماني، بيروت 2019.
9- قيدة وورة، الشعروالتنوير عبر العور، د.عبدالغفار مكاوي، عالم المعرفة – كويت 1987.
سەرنج:
*پێشتر دەقى شیعرەکە لە ژمارە (63)ى گۆڤارى ڕۆژى کوردستان ساڵى 1980 بڵاوکراوەتەوە. بەڵام لەنێو (بروسکە چاندن)دا پەشێو تۆزێ دەستکاریى کردووە.
*پێشتر خوێندنەوەیەکى دیکەم بۆ هەمان دەق هەبوو، ئەوەی ئێستا درێژە پێدەری
ئەوەى پێشووە.
*د: واتە دێڕ.
